Iii beynəlxalq türk dünyasi araşdirmalari simpoziumu III. Uluslararasi türk dünyasi araştirmalari sempozyumu ІІІ халықаралық ТҮркі әлемі зерттеулері симпозиумы

360 

III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu 

 

АДАМНЫҢ ИНТЕЛЛЕКТУАЛДЫ ҚАБІЛЕТТЕРІНІҢ  

ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕРДЕГІ КӨРІНІСІ 

(ҚАЗАҚ, ТАТАР ЖӘНЕ БАШҚҰРТ ТІЛДЕРІНІҢ НЕГІЗІНДЕ) 

М. Е. ҚҰПЖАНОВ



 

Кыскача  Аңлатма:  Бу  мәкаләдә  бертуган  төрки  халыкларның  күп  гасырлар  буе 

җыйган  тел 

тәҗрибәсе  карала.  Автор  фразеологизмнар  нигезендә  кешене  интеллектуаль  яктан  бәяләү 

критерийларын ачыклый.  

Ачкыч  Сүзләр:  фразеологик  берәмлекләр,  төрки  телләре,  коннотация,  тел  символлары 

белән стереотиплары, эталоннар, билгеләр.

 

Reflection of Intellectual Skills Human in Phraseologisms (Based on Kazakh, Tatar and Bashkir 

Languages) 

Abstract:  The  article  deals  with  the  language  experience  related  Turkic  peoples,  gained  many  centuries. 

Author on the basis of phraseology determines the criteria for the assessment of human intelligence. 

Keywords:  phraseological  units,  Turkic  languages,  connotation,  language  symbols  and 

stereotypes, standards, assessment. 

Аталған лингвомәдени ізденістің нысаны қазақ, татар және башқұрт халықтарына, олардың 

бұрынғы және қазіргі әлеуметіне маңызды мәдени ақпаратты айқындау болып табылады. Мәдени 

ақпарат  тұрақты  тілдік  формаларға  бекітілген,  оларға  сондай-ақ  фразеологизмдер  де  жатады. 

Фразеологизмдер  әрбір  ұлттық  тілдің жаны,  онда ұлттың  рухы  мен  өзіне  тән  өзгешелігі  біртума 

түрде көрінеді. Ф.И. Буслаев тауып айтқандай, фразеологизмдер – өзіндік бір шағын әлемдер, олар 

өз  бойында  «ата-бабалар  ұрпақтардың  басшылығына  мұра  етіп  қалдырған,  қысқа  да,  нұсқа 

айтылған өнегелі қағиданы, әрі парасатты мағынаны» (Буслаев, 1854: 37) сақтап тұрады.  

Фразеологиялық  бірліктер  әрқашан  субъектіге  қарап  айтылған,  яғни  оған  қатысты 

субъективті қатынасты түсіндіру, бағалау және білдіру үшін туындап отырған. В.Н. Телия тілдің 

фразеологиялық  құрамы  ол  –«лингвомәдени  ортақтық  пен  оның  өз  ұлттық  сана-сезімі 

шағылысатын  айна»(Телия,  1966:  82),  тіл  тасымалдаушыларына  әлемді,  жағдайды  (ситуацияны) 

айрықша  көре  білуді  дәл  осы  фразеологизмдер  таңады  деп  жазады.  Мәселен,  қазақ,  татар  және 

башқұрт  халықтарының  тұрмысы  жайлы,  мінез-құлық  әдебі  туралы,  салт-дәстүрі  мен  әдет-

ғұрыптары  т.б.  мәліметтерді  алайық.  Көптеген  фразеологизмдердің  ішкі  формасында  мәдени-

ұлттық  ерекшелікті,  колоритті  беретін  мән-мағыналар  жатады.  Мәдени  ақпаратты 

фразеологизмнің ішкі формасынан табуға болады, ішкі формада тарихи оқиғалар мен материалды 

құндылық элементтері көрініс тапқан мәдениет «іздері» (мифтер, архетиптер, әдет-ғұрыптар, салт-

дәстүрлер т.б.) көрініп тұрады. Сөйтіп, фразеологизмдердің қалыптасуының өзінен, яғни образды 

(бейнені)  іріктеуден  олардың  мәдени-ұлттық  стереотиптермен  және  эталондармен  байланысы 

байқалады.  Осы  ақпарат  ассоциациялық-образдық  негіздеменің  мәдениетпен  (эталондармен, 

символдармен,  стереотиптермен)  байланысын  көрсететін  коннотациялардың  бойында  қайта 

тіріледі (Телия, 1966: 84). 

Тілде  көбінесе  мәдени-ұлттық  эталондармен,  стереотиптермен,  мифологемалармен 

ассоциацияланатын 

ақпарат 

аспектілері 

жақсылап 

орнығып, 

фразеологияланады. 

Фразеологизмдердің ұлттық-мәдени қыр-сырын айқындау адамның әлемді танып-ұғынуы мен сол 

сананың тілде көрініс табу проблемасымен тығыз қабысып жатыр. 

Фразеологизмдер 

тура 

(денотатта) 

немесе 

жанама 

(ассоциациялық-образдық 

негіздеменің  ұлттық  мәдениет  эталондарымен,  символдарымен,  стереотиптерімен  қатысы 

барлығы  арқылы)  түрде  өз  бойында  әлем  туралы,  социум  (әлеумет)  туралы  мәдени  ақпаратты 

ұстайды.  Сондықтан  фразеологиялық  бірліктер  –  халықтың  ділін,  оның  мәдениетін  ұрпақтан-

ұрпаққа сақтап, жаңғыртатын өзінше бір ақыл кені іспетті (Телия, 1966: 88). 

                                                      



 

Қазан Федералды Университетінің аспиранты Қазан, merr_91@mail.ru  

362 

III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu 

Ең  жалпы  тұрғыда  адамды  сипаттайтын  фразеологизмдер  құрамын  келесідей  елестетуге 

болады: 

I.Шынайы тұлғаларды, адамдарды атау 

Бағалау элементі бар жалпыланған айқындамалар: жөні түзу – қолынан іс келетін, сөзге 

түсінетін;  ниеті,  бағыты  дұрыс  адам.  Саған  кез  келген  адам  шешіліп,  шынын  айта  бермейді.  Ал 

Дербісәлінің мал-мүлкінің қай екенін мен білем. Мен білгенді ел біледі. Сені осы маңдағы жөні 

түзу, еті тірі жігіттермен кездестірем, - деді Жанғабыл (Т. Ахтанов) (Кеңесбаев, 2007: 270)// башы 

бар/башы  йоморо  –  ақымақ  емес,  ақылмен  іс  қыла  алатын  адам  (Ураксин,  1989:  76);  жұлдызы 

жарқын – өмірі кіршіксіз. Ол қашаннан жұлдызы жарқын адам. Өзінің биографиясы тамаша (Т. 

Ахтанов)  (Кеңесбаев,  2007:  271)//  ала  ҡарға  –  басқалардан  бір  айрықша  жағымен  ерекшеленіп 

тұрған адамға айтылады (Ураксин, 1989: 21)// татар тілінде акыл капчыгы (Исәнбәт, 2000: 51) – т.б. 

Ұятсыз мағынасында татар тілінде: күзләрендә оят юк. 

Кісіні  қандай  да  бір  сипатты  белгілері  бойынша  атау:  зияткерлік  және  рухани  қабілет-

қасиеттерінің  көріну-көрінбеуіне  қарай  ақылы  Аплатон(-дай)/Аплатондай  ақылды  –  дана 

(Кеңесбаев,  2007:  37)  кісі  туралы//ил  кешесе  (Исәнбәт,  2000:  280)  //  аҡыл  эйәһе  /  акыл  иясе 

(Исәнбәт,  2000:  50)–  нағыз  данышпан  мағынасында.  Қуақы  адам–  әзілқой,  қалжыңбас  кісі. 

Тігіншінің  қуақы  адам  екенін  біліп,  Нұрым  да  оның  ыңғайына  көше  салды  (Х.  Есенжанов) 

(Кеңесбаев, 2007: 460) // еңел ҡуллы – қолынан келмейтіні жоқ кісі туралы (Ураксин, 1989: 149) / 

киң  күңелле;  қу  мүйіз  кісі  –  «1.  Көпті  білетін,  жағдайға  қанық,  кәнігі  пысық.  Колхоз  құрылғалы 

бірге  жасап  келе  жатқан  қу  мүйіз  кісі  (М.  Әуезов).  2.  Әкімшіл,  мансапқор,  қу.  Сібірдегі 

үкіметтердің  ең  зоры  –  алдымен  Омбы  үкіметі  бағынбады.  Ақтың  қу  мүйіздері  орынға  таласып, 

өзді-өздері  сүзісті  (С.  Сейфуллин)(  Кеңесбаев,  2007:  462)//  донъяның  әсеһен-сөсөһен  татыған  – 

көпті көрген, қарт түлкі мағынасында(Ураксин, 1989: 313); иі жұмсақ – мінезі майда; қатал райы 

жоқ;  беті  онша  қатты  емес  (кісі)  /  татар  тілінде  бозаудан  да  юашрак  /  чебен  үтермәс.  Әкесі 

Мұстафаны  «осы  баламның  иі  жұмсақ,  өте  ақжарқын,  әрі  райлы»  деп  отыратын  (А. 

Тоқмағамбетов)  (Кеңесбаев,  2007:  309);  жаны  жалғыз  адам  –  тірліктен,  ортадан  бөлек;  өмірге 

өгей.  Көңіліне  Құлагерден  құйылып  мұз,  Күйкиіп  отыр  таста  Ақан  байғыз.  Жан  тыншын  елден 

емес, жерден тапқан, Сондай бір адам бопты жаны жалғыз (І. Жансүгіров) (Кеңесбаев, 2007: 238); 

ез  адам  (жігіт)  –  ар-намысы  кем  кісі.  Қолынан  іс  келмейтін  адамға  да  «ез  екенсің!»  дейді. 

Мылжың мағынасында да айтылады. Осы мағынада әдеби тілде «ердің бағы  – ездің соры» деген 

сөз  орамы  кездесіп  отырады  (Кеңесбаев,  2007:  200),  бұл  татар  тіліндегі  ни  он  түгел,  ни  камыр 

түгел деген фразеологизмнің мағынасымен тұспа-тұс, мылжың, өсекші татар тілінде: тел бистәсе. 

Ал  башқұрттардағы  ахмаҡ  баш  (Ураксин,  1989:  76)/йөҙгә  берәү  тулмаған  (Ураксин,  1989:  209) 

есуас,  ақымақ,  буш  баш  жеңіл-желпі  ойлайтын  (Ураксин,  1989:  41)адам  болса,  ағас  ауыҙдеген 

фразеологизм  не  сөйлеп,  не  қойғанын  білмейтін(Ураҡсин,  2006:  18), ебек  ауыҙ  пісіп-жетілмеген, 

тәжірибесіз  (Ураксин,  1989:  77)  кісіні  білдіреді.  Татар  тілінде  ақымақ  мағынасында  кабак  баш  / 

аңгыра  сарык  кебек  /  әлифне  таяк  дип  белмәү  (қазақ  тілінде:  әліпті  таяқ  деп  білмеу)  /  җиңел 

акыллылык    деген  тұрақты  тіркестер  бар,  ал  тәкаппар,  даңғой  мағынасында  әтәч  куразы  деген 

фразеологизм де жоқ емес. 

Шын  мәнінде  бағалау,  қаратпа  мағынадағы  атаулар:  қызылкөз  пәле  –  барып  тұрған 

пәлеқор, жалақор. Өмірде менен аяған қастығы болмаған қырсық жауым, қызылкөз пәлем сен бе 

едің, соңымда сұғын қадап жүрген (М. Әуезов) (Кеңесбаев, 2007: 487)//ике йөҙлө (Ураксин, 1989: 

52)/ике йөзле (Исәнбәт, 2007: 269) – екі жүзді адам; арық қойдан бағасы кейін – қадірі жоқ, беделі 

төмен.  Ал  дүние,  өтеріңді  біліп  едім,  Білдірмей,  серілікпен  жүріп  едім.  Бұл  күнде  арық  қойдан 

бағам кейін, Үш жүзді сайран қылған Біржан едім (Біржан сал) (Кеңесбаев, 2007: 62); қу табан – 

ел  кезгіш,  көп  жүретін  қыдырымпаз  (Кеңесбаев,  2007:  462)  адам  туралы  т.б.  Қырсық,  қыңыр 

мағынасында татар тілінде ишек кебек кире деген фразеологизм бар. 

Тұлғалар  жиынтығы:  асқан  мен  тасқан  –  байлығымен,  билігімен  көкірек  көтергендер; 

мансапқа  мас  болған  кісілер  (Кеңесбаев,  2007:  65)  деген  мағынада;  ығай  мен  сығай  –  өңкей 

беткеұстар мықтылар. Матай қолын бастап келе жатқан өңшең ығай мен сығай, көкжал бөрі дәл 

жортуыл басы, он бес батырға жалғыз өзі майдан берген (М. Әуезов) (Кеңесбаев, 2007: 775). Осы 

тұста соңғы келтірілген тұрақты тіркестің қазіргі қазақ қоғамында ирониялық мағынаға ие екенін 

атап өткен жөн. Бұл мағына орыс тілінің два сапога пара және башқұртшаның ишәй менән ҡушай 

фразеологизмдерінің  мағынасына  сай  келеді.  Алты  Алаш  (-тың  баласы)  –  бұрын  «тұтас  қазақ-

363 

M. E. KUPJANOV/Adamnın İntellektualdı Kabiletterinin Frazeologizmderdegi Körinisi (Kazak, …  

қырғыз»  (Кеңесбаев,  2007:  47),  қазір  күллі  қазақ  мағынасында;қоғамның  қаймағы  –  әлеуметтік 

топтың, қоғамның үздік бөлігі мағынасында ауызекі тілде қолданылып жүр. 

II.  Адамға  ұқсас  діни,  мифологиялық,  ертегілік,  қиял-ғажайыпмақұлықтардың  т.б. 

атаулары:  пері  соққан  (тиген)-  жын  ұрған  есуас,  тентек  адам  туралы  (Кеңесбаев,  2007:  589)// 

бәрей  алмаштырған  –  қызба  мінезді,  есер//Алланан  йәйәү  ҡасҡан  –жамандығы  басым  кісі 

туралы(Ураксин, 1989: 30); аруағы артық– мерейі үстем болған, өктемшілік етуші кісі (Кеңесбаев, 

2007: 62); Алпамсадай (азамат) жігіт – сойталдай, еңгезердей ірі адам. Он бүктеліп, зор тұлғалы, 

алпамсадай азамат түсіп жатты («Лен. жас»)  (Кеңесбаев, 2007: 46). Қатыгез кісіге қатысты татар 

тілінде  ислам  дініндегі  кейіпкерлерге  негізделген  Яэҗүҗ  вә  Мәэҗүҗ  деген  фразеологизм 

кездеседі. 

Жоғарыда келтірілген фразеологизмдер мағынасының аңғарылу тәсілдерін фразеологиялық 

тіркестердің  денотаттық-бейнелілік  компоненті  арқылы  анықтауға  болады.  Ол  тіркестердің 

сипаттамалары  фразеологизмнің  ішкі  формасымен  қуатталады.  Бұл  дегеніміз  сөзді  құрайтын 

морфемалардың  мағынасынан  тұратын дәлме-дәл мағына.  Ішкі форма сөздің  мағынасын дәлелді 

етеді.  А.А.  Потебня  ішкі  форманы  «жақын  этимологиялық  мағына»  деп  атаған.  Кейде  адамның 

зияткерлік  қарым-қабілеттері,  іскерлік  қасиеттері  кісіні  тұрмыстық  сала,  сондай-ақ  ғылыми  сала 

заттарымен, кеңістік элементтерімен жанама түрде салғастыру жолымен де бағаланып жатады. Ал, 

адамды  хайуанаттар  т.б.  әлемімен  жанама  салғастыру  жолына  қарасақ,  фразеологиялық 

бірліктердің  символикасы  көрініс  береді,  сөйтіп  мәдени  коннотация  арқылы  біз  де,  В.Н.  Телия 

секілді,  эмоция,  бағалау,  экспрессияның  білінуімен  байланысты  арнайы  қатар  мағыналарды 

түсінеміз. Мәдени коннотация компоненттері сөздіктерде белгілі бір таңбалармен берілуі мүмкін. 

Бұл  таңбалар  мақұлдамаудың,  елемеудің,  иронияның  және  т.с.с.  эмоциялық  сипаттамасын 

білдіреді.  Бағалау  компоненті  екі  қарама-қарсы  мәнде  көрінеді:  жағымды  және  жағымсыз. 

Адамның  кез  келген  нышаны,  оның  әр  көрінген сипаты  бағалана  бермейді.  Қазақ  және  башқұрт 

тілдерінде,  соның  ішінде  фразеологизмдерінде  аталған  екі  мән  тең  түседі  деуге  болады. 

Бағалаудың маңызды векторлары анықталды: парасат (ақыл, ақымақтық), сыртқы келбет (сұлу  – 

ұсқынсыз,  семіз  –  арық  т.б.).  Бағалауға  ұшырамайтын  да  сипаттар  бар  (физиологиялық 

кемтарлық).  Бағалаумен  қатар,  эмотивті,  бейнелі  және  экспрессивті  компоненттер 

фразеологизмдердің жасалуына тән қағидат деп танылады.  

Қазақ,  татар  және  башқұрт  мәдениеті  адамды  жағымды  және  жағымсыз  жағынан 

сипаттайтын  фразеологизмдердің  мазмұнында  кеңінен  көрініс  тауып,  молынан  іске  асырылған. 

Мәдени-ұлттық коннотациялардың мән-мағынасын анықтай келе, біз фразеологизмдердің олардың 

қолдану процесінде халық ділінің мінезтанушылық ерекшеліктерін суреттейтініне көз жеткіздік.  

ӘДЕБИЕТ 

Буслаев Ф.И. Русские пословицы и поговорки / Ф.И. Буслаев. – М., 1854 – 274 с. 

Исәнбәт, Н. Татар теленең фразеологик сүзлеге / Н. Исәнбәт. – Яр Чаллы: Идел йорт, 2000. – 236 б.  

Кеңесбаев І.К. Фразеологиялық сөздік. – Алматы, 2007. – 800 б. 

Телия В.Н. Что такое фразеология. – М., 1966 – 288 с. 

Ураҡсин З.Ғ. Башҡорт теленең фразеологик һүҙлеге / Яңыртылған, 2-се баҫма. – Өфө, 2006. – 344 б. 

Ураксин З.Г. Русско-башкирский фразеологический словарь / Э.Р. Тенишев. – М., 1989 – 4040 с. 

 

 

364 

III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu 

 

“XIX-XX ƏSR AZƏRBAYCAN AŞIQ VƏ EL ŞAİRLƏRİNİN YARADICILIĞINDA  

FONETİK VASİTƏLƏRİN ÜSLUBİ ÇALARLARI” (DƏRƏLƏYƏZ MAHALİ ÜZRƏ) 

Doç. Dr. M. HÜSEYNOVA



 

Xülasə:  Məqalədə  aşıq  və  el  şairlərinin  əsərlərində  bütünlükdə  ədəbi  dilin  transkripsiyası,  assonans, 

alliterasiya,  fonetik-qrafik  vasitələr,  anafora  və  epiforalar  fikir  və  düşüncənin  poetik-üslubi  priyomu  kimi 

şərh  edilir,  bu  üslubi  fiqurlar  vasitəsilə  söz  sənətkarlarının  dünyabaxışlarının  daha  qüvvətli  biçimdə  ifadə 

edilməsi, intensivlik semantikasının formalaşma yolları üzə çıxarılır. 

Açar Sözlər: aşıq, dil,  üslub, poetika 

The Style Formation of Phonetical Means in the Creation of Azerbaijan Ashiq and Folk Poets in XIX-

XX Centuries 

Abstract: In this article the transcription of the litrary language, assonans, alliteration, phonetical-graphical 

means, anaphoras and epiphoras are explained as the poetical-style priom of thousthand ideas in the works of 

ashig and folk poets, with the means of these style figures the expressing of word craftsmens worldwide look 

the ways of the formation of intensivists semantics are investigated more strongly 

Keywords: ashug, language, style, poetics 

Soykökümüzdə  əhəmiyyətli  yer  tutan  Qərbi  Azərbaycanın  (İndiki  Ermənistanın)  Dərələyəz 

mahalının aşıq və el ədəbiyyatı janr baxımından çoxcəhətliliyi, rəngarəngliyi, yaddaşlara hopma dərinliyi 

ilə həddən artıq maraqlıdır. Bu bölgənin aşıq və el ədəbiyyatı nümunələri ümumtürk dil sistemində elə 

köklü problemləri özündə ehtiva etdirir ki, bunların açılışı bir sıra mühüm məchulluqlara işıq salır. Ona 

görə  də  vaxtı  ilə  Dərələyəz  mahalında  yazıb-yaradan  aşıq  və  el  şairlərinin  əsərlərinin  dil  və  üslub 

xüsusiyyətlərinin bütövlükdə və müxtəlif istiqamətlərdə tədqiqi olduqca aktualdır. Bu söz sənətkarlarının 

əsərlərinin dilindən, onların ifadəlilik vasitələrindən məqsədəuyğunluq əsasında istifadə yollarından bəhs 

edərkən  fonetik  vasitələr,  səslər,  ahəng  və  müxtəlif  mənalı  səslənmələr  haqqında  bunların  sözlərdə, 

morfemlərdə,  ifadələrdə  və  cümlələrdə  hansı  şəkildə  təzahür  etməsini,  nə  kimi  üslubi  xüsusiyyətlərə 

malik  olmalarını  da  nəzərdən  qaçırmaq  olmaz.  Bu  dövrün  söz  sənətkarları fonetik-üslubi  vasitələrdən  - 

ədəbi  dilin  transkripsiyasından,  assonansdan,  alliterasiyadan,  fonoqrafikadan,  anafora  və  epiforadan 

istifadə  etməklə  parlaq,  bədii  dil  toxumaları  yaratmışlar.  Elə  buna  görə  də  poetik  örnəklərin  dilində 

təzahür edən bu fonoportik vasitələrin ayrı-ayrılıqda mətn mühitində yaratdıqları üslubi çalarları tezislər 

şəklində aşağıdakı kimi verə bilərik: 

1. “Danışıq səsləri, sait və samit fonemlər, fonetik transkripsiya və s. məsələlər fonetikanın tədqiqat 

obyekti olmaqla fonopoetikanın elementləri kimi diqqəti cəlb edir” (Xəlilov, 2013: 26-28). Xüsusi qeyd 

olunmalıdır ki, fonetik vasitələrin, səs və intonasiya ənənələrinin üslubi təsirləri, ümumxalq dilinin ruhi 

qüvvəsi bədii mətnlərdə daha qabarıq şəkildə üzə çıxır və buna görə də XIX-XX əsrlər Azərbaycan aşıq 

və el şairlərinin dili göstərilən problemin nəzəri şərhi üçün güclü mənbə rolunu oynayır. 

2.  Araşdırmalar  göstərir  ki,  sabitləşmiş,  təkmil  şəklə  düşmüş  orfoqrafik  normadan  kənara  çıxma 

meyilləri  çox  vaxt  poetexnik  zərurət  üzündən  baş  verir.  Orfoepik  normalara  uyğunlaşdırılaraq  yazılmış 

bəzi sözlər aşıq və el şairlərinin dilinə və üslubuna əlavə çalarlıq gətirir, onların daha ahəngdar, ritmik 

səslənməsini təmin edir. Bu üslubi məziyyət kimi, canlı ünsiyyət dilinin koloritini bədii mətnə hopdurur 

və poetik informasiyaya təkid xarakteri verir, xüsusi ekspressivlik vasitəsinə çevrilir. Bədii materiallarda 

ədəbi tələffüzün transkripsiyası müşahidə olunan sözlərin əksəriyyəti canlı danışıq dilinin deyim tərzinə 

söykənir  və  bunlar  həm  müxtəlif  janrlardakı  şeirlərin,  həm  də  ki,  dastan  parçalarının  dilindəki  üslubi-

semantik nizamı, tarazlığı korlamır, əksinə daha rəvan, daha təbii görünür. Elə məhz buna görə də üslubi-

semantik  və  praqmatik  aspektlərdə  aşıq  və  el  şairlərinin  poetik  örnəklərində  ədəbi  tələffüzün 

transkripsiyası müşahidə olunan sözləri araşdırmaya cəlb etmişik. 

3. XIX-XX əsrlərin söz sənətkarları əsərlərində fərdiləşdirmə və tipikləşdirmə vasitəsi kimi ədəbi 

tələffüzün transkripsiyasından məharətlə istifadə etmiş, poetik örnəklərin dilinin saflığını, təbiiliyini daha 

da zənginləşdirmiş, oxucuda bədii mətləbin maksimum səviyyədə qavranması vərdişi aşılamışlar. Bizə elə 

gəlir  ki,  danışıq  dili  formalarını  aşıq  və  el  şairlərinin  əsərlərində  əksi  bir  tərəfdən  orfoqrafik  normanın 

                                                      



 

Azərbaycan Dövlət Pedagoji Üniversiteti, nagiqizi1960@inbox.ru

 

366 

III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu 

kobud  şəkildə  pozulması ilə,  digr tərəfdən isə  xalq içərisindən çıxmış  həmin  sənətkarların  düzgün  yazı 

qaydalarından xəbərsi olması ilə bilavasitə bağlıdır. 

4. Ritm – nitq zamanı sürətlənmə və yavaşıma, gərginlik və zəiflik, uzunluq və qısalıb, oxşarlıq və 

fərqlərin bir-birini müntəzəm şəkildə izləməsi, əvəz etməsidir. Ritm şeirsə ifadənin əvvəlində və sonunda 

mühüm  yer  tutur.  İntensivliyi,  gərginliyi,  assonansın  ritm  yaratması  onun  funksiya  və  ahəngdarlığı  ilə 

bağlıdır. Bu, təkrarlanan fonemlərin yaratdığı əsas bədii məziyyətdir. Assonans sabit birləşmələri təşkil 

edən və ardıcıl sıralanan sözlərin tərkibində eyni və ya yaxın saitlərin bir-birini izləməsi və təkrarıdır. Bu 

dil  hadisəsi  sözügedən  əsrlərin  aşıq  və  el  şairlərinin  əsərlərində  çoxlu  sayda  nümunələrdə  müşahidə 

olunmaqdadır.  Obraz  yaradan  üslubi  fiqurlarla  yanaşı  assonans  da  poetik  cazibənin  spektrlərinin 

yüksəldilməsində əsas təminatçı rolunu oynayır. Eynicinsli saitlərin təkrarından ibarət olan assonans dilin 

potensial gücünü aşkarlayır. “Azərbaycan dilində obyektiv olaraq mövcud olan assonas” (Axundov, 1980: 

146) XIX-XX əsrlər Azərbaycan aşıq və el şairlərinin də poetik örnəklərinə hopmuş, bu əsərlərin demək 

olar  ki,  əksəriyyətinin  dilinə  yeni  nəfəs,  yeni  ruh  verərək  hərəkətə  gətirmişdir.  Deməli,  şeir  dilində 

intensivliyi ilə diqqəti cəlb edən assonans səslərin sadəcə müəyyən məsafələrdə təkrarı deyil, o, daha çox 

milli  şeir  ənənələrinə  doğma  münasibətin  ifadəsidir.  Eyni  cinsli  saitlərin  misralara  mütənasib  düzümü 

üslubi-estetik keyfiyyət göstəricilərindəndir. 

5.  XIX-XX  əsrlər  Azərbaycan  aşıq  və  el  şairlərinin  əsərlərində  samitlərin,  demək  olar  ki,  hər 

birinin  alliterasiyasına  az  və  ya  çox  dərəcədə  rast  gəlinir.  Həmin  alliterasiyalar  daha  çox  söz 

sənətkarlarının  özləri  tərəfindən  yaradılmış  epitet,  təşbeh,  metafora  kimi  poetik  kateqoriyalar  daxilində 

özünü  göstərməkdədir.  “Əsərlərdəki  alliterasion  ritm  vasitəsilə  yaradılan  sözlərin,  səslərin  musiqisi 

oxucunu məftun edir. Bu məftunluğu yaradan odur ki, həmin əsrlərin söz sənətkarlarının əksəriyyəti heç 

bir sözə, səsə biganə olmanın, şeirlərində, bəzən də yaratdıqları dastanların nəsr parçalarında eyni və ya 

həmahəng  səs  birləşmələrini,  hecaları  baş-başa  düzmüş,  bir  neçə  vahidi,  səsin,  səs  toplusunun 

ahəngdarlığını  bir  misrada,  bənddə,  şeirin  bütöv  mətnində  cəmləşdirmiş  və  onları  məntiqi  baxımdan 

sığışdırmağı bacarmışdır” (Hüseynova, 2015: 27).

 

Ayrı-ayrı samit səslərin alliterasiyası ilə XIX-XX yüzilliklərdə yaşayıb-yaratmış aşıq və el şairləri 

el  ədəbiyyatı  örnəklərində  hadisələrin  canlı  təəssüratlarını,  üslubi  emosionallıqla  informasiyanı 

canlardırmaq, ritmlik, ahəngdarlıq yaratmaq üçün ən başlıca vasitə kimi istifadə etmişlər. Bir üslubi fiqur 

kimi  alliterasiya  şeir  dilinin  səciyyəvi  əlamətlərini  təşkil  edir.  Aşıq  və  el  şairləri  tərəfindən  seçilmiş 

sözlər,  ifadələr  tərkibindəki  xarici,  daxili,  qovuşuq  fonoloji  təkrarlar  və  qüvvətli  alliterasiya  poetik 

örnəklərdəki  lirik  obrazlılığı,  lirik  ovqatı  daha  da  əlvanlaşdırılır,  səslərin  nizamlı  təkrarının  doğurduğu 

qeyri-adi  assosasiyalar  poetik  formanın  fonetik  spektrlərindəki  bütün  çalarların  keyfiyyətini  daha  da 

artırır. 

6.  Aşıqların  yaradıcılığında  obrazlılığın  qrafik  ifadə vasitələrinə  görə  “əlif”,  “bey”,  “tey”,  “cim”, 

“mim”,  “num”  kimi  səslərin  adları  incəliklə  metaforikləşdirilir,  poetik  obrazlılığın  mühüm  ifadə 

vasitəsinə çevrilir, bu işarələr müəyyən üslubi mətləblərin ifadəsinə yönəldilir. Tədqiqata cəlb etdiyimiz 

Dərələyəz mahalının aşıqlarının poetik yaradıcılığı göstərir ki, onlarda qrafik incəlik yaratmağa meyl olsa 

da, ustad Ələsgərdən irəli gedə bilməmişdir. Qrafik vasitələrdən bu dövrlərin söz sənətkarları 2 məqsəd 

üçün yararlanmışlar: 1) Poetik tərtibatlılıq yaratmaq məqsədilə; 2) Müqayisə yaratmaq məqsədilə. Qərbi 

Azərbaycanın  Dərələyəz  mahalından  olan  aşıqların  poetik  nitqində  işlədilən  fonetik-qrafik  vasitələr 

üzərindəki  müşahidələrdən  belə  qənaət  hasil  olur  ki,  həmin  vasitələrin  aktuallaşma  imkanları  poetik 

nitqdə  obrazlılığı  mükəmməl  şəkildə  formalaşdırmış,  poetik  qayənin  daxili  mündəricəsinin  hüdudlarını 

dərinləşdirmiş,  oxucu  tərəfindən  qavramanı  asanlaşdırmışdır.  Bunu  dövrün  aşıq  və  el  şairləri  nəzəri 

baxımdan  dərk  etməslər  də,  onların  yaratdığı  əsərlər  göstərir  ki,  “dünyanın  dil  mənzərəsi”  xalqın 

müəyyən inkişaf mərhələsində onun ətraf aləm, gerçəklik haqqında dilin, poetikanın vahidlərində təsbit 

olunmuş təsəvvürlərinin məcmusu, dil işarələrində, konkret olaraq fonetik-qrafik  vasitələrdə - Nəsimidə 

də bu güclü idi, gerçəklik təsəvvürlərinin inikası, dünyanın dildə üzvlənməsi, əşya və hadisələrin nizamlı 

düzümü söz mənalarının sistemində gizlənən informasiyadır. Bu, tam konseptual məzmun kəsb edir. Söz 

dünyasının  dil  mənzərəsinin  fonetik-qrafik  təsviri  sözün  həqiqi  mənasında  linqvistik  önəm  daşıyır,  ona 

görə  ki,  bu  yolla  ifadə  vasitələri  sisteminin  necə  əks  olunduğunu  və  necə  işləndiyini  açıb  göstərmək 

mümkündür. 

7. XIX-XX əsrlər Azərbaycan aşıq və el şairlərinin əsərlərində ahəngdarlıq yaradan, poetik mənanı 

gücləndirən anafora (təkrar olunan söz və ifadələrin, misraların, cümlələrin əvvəlində gəlməsi) və epifora 

(təkrar  olunan  söz  və  ifadələrin,  misraların,  cümlələrin  sonunda  gəlməsi)  konkret  mövzuların  vacib 

cəhətlərinin  ritmik-melodik  təsvirində  çox  mühüm  rol  oynayır.  Söz  sənətkarları  anafora  və  epiforadan 

367 

Doç. Dr. M. HÜSEYNOVA/XIX-XX Asır Azerbaycan Aşık ve El Şairlerinin Yaradıcılığında… 

istifadəyə  görə  müxtəlif  mövqelərdə  dayanırlar.  Belə  ki,  Aşıq  Cəmilin,  Aşıq  Qəhrəmaninin,  Aşıq 

Fətullanın, Aşıq Behbudun, Aşıq Qulunun şeirlərində bu dil materialları az-az müşahidə edildiyi halda, el 

şairlərindən  Həsən  Mirzənin,  Zakir  Şəhriyazın,  Əli  Əkbərin,  Xırda  xanım  Dərələyəzlinin,  Rəhman 

Mustafayevin  və  başqalarının  əsərlərində  sıx  şəkildə  rast  gəlinir.  Bu  dil  və  nitq  materiallarından  söz 

sənətkarlarının  bədii  vasitə  kimi  yararlanması  onların  əsərlərində  ritmik-melodik  çalarları  daha  da 

gücləndirmiş,  poetik  sferanın  ifadəlilik  imkanlarının  layiqincə  nümayişini  etmişlər.  Ritmik  paralelizmi 

yaratmaq vəzifəsini öz üzərinə götürən anaforik və epiforik təkrarlar mətnə hiss olunacaq “hərəkətlərini 

və səslərini bəxş edir” (Hüseynov, 2010: 41), simmetrik struktur gözəlliyinin təminatçısı kimi çıxış edir. 

жүктеу/скачать 42,43 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: