Iii beynəlxalq türk dünyasi araşdirmalari simpoziumu III. Uluslararasi türk dünyasi araştirmalari sempozyumu ІІІ халықаралық ТҮркі әлемі зерттеулері симпозиумы

ЖАНУАРЛАР АТАУЛАРЫМЕН БАЙЛАНЫСТЫ  

ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕРДІ САЛЫСТЫРА ЗЕРТТЕУ  

(ҚАЗАҚ ЖӘНЕ НЕМІС ТІЛДЕРІ) 

Р. Қ. СМАҒҰЛОВА



 

Түйіндәмә: Құрылымы әр түрлі тілдердің фразеологизмдерін өзара салыстыра зерттеу бүгінгі таңда 

ғалымдардың назарын аударып отырған көкейтесті мәселе, себебі осы саладағы ізденістер нәтижелері 

шет тілін оқытып – үйретуде, аударма жұмысында және мәдениаралық қатынаста маңызды. Тілдерді 

салыстыра зерттеу  олардың ұқсастық немесе айырмашылық дәрежесінің заңдылығын анықтауға, бір 

тілдің  жеке  алып  қарағанда  көзге  түсе  бермейтін  ерекшеліктерін  терең  түсінуге  жол  ашады. 

Ұсынылып  отырған  мақаламызда  қазақ  және  неміс  тілдерінің  құрамында  жануарлар  атаулары  бар 

фразелогизмдерін салыстыра зерттегенде қол жеткізген нәтижелер жөнінде сөз болады және жасалған 

тұжырымдар  көрнекті  мысалдармен  дәйектеледі.  Сонымен  қатар,  аталмыш  фразеологизмдердің 

қолданылу жиілігін салыстыру кестесі түзіледі. 

Кілт Сөздер: фразеологизм, аударма, мысалдар, нәтижелер. 

Critical Research of Phrase Logical Units Related to Animal Names (Kazakh and German Languages) 

Abstract:  Comparative research of the phraseological  units of languages  with different structures is one of 

the central issues in  modern  Linguistics since similar research outcomes are essential in a foreign language 

teaching  and  learning,  translation  and  intercultural  communication.  Comparative  research  of  languages 

enables  us  to  identify  the  patterns  of  their  similarities  and  differences,  and  find  out  the  peculiarities  of  a 

language that cannot be seen when it is considered individually. The present article discusses the outcomes of 

the  comparative  research  conducted  on  the  basis  of  phrase  logical  units  in  Kazakh  and  German  languages 

with  animal  names;  the  outcomes  are  demonstrated  through  examples.  Besides,  the  article  presents  a 

comparative table demonstrating the frequency of the use of the present phrase logical units. 

Keywords: phraseological, translations, examples and results.  

Қазіргі  лингвистикада  тілді  адам  мен  оның  санасы  мен  болмысының    айналамен  рухани 

қарым-қатынасын зерттеу, яғни тілдегі адамдық фактор ең  басты бағыттардың бірі болып отыр. 

Тіл  арқылы  бүкіл  бір  ұлт  өмірлік  көріністерінің  тұтас  мәліметін  жинақтайды.  Осы  мәліметтер 

арқылы  адамдар  сол  тілде  сөйлейтін  бір  ұлттың  өмір  айнасын  көз  алдыңызға  әкеледі.  Әр  ұлт 

ерекшелігі, менталитеті, менталдық сияқты қасиеттері тіл фактілерінде көрініс табады. Тіл  - өне 

бойы белгілі бір ғана елге тән ұлттық-мәдени белгілерге тұнып тұрған ақпарат.Ал бойында белгілі 

бір елге тән ұлттық – мәдени ақпарат бар бірліктер, негізінен фразеологизмдер болып табылады. 

Фразеологизмдер  –  қай  тілдің  болмасын  айшықты  да  мәнерлі  саласының  бірі.  Бұлар 

өздерінің  бейнелі-әсерлілік,  экспрессивтік-эмоциялық  қасиеттерімен  көзге  түседі.  Осындай 

көркем,  бояуы  қанық,  алуан  түрлі  тұрақты  тіркестерді  халық  орынды  пайдаланып,  ұрпақтан 

ұрпаққа  жеткізіп  келеді.  Фразеологизмдер  –  ұлттық  колориті  мол,  халық  даналығына  суарылған 

образды  ойлау  тілінің  үлгісі.  «Даже  стилистический    нейтральные  фразеологизмы  отличается 

националтным  своеобразием  и  могут  приобретать  экспрессивное  значение  в  контексте.  Поэтому 

есть все основания считать фразеологию одним из выразительных средств языка.» (Рецкер, 1974: 

145). 

Фразеологизмдердің  ұлттық-мәдени  семантикасын  олардың  қрамындағы  ұлттық-мәдени 

элемент  білдіреді.  Ұлттық-мәдени  элементке  әр  халықтың  өзіне  ғана  тән  бейнелеу  образдары 

жатады, яғни, тілдік образдар.Тілдердің фразеологиялық қорын осы тұрғыдан зерттеу өте қызық. 

Ал  туыстас  емес  тілдердің  фразеологизмдерін  өзара  салыстыра  және  салғастыра  зерттеу-бүгінгі 

таңда,  сөз  жоқ,  ғалымдардың  назарын  аударып  отырған  өзекті  мәселе,  себебі  осы  саладағы 

ізденістер  нәтижелері  шет  тілін  оқытып  –  үйретуде,  аударма  жұмысында  өз  орнын  тауып  отыр. 

Тілдерді  салыстыра  зерттеу  барысында  олардың  бір  бірімен  ұқсастық  немесе  айырмашылық 

дәрежесінің  заңдылығын  анықтауға,  бір  тілдің  жеке  алып  қарағанда  көзге  түсе  бермейтін 

ерекшеліктерін  терең  түсінуге  жол  ашылады.  «Сопоставление  фразеосочетаний  разных  языков 

                                                      



 

КИМЭП Университет, Алматы, raushans@kimep.kz 

554 

III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu 

дает важнейшие сведения для теории и практики перевода, методики преподавания иностранных 

языков, раскрывает истоки создания и употребления фразеосочетаний.» (Копыленко, 1972: 38) 

Тұрақты  сөз  тіркестерінің  біраз  бөлігі  жан-жануар  атауларына  байланысты.  Аталмыш 

фразеологогизмдер  барлық  тілдердің  лексикасының  ең  ежелгі  көне  тобын  құрайды.  Жан- 

жануарлар,әсіресе,  үй  жануарлары  халықтың  ғасырлар  бойы  тұрмыс  -  тіршілігімен  тығыз 

байланыста  болып  келген,  жесе  тамағы,  ішсе  сүті,  кисе  киімі  болған.  Тіпті  олардың  сүйегі  мен 

терісін  де  адам  керегіне  жаратып,  күн  көрісіне  қажетті  құрал  жабдықтар  жасаған.  Күнделікті 

өмірде  адамның  жан-жануарлармен  байланысы,  аң  аулауы,  жыртқыш  аңдармен  күресі  адамның 

дүниетанымына,  көзқарасының  қалыптасуына  өз  әсерін  тигізбей  қойған  жок.  Малшылық, 

аңшылық өмірге байланысты ұғымдар мен түсініктер қалыптасты. Адамзат тілінде аңдарға, төрт 

түлік малға қатысты тілдік бірліктер туындады. Жай тілдік бірліктер емес, әсем өріліп өңделген, 

ән  мен  күйдегі,  жырдағы  тәрізді  орайын  тауып  әбден  кіріккен,  қиюын  тауып  біріккен,  ұрпақтан 

ұрпаққа мирас болып бүгінге жеткен, бейнелі де әсерлі сөз оралымдары, яғни, фразеологизмдер. 

Ыңғайын  тауып  қолданылған  фразеологизмдер  сөз  мәні  мен  мазмұнының  айқындала  түсуіне 

ықпал  етеді.  Адам  бір  нәрсені  сипаттағанда,  табиғи  құбылысты  суреттегенде  көбіне  теңей 

ассоциативті түрде салыстыра астарлап, ой пікірін бейнелі түрде жеткізіп отырған. 

Әдетте, адамзат тіршілігінде аспан ортақ, күн ортақ, жер ортақ, тіпті күн көріс қамы ұқсас. 

Кейде дүние жүзілік ауқымды ұлы құбылыстар да ортақтық, ұқсастықты көрсетеді. Дегенмен де, 

барлық адамзаттың әр өкілінің рухани құндылығы, рухани мәдениет пен байлығы түрліше дамып 

өркендеді. 

Әлем  тілдерінде  жан-жануар  атауларына  қатысты  туындаған  фразеологизмдер  өте  көп.  Бұл 

жөнінде  фразеолог  ғалым  Р.М.  Вайнтруб  былай деп  жазды:  «...фразеология,  включающая  в  себя 

названия  фауны,  как    и  соматическая  фразеология,  составляет  во  фразеологическом  составе 

любого  языка  значительный  пласт»  (Вайнтруб,  1975:  159).  Негізі  бұл  тұрақты  тіркестер  ортақ 

белгі қасиеттеріне байланысты компаративтік элементтерге,сипаттау құралына айналып,адамның 

кескін-келбетін, іс-қимылын, мінез-құлқын, тұрмыс-тіршілігін бейнелейтін  бірліктер ретінде тілде 

көп  көрініс  табады.  Жалпы  жан-жануарлар  атаулары  о  баста  ассоциативті  салыстырмалы  теңеу 

элементі ретінде қолданылады. «Наименование  животных в большинстве языков мира регулярно 

используется  для  характеристики  человека  они  употребляются  а)  как  метафорические 

характеристики;  б)  в  составе  разных  конструкций;  в)в  составе  конструкций,  переходных  от 

сравнения к метафоре» (Гутман-Черемисина, 1970: 64). Неміс және қазақ тілдерінде де аталмыш 

фразеологизмдер  жиі  қолданыс  табады.  Мыс.икемсіз,  дөрекі  қимыл:  plump  wie  ein  Bär;  тайлақ 

түйедей тарпаңдау; жараспаушылық: etw.passt j-m wie der Sau Halsband;есекке үкі таққандай тб. 

Сөз жоқ, тілдің фразеологиялық құрамының қалыптасуына лексикалық бірліктер қатысады. 

Фразеологизмдер  компоненттерінің  көпшілігі  өздерінің  дербес  жеке  лексема  түріндегі 

мағынасымен  мағыналық  жағынан  қандай  да  болсын  бір  байланыста  болады.  Бұл  құбылысты 

фразнологизмдердің  екі  жақтылығы  (двуплановость)  деуге  болады.  Мысалы:  etw.  vor  die  Hunde 

werfen – 1. итке тастау; 2. қажетсіз қылу; ысырап ету 

Тек  фразеологизмдер  құрамында  ғана  ұшырасатын,  ал  тілдің  лексикалық  жүйесінде 

кездеспейтін  фразеологиялық  компоненттер  өте  аз.  Негізгі  сөздік  қорға,  лексиканың  ең  көне 

қабатына  жататын  лексемалар  әдетте  басқалармен  салыстырғанда  қолданылу  жиілігі  жоғары 

лексемалар  қатарына  жатады.Тіл  бірлігінің  тура  мағынасы  көрсететін  құбылыс  неғұрлым 

нақтырақ болса, соғұрлым образ бейнелі әрі бояуының қанық болатыны белгілі. 

Фразеологияда ең белсенді мүшенің бірі -  зат есімдер болып табылады. Олар өздерінің кең 

де  ауқымды  мағыналық  -  функционалдық  аясының  арқасында  өте  мол  фразеологизмдердің 

құрамына кіреді. 

Біздің  зерттеуіміздің  негізгі  нысаны  –  қазақ  және  неміс  тілдері  фразеологизмдерінің 

құрамында  кездесетін  жан-жануарлар  атаулары,  яғни,  зат  есімдер.  Зат  есімдер  адам  баласы 

өмірінің,  тұрмыс-тіршілігінің  ең  негізгі  құрамдас  бөлігі  болып  табылатынына  дау  жоқ.  Адамзат 

өзін қоршаған ортаны тани бастағаннан-ақ жан-жануар дүниесі адамның санасына сыналай кіріп, 

орнықты орын алады. 

Екі  тілдің  жан-жануар  атауларына  байланысты  фразеологизмдерін  салыстыра  қарастыру 

мақсатында неміс тілінің 1573, ал қазақ тілінің 1676 фразеологизмдері теріп алынды (Кеңесбаев, 

1977:  7).  Бірақ  бұл  мақала  төңірегінде  біз  неміс  және  қазақ  тілдерінің  ең  көп  кездескен  тек  5 

555 

R. K. SMAĞULOVA/Januvarlar Atavlarımen Baylanıstı Frazeologizmderdi Salıstıra Zertteu…  

жануар  атауынан  жасалған  компоненттерінің  қолданылу  жиілігін  қарастырумен  шектелмекпіз 

(кестені қараңыз).  

 

Неміс Тілі 

Саны 

Қазақ Тілі 

Саны 

1  Hund  

230  ит, төбет 

246 

2  Bock 

176  теке, қошқар 

72 

3  Schwein, Sau 

155  шошқа, доңыз 

11 

4  Kamel 

3  түйе, тайлақ, нар, бота,бура, атан, інген 

122 

5  Schaf 

20  қой 

102 

Біздің зерттеуіміз бойынша «Hund»-«ит» лексемалары екі тілде де өнімді екенін байқадық. 

Мысалы: j-n wie einen Hund behandeln; ит терісін басына қаптау тб. Бұл сөз неміс тілінің – 230, 

ал  қазақ  тілінінің    246  тұрақты  тіркес  құрамында кездескен.  Керісінше,  неміс  тілінің  «Schwein», 

«Sau»  лексемалары  155    фразеологизм  құрамында  кездессе,  қазақ  тілінде  «шошқа,доңыз» 

сөздерімен  11  ғана  фразеологизм  табылған.  Мысалы:  Schwein  haben  тб.  Немесе  неміс  тілінде 

«Kamel»  сөзімен  3  фразеологизм  кездессе,  қазақ  тілінде  «Kamel»  сөзіне  балама  бола  алатын 

«түйе,тайлақ,нар,бура,  атан,  інген»  сөздері  122  фразеологизмнің  тірек  сөзі  ретінде  қолданылған. 

Мысалы: aus einer Mücke ein Kamel machen;  түйенің жарты етіндей, бурадай тулау тб.  

Неміс тілінде «Hund» лексемасынан кейінгі орынды «Bock» - теке,қошқар лексемасы алады. 

Мысалы:  mit  einander  einen  Bock  haben;  текедей  бақылдау  тб.  Аталмыш  лексеманың  көмегімен 

176 фразеологизм жасалған. 

Қазақ тілі үшін «қой» лексемасының орны тіпті ерекше. «Қой» компонентінің қатысуымен 

қазақ  тілінің  фразеологиялық  қорын  102  фразеологизм  байытып,  молайта  түскен.  Мысалы:  қой 

аузынан шөп алмас, қой мойынды тб 

Неміс  тілінде  «Schaf»  сөзінен  жасалған  20  фразеологизм  табылған.  Мысалы:  ein  schwarzes 

Schaf sein тб. 

Әрине,  мұндай  кестені  ары  қарай  жалғастыра  беруге  болады,бірақ  бір  ғана  мақаланың 

көлемінде қарастыру мүмкін емес. Дей тұрғанмен де, мына бір қызықты жайтты айта кетуді жөн 

көрдік.  Екі  тілдің  де  «Hund»-  «ит»  лексемаларының  фразеологизм  құрамында  кездесу  жиілігі 

бойынша  ең  жоғарғы  орында  тұруы  адам  баласының  алғаш  өмір  сүре  бастағанда  хайуанаттар 

арасында бірінші көріп, танығаны ит жануары екенін тағы да бір дәлелдей түскендей. Адам өзінің 

көріп- білгенін, ойына тоқып- түйгенін өзіне етене таныс, жанында жүрген, адал әрі сенімді серігі 

ит жануарымен байланыстырып, салыстырса керек. 

Кестеде  көрсетілгендей,  екі  тілдің  жан  -  жануар  атауларынан  болған  кейбір 

компоненттерінің  фразеологизм  жасау  белсенділігінде  алшақтықтар  байқалды.  Мысалы,  неміс 

тілінің сирек ұшырасқан «Kamel» - «түйе» компоненті қазақ тілінде өте мол мөлшерде кездеседі. 

Қазақ  тілінде  бұл  жануардың  жынысына,  жасына  қарай  тағы  да  әрі  қарай  ажырата  бөліп 

айтылуына  байланысты  тағы  да  басқа  атаулардың  болуы  -  өте  бір  қызық  дүние.  Бұл  құбылыс, 

әрине,  неміс  және  қазақ  халқының  өмір  сүру  салты  мен  тұрмыс-тіршілігіндегі  ерекшеліктеріне 

байланысты. Көшпенді халық ретінде қазақ халқы түйені көшкенде көлік, жегенде ет, ішкенде сүт 

ретінде  көп  қолданған  және  бұл  хайуан  шөлге  өте  шыдамды,  яғни,  ауа-райындағы  кейбір 

өзгешеліктер де өз рөлін ойнамай қоймайды. Түйе малы жалпы шығыс халықтарының тұрмыста 

ең көп пайдаланған жануарларының бірі. 

Әлбетте, бұл  айтылған кейбір сәйкес келмеушілік әр тілдің өз ерекшелігіне, сол халықтың 

ұлттық-мәдени 

айрықшылығына, 

өмір 

сүру 

салтына, 

түрмыс-тіршілігіне, 

яғни, 

экстралингвистикалық факторға байланысты екеніне дау жоқ. Дәл осы фактор тіл арқылы ел тану 

барысында  өте  маңызды  болып  табылады.  Себебі,  кез  келген  тіл-өз  иегерінің  мәдени,  ұлттық, 

тарихи ерекшеліктерінің айнасы. Егер біз өзіміз оқып немесе оқытып жатқан тіл иегері халықтың 

өмір сүру салты туралы бейхабар болсақ, сол елдің тілін үйрету мен үйрену үдерісінің тығырыққа 

тірелері хақ. 

ӘДЕБИЕТТЕР 

Рецкер Я.И. (1974), Теория перевода и переводческая практика. – М. 

Копыленко М.М. (1972), Попова З.Д. Очерки по общей фразеологии. – Воронеж: изд – во ВГУ. 

Вайнтруб  Р.М.  (1975),    Опыт  сопоставления  соматической  фразеологии  в  славянских  языках.  Вопросы 

фразеологии.- Самарканд. 

556 

III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu 

Гутман,  Е.А.-Черемисина,  М.И.  (1970),  О  специфике  образного  употребления  наименований  животных  в 

русском и французском языках. Актуальные проблемы лексикологии. – Минск. 

Қашгари  Махмұд.  Түбі  бір  түркі  тілі.  Диуани  лұғат  ит-түрк.  Тәржімалағандар:  Қ.  Бекетаев,  Ә.  Ибатов.- 

Алматы, 1993, - 192 б. 

Кеңесбаев, І. (1977), «Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі» Алматы, «Ғылым» баспасы, 1977. - 712 б. 

Duden. Redewendungen und sprichwörtliche Redensarten. – Mannheim. 1992. S. 864. 

MİLLÎ UYANIŞ VE ÜYGE TABA (EVE DOĞRU) 

Yrd. Doç. Dr. Ramis KARABULUT



 

Özet: Türkiye’de Türk dünyası ile ilgili onlarca roman vardır. Oysa Türkiye dışındaki Türk edebiyatlarında 

Türkiye’ye  yönelik  roman  yok  denecek  kadar  azdır.  Yaptığımız  araştırmalarda  konusu,  ana  fikri  ve  millî 

birlikle  ilgili  çözüm  önerileri  açısından  Muhammed  Ayas  İshaki  İdilli’nin  Üyge  Taba  (Eve  Doğru,  Berlin 

1922) adlı romanı dikkatimizi çekti.  Çünkü roman hem İdil-Ural Tatar Edebiyatı, hem de Türk dünyasının 

meselelerini  -özellikle  de  bağımsızlık  mücadelelerini-  işlemesi  açısından  farklı  bir  yerde  durmaktadır.  I. 

Dünya Savaşı’nda Kafkasya Cephesi’nde Çarlık Rusya’sının baskısı ile toplanan Müslüman Türk askerlerin 

Türkiye’ye karşı savaşmak zorunda kalışları; kendi soy ve dindaşlarıyla savaşmak istemeyerek -millî bilincin 

uyanmasıyla-  Türkiye  tarafına  geçmeleri  Üyge  Taba  romanının  vakasını  oluşturmaktadır.  Bununla  yazar, 

Türkiye  Türklüğü ile  Rusya  egemenliğindeki Türklerin güç  birliği etmeleri gereğini  ve  millî uyanış fikrini 

yaymayı amaçlamaktadır. Bu bildiride romandan örneklerle “millî uyanış” fikrinin nasıl işlendiği ve bugünün 

Türk dünyasına yönelik mesajlar tespit edilmiştir. 

Anahtar Kelimeler: Türk romanı, Ayas İshaki, Üyge Taba (Eve Doğru), millî uyanış 

National Awareness and Uyge Taba (Towards Home) 

Abstract:  There  are  dozens  of  novels  about  Turkish  World  in  Turkey.  However,  there  is  almost  no  novel 

about  Turkey  in  Turkish  literatures  outside  Turkey.  The  Uyge  Taba  (Towards  Home,  Berlin  1922)  of 

Muhammed  Ayas  Ishaki  Idilli  has  taken  our  attention  with  its  topic,  main  idea  and  the  solution  offers  for 

national unity in the light of our study, because the novel has its own privileged place as it dealt with issues 

of both Literature of Idyll-Ural Tatar and Turkish World – especially their independence fights-. The case of 

the  novel  is  the  situation  in  which  Turkish  -  Muslim  soldiers  are  obliged  to  fight  against  Turkey,  and  they 

defect to the Turkish side with the rise of the national awareness as they don’t want to fight against their kin 

and coreligionists. With this novel, the author aims necessity of collaboration of Turkey Turks and the Turks 

under  the  domination  of  Russia  and  the  rise  of  national  awareness  idea.  In  this  paper,  the  idea  of  how  the 

national awareness is handled by samples and its messages towards our today’s Turkish World are pointed 

out.   

Keywords: Turkish novel, Ayas Ishaki, Üyge Taba (Towards to Home), national awareness  

Giriş 

Türkiye’de roman sahasında, Türkiye dışındaki Türk dünyası üzerine onlarca eser bulunmaktadır

1

. 

Oysa  diğer  Türk  sahalarında  konusu  Türkiye  olan  roman,  yok  denecek  kadar  azdır.  Bu  dikkatle 

yaptığımız araştırmada İdil-Ural Boyları Tatar Edebiyatının bayraklaşmış ismi Muhammed Ayas İshaki 

İdilli ve eserleri ile karşılaştık. Bu bağlamda XX. Yüzyılın başında İdil-Ural Boyları Tatar aydınlarının 

bir kısmı Türkçülük fikri etrafında bağımsızlık mücadelesine giriştiklerini, 1917 Bolşevik İhtilali hemen 

öncesi ve sonrasında yurtlarında tutunamayarak bazıları Türkiye’ye göç etmek zorunda kalmışlardır. İlk 

akla gelenler şunlardır: Yusuf Akçura, Zeki Velidi Togan, Muhammed Ayas İshaki İdilli, Reşit Rahmeti 

Arat, Ahmet Temir, Sadri Maksudi Arsal, Abdülkadir İnan İdiloğlu, Saadet Çağatay vb…  

Bizim  üzerinde  duracağımız  Üyge  Taba  romanının  yazarı  Muhammed  Ayas  İshaki  İdilli,  1878 

Yevşirme  /  Çistay  /  Kazan’da  dünyaya  gelir,  1954’te  mücadeleli  bir  ömrün  sonunda  Ankara’da  ebedî 

istirahate çekilir. Yazar, 1903’te Rus-Tatar öğretmen okulunu bitirdikten sonra bir bağımsızlık mücahidi 

olarak  ömrünü  sürdürür.  Bu  yıllarda büyük  oranda  İsmail  Gaspralı’nın fikirlerinden  etkilenerek  verdiği 

mücadelede  daima  milliyetçi  ve  Türkçü  grubun  başını  çeker.  Bağımsızlık  uğruna  birçok  gazete  çıkarır 

(Terakki, Hürriyet, Tan Yıldızı, Tan Mecmuası, İl, Söz, Bizim İl, Millî Yol, Millî Bayrak…), gizli ya da 

açık birçok parti ve dernekte faaliyet gösterir (Şagirdlik, Tangcılar, Promete…). Millî Şura çalışmalarına 

katılır  (1917).  1918’de  İdil-Ural  Cumhuriyeti  Kızılordu  tarafından işgal  edilince  bundan  sonraki  hayatı 

hep  sürgünde  geçer  (Mançurya,  Kore,  Japonya,  Paris,  Berlin,  Varşova,  Türkiye…)  (Türk  Dili  ve 

Edebiyatı Ansiklopedisi: 1981, c. 4, 342-343; Türk Dünyası Edebiyatçıları Ansiklopedisi: 2004, c. 5, 148-

149). 

                                                      



 Niğde Üni. Öğretim Üyesi, rkarabulut611@hotmail.com 

1

 Bu konuda geniş bilgi için bk. Bozdoğan (2008: 450 – 455); Kolcu (2013: 114-126). 

558 

III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu 

Muhammed Ayas İshaki’nin mücadelesi kaynaklarda üç başlık altında verilmiştir

2

: 1. Millî maarif, 

2.  Rusya’da  yaşayan  bütün  Türklere  eşit  vatandaşlık  hakları,  3.  İdil-Ural  Türklerinin  bağımsız  devlet 

kurma mücadelesi. 

Hikâye, roman, tiyatro türlerinde 46 adet eser yazmıştır. Bunlardan bazıları Kelepuşçi Kız, Tilenci 

Kız, Soldat, Mulla Babay, Üstadbike, Üyge Taba vs…  

Üyge Taba (Eve Doğru) 

Bu  bildiride,  İshaki’nin  Türk  dünyası  edebiyatları  içinde  çok  ayrı  bir  anlam  taşıyan  Üyge  Taba 

(Eve Doğru) adlı romanı üzerinde duracağız. Yazar, 1941’de İstanbul’da eserinin ikinci baskısına yazdığı 

giriş  kısmında,  eserinin  ilk  baskısının  1922  yılında  Berlin’de  Şimal  Türk  lehçesiyle  yazılıp  basıldığını, 

1927  yılında  Türkiye  Türkçesine  aktarıldığını,  ancak  bu  nüshanın  kaybolduğunu  belirmektedir  (İshaki: 

1998: 7-8)

3

. Eser, 117 sayfalık dar hacimli bir roman olsa da, konusu itibariyle Türk dünyası için oldukça 

anlamlı bir konumdadır. Bu konuda İshaki’nin eserleri üzerine bir inceleme yapmış olan Gustave Burbiel, 

şunları söylemektedir: 

“I. Dünya Savaşı boyunca Gayaz İshaki, kesin olarak bir Türk yanlısı tutum içindedir. Rusya’daki 

Müslümanları Türk kardeşlerine karşı savaşmamağa davet etmiştir. Tatar  - Türk dayanışması ve 

kardeşliği, Gayaz İshaki’nin eserlerinde, özellikle Dulkin İçinde (Dalgalar İçinde) ve Üyge Taba 

(Eve  Doğru)  adlı  eserlerinde  işlenmiştir.  “Üyge  Taba”da  Gayaz  İshaki,  Rusya’daki  Türk 

bölgelerinin Türkiye ile birleştirilerek bir Türk imparatorluğunun gerçekleşmesini düşleyen roman 

kahramanı  aracılığıyla  kendisinin  koyu  bir  Türk  milliyetçisi  ve  hatta  bir  Pan-Türkist  olduğunu 

kanıtlamıştır.” (Muhammed Ayaz İshaki Hayatı ve Faaliyeti: 1979, 139). 

İshaki’nin  eserini  ithafı  da  anlamlıdır:  “Cihan  Harbi’ne  Türkiye  tarafında  iştirak  ederek  Bağdad 

cephesinde  büyük  yararlıklar  gösteren  İdil-Ural  gençlerinin ruhuna  ithaf  edilmek  üzere”  (s.  7) şeklinde 

ithaf etmiştir. Böylece üzerinde neredeyse hiç durulmayan tarihî bir gerçekliğe de işaret etmiştir. 

Üyge  Taba  (Eve  Doğru),  numaralandırılmış  15  bölümden  oluşmaktadır.  Esere  yazar  anlatıcının 

hâkim  bakış  açısı  egemendir.  Eserin  kahramanı  Demir  Ali  (Timur  Galı)  yazarın  sözünü  emanet  ettiği 

yansıtıcı merkez konumundadır. Vaka, kronolojik tek bir olaylar zincirinden oluşan klasik roman kurgusu 

özelliği  taşımaktadır.  Kişiler  ve  olaylar  öne  çıkarılmıştır.  Bu  durum  tezli  roman  için  normal  bir 

yaklaşımdır. Yazar, şahısların fizikî özelliklerine değil, daha çok -ana fikrin öne çıkarılması için- Demir 

Ali’nin  ruhî  ve  zihnî  değişimine  yoğunlaşmıştır.  Bu  açıdan  bakıldığında  eser  millî  romantik  tavırla 

kaleme alınmış, sosyal faydacı anlayışın bir ürünüdür.  

Eserin vaka yapısını şöyle bir tabloyla gösterebiliriz:  

 

жүктеу/скачать 42,43 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: