Iii beynəlxalq türk dünyasi araşdirmalari simpoziumu III. Uluslararasi türk dünyasi araştirmalari sempozyumu ІІІ халықаралық ТҮркі әлемі зерттеулері симпозиумы



Pdf көрінісі
бет85/102
Дата03.03.2017
өлшемі42,43 Mb.
#6018
1   ...   81   82   83   84   85   86   87   88   ...   102

 

571 

Arş. Gör. Seda SELİM/Çağdaş Karapapak (Terekeme)Türkleri ve Çağdaş Karapapak Şairi Refiğ Hümmet  



KAYNAKÇA 

Alyılmaz,  S.  (2002),  Borçalı  (Gürcistan)  Karapapaklarının/Terekemelerinin  Tarihine  Dair.  Yeni  Türkiye  Dergisi, 

(Türkoloji ve Türk Tarihi Araştırmaları Özel Sayısı), 43, 288-291. 

Alyılmaz, Semra (2003), Borçalılı Bilim Adamı Eğitimci, Şair Valeh Hacılar (Hayatı-Sanatı-Şiirleri), Ankara. 

Alyılmaz, Semra (2010), Gürcistan Türklerinin Yeniden Yükselen Sesi:″Varlık″ Gazetesi. Karadeniz Araştırmaları, 

Sayı 25: 115-124 

Baş, Osman (Editör) (2012), Çağdaş Seçkin Azerbaycan Şiiri, Nurlan Yay., Bakü. 

Güneş,  B.  (2012).  Borçalı  (Gürcistan)  Karapapak  /  Terekeme  Türkleri  Ağzında  İsim  Çekim  Ekleri,  Karadeniz 

İncelemeleri Dergisi, 13, s.161-173. 

Hümmet, R.(2000), Salam Dünyanın Yiyesi, Elm Yay., Bakü. 

Hümmet, R. (Editör) (2007), Edebi Gürcüstan, Tiflis. 

Kalafat, Y. (1998), Azerbaycan Notları, Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, Dr. Haluk Karamağaralı Armağanı, 8, 

Ankara, s.75-95. 

Memmedli, Ş. (2003), Azerbaycan Edebiyyatının Borçalı Qolu, Kolori, Tiflis. 

Türkoğlu, İsmail (1988), Karapapaklar, İslam Ansiklopedisi, İstanbul. 

Qehreman, İ. (2001), Menim Şerlerim Menim Avtoportrelerimdir, Azerbaycan XXIesr, No:30, 8-14 Ağustos. 

Hümmet,  R.  (2014),  http://edebiyyat.biz/az/view/7165/bextever-basna-kepeneklerin/    adresinden  2  Mart  2016 

tarihinde elde edildi. 

 

 


572 

III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu 

 


ÇAĞATAY TÜRKÇESİNDE DİN TEMALI BİRLEŞİK FİİLLER 

Okt. Dr. Serpil SOYDAN

 

Özet:  Birleşik  fiiller,  isim,  sıfat, zarf türünden bir kelimenin  fiille  ya  da  fiilin ondan önce gelen başka  bir 



fiille kullanılmasından meydana gelirler ve tek bir kavramı karşılarlar. Fiilden önceki sözcük türlerinin yalın 

hâlde kullanımının dışında isim, sıfat tamlaması biçiminde bulunabilme, isim çekim ekleri ile genişletilerek 

kullanılabilme  işlevleri  de  vardır.  Bu  sayede  birleşik  fiiller,  dilin  anlam  zenginliğini  ve  derinliği  artırarak 

anlam  bilime  de  katkı  sağlarlar.  Birleşik  fiillerin  bu  özelliklerini,  Çağatay  Türkçesi  dönemi  eserlerinde  de 

görmek mümkündür. 

Bu çalışmada  Çağatay Türkçesi döneminde  eser  veren  Ali Şir  Nevâî’nin divan ve  mesnevileri ile  Hüseyin 

Baykara’nın  Divan’ında  yer  alan  dini  içerikli  birleşik  fiiller  “Yardımcı  Eylemle  Oluşan  Birleşik  Fiiller” 

başlığı  altında  gruplandırılmaktadır.  Gruplandırma  yaparken  sözcüklerin  aldığı  ekler  ve  oluşturduğu  gruba 

göre  tasnifi  yapılmaya  çalışılmaktadır.  Ayrıca  birleşik  fiilleri  oluşturan  kelimeler,  köken  bakımından 

değerlendirilmeye  çalışılmaktadır.  Birleşik  fiillerin  kullanıldığı  beyitlerden  örnekler  verilip  bu  örneklerinin 

yer  aldığı  eser,  sayfa,  beyit  numaraları  parantez  içerisinde  gösterilmiştir.  Aynı  zamanda  birleşik  fiillerin 

anlaşılması  için  beyit  çevirisine  de  yer  verilmiştir.  Birleşik  fiillerden,  Yardımcı  Eylemle  Oluşan  Birleşik 

Fiiller  şu  başlıklar  altında  tasnif  edilmektedir:  1.  Yalın  halde  kullanılan  Türkçe,  Arapça,  Farsça  isim  ve 

sıfatlardan oluşan birleşik fiiller 2. Belirtme hâl eki + yalın hâlde kullanılan isimlerden oluşan birleşik fiiller 

3. Yönelme hâl eki + yalın hâlde kullanılan isimlerden oluşan birleşik fiiller 4. Yönelme hâl eki +belirtme hâl 

eki alan isimlerden oluşan birleşik  fiiller  5.  Tamlama  kuruluşunda  olan birleşik  fiiller  6.  İsim  +  yapım eki 

almış isimden oluşan birleşik fiiller 7. Bağlama grubundan oluşan birleşik fiiller  

Anahtar Kelimeler: Çağatay Türkçesi, birleşik fiiller, divan, mesnevi, Ali Şir Nevâî, Hüseyin Baykara 

Religious Compound Verbs in Chagatai Turkish 

Abstract: Compound verbs are used with verbs that coming before a verb or another verb that is used with a 

type of word which is a noun, an adjective or an adverb. Apart from being used them in nominative from of 

word clauses that are used before verb; they also have functions being possessive construction and adjective 

construction having used as noun inflections while extending them. Through, compound verbs contribute to 

semantics and increase variety of meaning and depth of language. These properties of compound verbs were 

located on Chagatai Turkısh period works. 

In this study, compound verbs which have religious thematic that are  existed on Divan of Hüseyin Baykara 

and on Divan and Masnavi of Ali Şir Nevâî who write on Chagatai Turkısh period  have been grouped under 

the  head  “Compound  verbs  composed  with  auxiliary  verb.”  As  making  group,  they  have  been  classified 

according to appendix that words take off and the group that are created by them. In addition, words which 

compose compound verbs have been evaluated as etymologic. Compound verbs have been represented with 

examples  from  the  couplets  and  page,  work  and  couplet  numbers  of  these  samples  have  been  shown  in 

parenthesis. At the same time, in order to explain he meanings of the compound verbs, translations from the 

couplets have been used in this study. Compound verbs have been classified under these titles: 1.Compound 

verbs  composed  from  Turkısh  or  Arabic  or  Persian  noun  and  adjective  that  was  used  as  nominative.  2. 

Compound  verbs  composed  from  nouns  that  were  used  with  accusative  case  and  bare  infinitive.  3. 

Compound verbs composed from a  noun that  was used  with dative and bare infinitive. 4. Compound  verbs 

composed  from  nouns  that  were  used  dative  and  accusative  case.5.Compound  verbs  which  are  on 

construction structure.6.Compound verbs composed from noun that take derivational affix. 

7. Compound verbs composed from connection group. 



Keywords: Chagatai Turkısh, compound verbs, masnavi, divan, Ali Şîr Nevâî, Hüseyin Baykara. 

GİRİŞ 

Birleşik Fiiller 

Birleşik fiiller, dilin söz söyleme gücünü, anlam derinliğini, zenginliğini artıran sözcük gruplarıdır. 

Genellikle  fiillerden  önce  gelen  sözcük  türlerine  göre  adlandırılır  ve  gruplandırılırlar.  Timurtaş’a  göre 

(2012: 140-144), birleşik fiiller, bir fiille ondan önce gelen başka bir fiilin ya da isim, sıfat, zarf türünde 

bir  sözcüğün  birlikte  kullanımıyla  oluşturulur..  Fiillerin  birleşik  şekilleri;  birleşik  sigalar,  yardımcı 

fiillerle  yapılan  birleşik  şekiller,  tasvirî fiiller,  isim,  sıfat  ve  zarflarla  meydana  getirilenler  olmak  üzere 

dört gruba ayrılırlar. 

                                                      

 

Niğde Üniversitesi Rektörlük Türk Dili Bölüm Başkanlığı, ssoydan@nigde.edu.tr 



574 

III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu 

Deny  (1941: 476-479),  et-,  eyle-,  kıl-,  buyur-,  ol-,  olun-  yardımcı  fiilleriyle bir isimden  meydana 

gelen  fiilleri  mürekkep  fiil  olarak  tanımlar.  Ergin  (1993:  364-367),  birleşik  fiil,  bir  yardımcı  fiille  bir 

ismin ya da bir fiil şeklinin meydana getirdiği kelime grubudur. İsim veya fiil unsuru önce yardımcı fiil 

sonra getirilir. Yardımcı fiilin başına getirilen unsurun isim ya da fiil olmasına göre, isimle birleşik fiil 

yapan yardımcı fiiller, fiille birleşik fiil yapan yardımcı fiiller olmak üzere iki gruba ayrılır.  Ercilasun’a 

göre (1984: 48), birleşik fiiller bir kelime grubudur. Kelime gruplarında esas, manaca bir bütünlük teşkil 

etmek  ve  cümle  içinde  tek  kelime  muamelesi  görmektir.  Kelime  gruplarına  iştirak  eden  unsurlar;  asıl 

manalarında az veya çok farklı, yeni ve tek bir mana ifade etmek üzere bir araya gelirler. Birleşik fiillerde 

de bu böyledir. Bir tarafı isim veya fiil olsun her birleşik fiil, bir tek kavramı karşılar. Yani bir kavramı 

anlatma  ve  fonksiyon  bakımından  basit  ve  türemiş  fiillerle  birleşik  fiiller  arasında  hiçbir  fark  yoktur. 

Sadece fark teşkil edilişleri bakımındandır. Banguoğlu (1998: 310-318), birleşik fiil tabanlarını zarf öbeği 

kalıbında  olanlar,  çekim  öbeği  kalıbında  olanlar,  bağlam  öbeği  kalıbında  olanlar  olmak  üzere  üçe 

ayırmaktadır.  

Korkmaz’a göre (2014: 693-746), birleşik fiiller, bir ad ile bir yardımcı fiilin, iki ayrı fiil şeklinin 

ya da isim soylu bir veya birden çok kelime ile bir esas fiilin birleşmesinden oluşan ve tek bir kavrama 

karşılık olan fiil türleridir. Zeynalov (1993: 253-261)ise,  et- yardımcı fiiliyle oluşturulan birleşik fiilleri, 

“terkibî fiil”, ol- yardımcı fiiliyle oluşturulanları “dolaylamalı fiil” olarak adlandırır. 

Fiil  başlığı  altında  değerlendirilen  ve  bir  dilin  ifade  gücünü,  zenginliğini  gösteren  sözcük 

gruplarından  biri  birleşik  fiillerdir.  Birleşik  fiiller,  dilin  hemen  hemen  her  tarihî döneminde  kullanıldığı 

gibi Çağatay Türkçesi döneminde de kullanılmıştır.  

On  beşinci  yüzyılın  ikinci  yarısında  Çağatay  Türkçesinin  klasik  şeklini  almasını  yani  yazı  dili 

hâline gelmesini sağlayan Ali Şîr Nevâî ile yakın arkadaşı olan Hüseyin Baykara’nın Çağatay Türkçesinin 

gelişmesine katkıda bulunan şiirlerinin yer aldığı divanında birleşik fiil örneklerini görmek mümkündür. 

Nevâî,  Türk  dilinin  inceliklerini  ve  güzelliklerini  ortaya  koyarken  önceliği  fiillere  tanır.  Türkçede  en 

küçük anlam farkı için kelimeler oluşturulduğunu, Türkçenin yakın anlamlı kelimeler bakımından zengin 

olduğunu  belirtir.  Türkçede  yer  alan  yüz  fiilin  (yaúmaú  “yakmak”,  sıútamak  “ağlamak”,    sıpúarmak 

“sömürmek,  içmek”,  ökür-  “ağlamak”)  inceliklerini  ve  orijinalliklerini  karşılayacak  kelime 

bulunmadığını,  bu  kelimelerin  kavram  olarak  Farsçada  olmadığını,  bu  kavramlardan  birini  Farslara 

anlatmak için uzun cümlelere ihtiyaç duyulduğunu belirtir (Özönder, 2011: 15).  

Bu çalışmada Çağatay Türkçesi döneminde eser veren Ali Şir Nevâî’nin divan ve mesnevileri ile 

Hüseyin Baykara’nın Divan’ında yer alan dinî içerikli birleşik fiiller “Yardımcı Eylemle Oluşan Birleşik 

Fiiller” başlığı altında gruplandırılmıştır. Bu birleşik fiillerle ilgili tasnif ve örnekler şöyledir: 



1. Yardımcı Eylemle Oluşan Birleşik Fiiller 

1.1. Yalın halde kullanılan Türkçe, Arapça, Farsça isim ve sıfatlardan oluşan birleşik fiiller 

Türkçe isimden oluşan: 

Min ansız tofraġ oldum ey ãabÀ sin raóm it bÀrì 

Úatıştur kÿyiniÆ tofraġıġa cismim ġubÀrıdın   

(BV 501/5) 

(Ey sabah rüzgÀrı, ben onsuz toprak oldum. Sen merhamet et bari. Onun köyünün toprağına benim 

vücudumun tozunu karıştır.) 



Arapça isimlerden oluşanlar: 

Çü şahġa úıldılar bu nükteni fÀş 

DuèÀ úıldı közige toldurup yaş  

(FŞ XXVII/80) 

(Bu nükteyi Şah’a söylediler. Gözüne yaşla doldurup dua etti.) 

Min ansız tofraġ oldum ey ãabÀ sin raóm it bÀrì 

Úatıştur kÿyiniÆ tofraġıġa cismim ġubÀrıdın  

(BV 501/5) 

(Ey sabah rüzgÀrı, ben onsuz toprak oldum. Sen merhamet et bari. Onun köyünün toprağına benim 

vücudumun tozunu karıştır.) 

Óaddin ötkerme Óüseyni’ġa cefâ vü raóm úıl 

Kim ulus şâhı durur lîkin irür çâker saÆa  



575 

Okt. Dr. Serpil SOYDAN/Çağatay Türkçesinde Din Temalı Birleşik Fiiller 

(HBD 4/5) 

(Hüseyin’e cefanın sınırını aşırma merhamet et. Çünkü o milletin şahıdır ama sana kuldur.)   

Ötürmey vaútidin bir laóôa suyın 

Ùamaè eylep bu sudın Àb-ı rÿyın  

(FŞ LIV/59)  

(Suyun vaktinden bir an bile geçirmeden bu sudan (sevgilini) yüzü suyuna aç gözlülük eyleyip…) 

Barı cürmümġa tiyġ-ı èavf sürgil 

Barur çaġımda èavf eylep kiçürgil  

(FŞ XLIX /47 kiçürgil) 

(Bütün suçlarımı af kılıcıyla kaybet. Çocukluk çağı deyip affederek geçir.) 

Farsça isimden oluşan: 

èÁşıú itkeç şöhre-i şehr itti ol kÀfir mini 

Şehr kizdürgen kibi kÀfir müselmÀn eylegeç   

(NŞ 97/5) 

(O  kÀfir  beni  bütün  şehrin  dilinde  gezen  èÀşık  edecek.  Şehri  gezdiren  kÀfir  gibi  müslüman 

eyleyecek.) 

Arapça sıfattan oluşan: 

Behre òurd u òÀbdın ol taptı bu devrÀnda kim  

Úıldı ióyÀ kiçesin ãÀyim kiçürdi kündüzin   

(BV 459/6) 

(Bu devranda yiyecek ve uykudan o pay buldu. Gündüzünü oruçlu geçirdi, gecesini ihya etti.) 

1.2. Belirtme hâl eki + yalın hâlde kullanılan isimlerden oluşan birleşik fiiller 

Farsça + Arapça isimlerden oluşanlar: 

Ùutulġanlar úılıp cânını teslîm  

Úutulġanlarnı her dem öltürüp bîm  

(FŞ XLV/104) 

(Áşık olanlar canını teslim edip şüphesiz her vakit kurtulanları öldürüp…) 

1.3. Yönelme hâl eki + yalın hâlde kullanılan isimlerden oluşan birleşik fiiller 

Arapça + Türkçe isimlerden oluşanlar: 

Òalúnı ġÀfil itip úatl úılur 

Köz açar fitneġa ilni uyutup   

(NŞ 66/2) 

(Halkı gafil ederek öldürür. Halkı uyutup fitneye göz açar.) 

1.4. Yönelme hâl eki +belirtme hâl eki alan isimlerden oluşan birleşik fiiller 

Türkçe isimlerden oluşanlar: 

Tevbe úılmaú ister irseÆ úılma daèvì ÀşkÀr 

TiÆrige tapşur özüÆni úılmaġıl iôhÀr şarù 

(BV 280/3) 

(Tövbe  etmek  istersen  davanı  açıkça  ortaya  dökme.  Tanrı’ya  kendini  teslim  et,  özünü  meydana 

çıkarmayı şart görme.) 

1.5. Tamlama kuruluşunda olan birleşik fiiller 

1.5.1. Belirtisiz isim tamlaması kuruluşunda oluşan birleşik fiiller 

Arapça isimlerden oluşanlar: 

Dehr bÀzÀrıda èömri èışú ùavrın kesb itip 

èAúl u dìn naúdin ki aldurdum bu irdi meksebim    

(NŞ 415/5) 

(Dünya pazarında ömrü aşk davranışını kazanıp akıl ve din parasını çaldırdım ki kazancım buydu.)   

Eyleben berbÀd zühd ü èilmni ey pìr-i deyr 



576 

III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu 

Ùıfl-ı reh dik imdi bizge èışú elifbìsin oúut   (NŞ 79/4) 

(Ey  dünya  şeyhi!  İlmi  ve  ibadeti  berbat  eyleyerek  şimdi  bu  yol  çocuğu  gibi  bize  aşk  elifbasını 

okut.) 

1.5.2. Tamlayanı düşmüş (belirtilmemiş) belirtili isim tamlamasından oluşan birleşik fiiller 



Farsça isimden oluşan: 

Hem ol èadl kim tuttı sindin vücûd 

Günâhın baġışlandı bûd u ne-bûd  

(Sİ XXI/1451) 

(Hem o adalet ki senden var oldu. Var yok (bütün) günahın bağışlandı.) 

1.5.3.  İsmi  belirtme  hal  eki  almış  tamlayanı  düşmüş  (belirtilmemiş)  belirtili  isim  tamlamasından 

oluşan birleşik fiiller 

Türkçe isimlerden oluşanlar: 

Kişi úanı tökkenni boynın urup 

Úolın kistürürniÆ úolın kistürüp 

(Sİ XIX/1329) 

(İnsan kanı dökenin boynunu vurup kolunu kestirenin kolunu kestirip) 

Arapça isimlerden oluşanlar: 

Rindler tevbemni sındurmaúúa butúarıp imes 

BÀde nefyidin ki her dem úìl ü úÀlim bardur   

(FK 184/5) 

(Rindler    (dünya  işlerini  hoş  gören  kimse)  tövbemi  bozdurmaya  birleşmiş  değil.  Şarap  içtiğimi 

inkÀr ettiğime dair her an dedikodum vardır.) 

Öksütme hidâyetiÆni mĆndin 

Kem úılma èinâyetiÆni mĆndin  

(LM II/111 öksütme) 

(Beni doğru yoldan ayırma. Benden yardımını esirgeme.) 

1.5.4. İsmi belirtme hal eki almış, tamlayanı düşmüş (belirtilmemiş) belirtili isim tamlaması ile yalın 

hâlde kullanılan Farsça sıfattan oluşan birleşik fiiller 

Arapça isimden + Farsça sıfattan oluşan: 

Öksütme hidâyetiÆni mĆndin 

Kem úılma èinâyetiÆni mĆndin  

(LM II/111 öksütme) 

(Beni doğru yoldan ayırma. Benden yardımını esirgeme.) 

1.5.5.  İsmi  belirtme  hal  eki  almış  tamlayanı  düşmüş  (belirtilmemiş)  belirtili  isim  tamlaması  ile 

yönelme hâl eki almış isimden oluşan birleşik fiiller 

Türkçe isimlerden oluşanlar: 

Derd ile èışú ehliniÆ allıġa kilgey tîre kün 

Kökke savursaÆ külümni zâr cismim köydürüp  

(HBD 17/2) 

(Aşk ehlinin önüne dert ile kara gün gelecek. İnleyen bedenimi yakıp külümü göğe savursan.) 

1.5.6. Tamlayanı düşmüş zincirleme isim tamlaması kuruluşunda olan birleşik fiiller 

Arapça + Türkçe isimlerden oluşanlar: 

İy Óüseynî il işitmes irdi tesbîóim ünin 

èIşú efġânımnı gerdûn ùâúıdın aşurdı la  

(HBD 169/7) 

(Ey Hüseyin, başkası tesbihimin sesini iştmezdi. Aşk figanımı felek kubbesinden aşırdı.) 

1.5.7. Sıfat tamlaması + isim kuruluşunda oluşan birleşik fiiller 

Türkçe + Arapça isimden oluşanlar: 



577 

Okt. Dr. Serpil SOYDAN/Çağatay Türkçesinde Din Temalı Birleşik Fiiller 

Birür ol bir ölükke cÀn sözidin 

Ten ara kirgüzür revÀn sözidin    

(SS/80) 

(Vücudun içine akan sözünden (can) girdirerek bir ölüye can verir.) 

Türkçe sıfat + Türkçe isimden oluşanlar: 

Ger MesìóÀ èömride tirgüzdi bir niçe ölüg 

Dilberim yüz miÆ ölügni tirgüzür güftÀr ara   

(HBD 7/2) 

(Eğer Hz. Îsa ömründe birçok ölüyü dirilttiyse sevgilim bu söz arasında yüz bin ölüyü diriltir.) 

1.6. İsim +  yapım eki almış isimden oluşan birleşik fiiller 

Arapça isim+ Farsça isimden oluşanlar: 

Tükengeç ravża dik her beyt-ı maèmûr 

Kireklik bolsa ġılmân anda yâ óûr  

(FŞ XIV/51) 

(Orada gılman ya da huri olsa her bahçe cennetten bir köşk gibi olacak.)  

1.7. Bağlama grubundan oluşan birleşik fiiller 

1.7.1. Bağlama grubu yalın hâlde kullanılan isimlerden oluşan birleşik fiiller 

Arapça isim + Arapça isimden oluşanlar: 

AtasınıÆ ayaġıġa úoyup baş 

Duèa vü himmet istep aúızıp yaş   

(FŞ XXII/6) 

(Atasının ayağına baş koyup dua ve himmet isteyip yaş akıtıp…) 

1.7.2. Bağlama grubu isim tamlamalarından oluşan birleşik fiiller  

Arapça isim + Arapça isimden oluşanlar: 

äalÀó tonını çÀk itse yaòşıraú ey şeyò 

RiyÀ yorunı bile òırúanı yamaùúunça  

(BV 555/6)  

(Ey Şeyh, ikiyüzlülük kaftanının yaması ile hırkanı yamatıncaya kadar kurtuluş elbisesini parçalasa 

daha iyidir.)  

SONUÇ 

Bu çalışmada Çağatay Türkçesi döneminde eser veren Ali Şir Nevâî’nin divan ve mesnevileri ile 

Hüseyin Baykara’nın Divan’ında yer alan dini içerikli birleşik fiiller “Yardımcı Eylemle Oluşan Birleşik 

Fiiller” başlığı altında gruplandırılmıştır. Gruplandırma yaparken sözcüklerin aldığı ekler ve oluşturduğu 

gruba  göre  tasnif  yapılmıştır.  Ayrıca  birleşik  fiilleri  oluşturan  kelimeler,  köken  bakımından 

değerlendirilmeye  çalışılmıştır.  Yardımcı  Eylemle  Oluşan  Birleşik  Fiiller,  şu  başlıklar  altında 

değerlendirilmiştir:  1.Yalın  halde  kullanılan  Türkçe,  Arapça,  Farsça  isim  ve  sıfatlardan  oluşan  birleşik 

fiiller 2. Belirtme hâl eki + yalın hâlde kullanılan isimlerden oluşan birleşik fiiller  3.Yönelme hâl eki + 

yalın  hâlde  kullanılan  isimlerden  oluşan  birleşik  fiiller  4.  Yönelme  hâl  eki  +  belirtme  hâl  eki  alan 

isimlerden  oluşan  birleşik  fiiller  5.Tamlama  kuruluşunda  olan  birleşik  fiiller  6.İsim+  yapım  eki  almış 

isimden oluşan birleşik fiiller 7. Bağlama grubundan oluşan birleşik fiiller  

Çağatay  Türkçesi  dönemi  eserlerinin,  sadece  fiil  değil,  birleşik  fiil  kullanımı  ve  çeşitliliği 

bakımından da zengin olduğu görülmektedir. Bu çalışmada, sadece yardımcı eylemle kurulan dinî içerikli 

birleşik fiiller tasnif edilmeye çalışılmıştır. Bu birleşik fiillerin yapı olarak Arapça + Arapça; Arapça + 



Farsça; Arapça + Türkçe; Türkçe + Türkçe şeklinde kurulduğu görülmektedir. Birleşik fiilleri oluşturan 

kelime türünün daha çok Arapça isimden oluştuğu görülmektedir. Özellikle bağlama grubundan oluşan 



birleşik fiillerin,  eserden  tespit  edilen  örneklerinde, isim  bölümünün  hepsinin  ve  yalın  halde  kullanılan 

Türkçe,  Arapça,  Farsça  isim  ve  sıfatlardan  oluşan  birleşik  fiillerin  ve  isim  tamlaması  niteliğindeki 

birleşik fiillerin isim bölümünün Farsça ve Türkçe kökenli isme göre, Arapça kökenli isim yapısında daha 

sık kullanıldığı görülmektedir. Birleşik fiillerin bu yapıda kurulmasında İslamiyet’in etkisini,  Farsçanın 

etkili olduğu dönemde Farsça ve Arapça yanında Türkçe + Türkçe kuruluşunda birleşik fiil örneklerine de 


578 

III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu 

yer  verilmesinde,  zü’l-lisaneyn  (iki  dilli  şair)  olarak  bilinen,    Çağatay  lehçesini  konuşma  dili  olmaktan 

çıkararak yazı dili hâline getiren, döneminde millî dilin oluşturulmasında ve canlandırılmasında  önemli 

rol  oynayan  ve  Çağatay  Türkçesinin  kurucusu  olarak  bilinen  Ali  Şir  Nevâî’nin  etkisini  ve  Türkçeye 

verdiği  önemi,  Türkçeyi  koruma  ve  yaşatma  mücadelesini  görmek  mümkündür.  Araştırmacıların  bu 

konuda diğer dönemlerde yapacağı çalışmalar, Türk dilinin zenginliğini, gelişmişliğini, dilin tarihî dönem 

içerisindeki özelliklerini ortaya koyması açısından önemli olacaktır. 



KISALTMALAR 

BV 


  Bedâyiü’l Vasat 

FK 


  Fevâidü’l Kiber 

FŞ 


  FerhÀd u Şirin 

HBD    Hüseyin Baykara Dîvânı 

LM 

  Leylî vü Mecnûn 



NŞ 

  Nevâdirü’ş Şebâb 

Sİ 

  Sedd-i İskenderî 



SS 

  Seb’a-i Seyyare 

TDK    Türk Dil Kurumu 

TTK    Türk Tarih Kurumu 

Üniv.    Üniversitesi 

Yay. 


 

Yayınları 



KAYNAKÇA 

Banguoğlu,  T.(1998).Türkçenin  Grameri.  Ankara:  TDK  Yay.  Çelik,  Ü.  (1996).  Ali  Şîr  Nevâyî-  Leylî  vü  Mecnûn. 

Ankara: TDK Yay.  Deny, J.(1941).Türk Dili Grameri-Fiil. Çeviren: Ali Ulvi Elöve. İstanbul. 

Ercilasun, A. B.(1984).Kutadgu Bilig Grameri-Fiil. Ankara: Gazi Üniv.Yayın No:33. 

Karaörs, M.(2006). Ali Şîr Nevâyî - Nevâdirü’ş-Şebâb. Ankara: TDK Yay. 

Kaya, Ö.(1996). Ali Şîr Nevâî - Fevâidü’l-Kiber. Ankara: TDK Yay. 

Korkmaz, Z.(1994). Türkiye Türkçesi Grameri (Şekil Bilgisi). Ankara: TDK Yay. 

Levend,  A.  S.  (1967).  Ali  Şîr  Nevâî,  III.  Cilt-Hamse  (Hayretü’l-Ebrâr,  Ferhâd  u  Şirin,  Leyli  vü  Mecnûn,  Sebèa-i 

Seyyâr, Sedd-i İskenderî). Ankara: TTK. Basımevi. 

Özönder Barutçu, S. (2011). Muhakemetü’l - Lugateyn. Ankara: TDK Yay. 

Timurtaş, F.K.(2012).Eski Türkiye Türkçesi. İstanbul: Kapı Yay. 

Tören, H. (2001). Ali Şîr Nevâyî-Sedd-i İskenderî. (İnceleme-Metin). Ankara: TDK Yay. 

Türkay, K.(2002). Alì Şìr Nevâyî-Bedâyi’ül-Vasat. Ankara: TDK Yay. 

Yıldırım, T.(2010). Hüseyin Baykara Divânı (İnceleme-Metin-Dizin-Tıpkıbasım). İstanbul: HatYayınevi. 

Zeynalov, F.(1993).Türk Lehçelerinin Karşılaştırmalı Dilbilgisi. Çeviren: Yusuf Gedikli). İstanbul: CemYay. 



Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   81   82   83   84   85   86   87   88   ...   102




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет