І-тарау. ҚЫЛМЫСТЫҚ ПРОЦЕСТЕГІ ЖЕДЕЛ-ІЗДЕСТІРУ ӘРЕКЕТТЕРІНІҢ ҰҒЫМЫ, ОНЫҢ БЕЛГІЛЕРІ, ЖАРИЯ ЖӘНЕ ЖАСЫРЫН ЖЕДЕЛ-ІЗДЕСТІРУ ӘРЕКЕТТЕРІНЕ ЖІКТЕЛУІ

Қазақстан Республикасындағы жедел-іздестіру қызметін негізгі реттеуші нормативтік-құқықтық акт - 1994 жылы 19 қыркүйекте қабылданған №154-ХІІІ «Жедел-іздестіру қызметі туралы» Қазақстан Республикасының Заңында (бұдан әрі қарай – Жедел-іздестіру қызметі туралы Заң) «жария жедел-іздестіру әрекеттері» және «жасырын жедел-іздестіру әрекеттері» ұғымдарына анықтама берілмеген, бірақ жария жедел-іздестіру әрекеттері мен жасырын жедел-іздестіру әрекеттеріне ортақ «жедел-іздестіру шаралары» ұғымына анықтама берілген. Сіз де, біз де білетіндей жалпы «шараның» өзі қандай да бір « іс-әрекеттерден» құрылады. Ал жария жедел-іздестіру әрекеттері де, жасырын жедел-іздестіру әрекеттері де жалпы жедел-іздестіру әрекеттері, яғни жедел-іздестіру шаралары екені бізге мәлім, сондықтан «жария жедел-іздестіру әрекеттері» және «жасырын жедел-іздестіру әрекеттері» ұғымдарын анықтауды «жедел-іздестіру шаралары» ұғымын анықтаудан бастайық.

Жедел-іздестіру қызметі туралы Заңның 11 бабының 1 тармағына сәйкес «Жедел-іздестіру шаралары – бұл жедел-іздестіру қызметін жүзеге асырушы органдардың өз құзыреті шегінде өздерінің алдына қойылған міндеттерді шешуге бағытталған іс-әрекеттері». Аталған анықтама мен «жедел-іздестіру әрекеттері» ұғымының анықтамасы бір-біріне сәйкестендіріледі.

Жедел-іздестіру әрекеттерінің заңда берілген осы анықтамасымен Жедел-іздестіру қызметі теориясы саласындағы В. Плетнев, А.Я. Гинзбург сияқты қазақстандық ғалымдар келісе отырып, әрқайсысы осы заңи анықтаманың мәнін өздерінше ашады.

В. Плетнев жедел-іздестіру әрекеттерінің мәнін оның келесідей сипатты белгілерін көрсете отырып ашады:

«1. Жедел-іздестіру әрекеттері жедел-іздестіру қызметінің міндеттерін шешудің негізгі ұйымдық нысаны және технологиялық тәсілі болып келеді. Оларда зерделенген түрде әлеуметтік құқық қолданушылық қызметтің ерекше түрі ретінде жедел-іздестіру қызметінің бүкіл өмір сүрген кезеңінде барлық жинақталған оң тәжірибесі орын алып отыр.

2. Олар заң, заңға тәуелді және ведомстволық нормативтік актілерге негізделген арнайы күштерді, құралдарды, әдістерді, нысандар мен тәсілдерді қолдана отырып, көбінесе жасырын жүзеге асырылатын барлау-іздеу әрекеттерінің жүйесі болып табылады.

3. Жедел-іздестіру қызметінің заңнамасы, теориясы және тәжірибесі жедел-іздестіру әрекеттерінің екі тобын анықтайды – жалпы және арнайы.

4. Осы әрекеттерді жүргізу барысында ақпараттық жүйелер, бейне-, аудиожазу, кино- және фото түсірілімдер, сондай-ақ адам өмірі мен денсаулығына және қоршаған ортаға зиян келтірмей өзге ғылыми-техникалық және өзге құралдар мен әдістер қолданылады.

5. Жедел-іздестіру әрекеттері қылмыстық іс жүргізу, әкімшілік, қылмыстың алдын алу, тәртіптік шаралармен үйлесімде де қолданылады, жеке де қолданылады.

6. Жедел-іздестіру әрекеттерінің түрлері мен тактикасы ғылыми негізделген және тәжірибемен тексерілген. Жасырын жедел-іздестіру әрекеттерін жүргізуді ұйымдастыру мен оларды жүргізу тактикасы қызметтік, әскери немесе мемлекеттік құпияны құрауы мүмкін.

7. Жедел-іздестіру әрекеттерін тек қана жедел-іздестіру қызметін жүзеге асырушы органдардың басшыларымен белгіленген қызметтер, бөлімшелер және қызметкерлер санаты жүргізуге құқылы. Өзге ұйымдардың немесе тұлғалардың оларды жүргізуге құқығы жоқ».¹

А.Я. Гинзбург болса, жедел-іздестіру әрекеттерінің заңи анықтамасын аша отырып, оның мәнін сипаттайтын келесідей негізгі элементтерін атап көрсетеді:

«1. Жедел-іздестіру әрекеттері заң және заңға тәуелді нормативтік актілерге негізделген қылмыстарды болдырмау және ашу, сондай-ақ жасырынған қылмыскерлерді іздестіру мақсатында көбінесе арнайы құралдар мен әдістер арқылы жүзеге асырылатын барлау (іздеу) әрекеттер жүйесі болып табылады.

2. Жедел-іздестіру әрекеттерін өткізу кезінде дайындалып жатқан, жасалып жатқан немесе жасалынған қылмыс жөніндегі ақпаратты табу, бекіту, алу, зерттеу үшін ғылыми-техникалық құралдар мен әдістер кеңінен қолданылуы мүмкін.

3. Жедел-іздестіру әрекеттерін жүзеге асырудың түрлері мен тактикасы ғылыминегізделген және іс жүзінде анықталған.

4. Заңнамада көрсетілген субъектілерден басқа ешкімнің жедел-іздестіру әрекеттерін жүргізуге құқығы жоқ. Ешбір өзге ұйымдар мен тұлғалардың осы қызметті жүргізуге құқығы жоқ.

Жедел-іздестіру әрекеттері – бұл тактикалық және психологиялық жағынан нәзік және күшті қару, оның көмегімен жедел-іздестіру қызметінің субъектісі қылмыскердің ниетін біліп, құпия нәрсені анықтай отырып, қылмысты не дер кезінде болдырмау, не ашу туралы мәселені шешеді.

Көпжылдық тәжірибе өз алдына мынаны дәлелдеді – қылмыскер қандай қулық-сұмдықтар жасаса да, жедел-іздестіру әрекеттері мен тергеу іс-қимылдарының дұрыс, аса шеберлікпен қолданылуы нәтижесінде әшкереленетін болады. Мәселен, Алматы қаласында кісі өлтіру арқылы меншікті иеленумен қоса шабуылдар жасаған «Шие бөрілер» («Шакалы») деген шартты атауды пайдаланған банданың әрекет етуін алатын болсақ, қылмыстарды ашу үшін ең білікті жедел-іздестіру қызметкерлері мен тергеушілерден тұратын жедел-тергеу тобы құрылған. Сондай-ақ аталған банда жасаған қылмыстарды ашу бойынша іс-қимылдарды үйлестіру үшін штаб құрылды. Банданы ұстау үшін барлық, соның ішінде жедел-іздестіру жолымен алынатын ақпарат жинау мен талдаудың шебер ұйымдастырылуы маңызды рөл атқарды. Орасан зор біріне-бірі қайшы мәліметтердің ішінен сезіктілердің соңына түсуге мүмкіндік беретін қажетті бөлігін анықтауға қол жеткізілді. Тергеу іс-әрекеттерінің одан әрі қарай жүргізілуі бандиттердің ұсталуына, заттай дәлелдемелердің табылуына, қылмыскерлердің әшкереленуіне әкелді. Бұл іс бойынша ұсталғандардың барлығы қылмыстық жауапқа тартылып, сотталған болатын».²

В. Плетневтің және А.Я. Гинзбургтің жедел-іздестіру әрекеттерінің заңда бекітілген анықтамасының мәнін ашуда өздері берген сипатты белгілері бір-бірінен аса өзгеше емес, керісінше екеуінің де пікірлері бір-біріне сәйкес келеді және бірін-бірі толықтырып отырады.

Құқықтық әдебиеттерде жедел-іздестіру әрекеттерінің заңда берілген анықтамасынан өзге де анықтамалар кездеседі.

Ресейлік криминалист-ғалымдар О.А. Вагин мен А.П. Исиченконың пайымдауынша, «жедел-іздестіру әрекеттері деп жедел-іздестіру қызметі туралы заңда бекітілген олардың шегінде жедел-іздестіру қызметінің міндеттерін шешуге бағытталған жария және жасырын күштер, құралдар мен әдістер қолданылатын іс-әрекеттер немесе іс-әрекеттер жиынтығы түсініледі».³

О.А. Вагин мен А.П. Исиченко өздері берген жедел-іздестіру әрекеттері ұғымының анықтамасының мәнін, белгілерін төмендегідей ашып көрсетеді:

«Жедел-іздестіру әрекеттері барлау-іздеу сипатына ие. Бұл ең алдыменен қылмыскерлер іс-әрекеттерінің құпия, бүркемеленген сипатымен, олардың ешкім көрмейтіндей жағдайларда жасалуымен, қылмыстық іс-әрекеттердің алдын ала терең дайындалуымен, қылмыстық мінез-құлықтың өрескелдігімен, мейрімсіздігімен, жасалған қылмыстардың іздерінің жойылуымен орын алғандықтан, жедел іздестіру қызметі қылмыстарды әзірлеп жатқан, жасалып жатқан және жасаған адамдар туралы мәліметтерді алу, белгісіз құқықтық құқықтық фактілерді іздеу, жасалған қылмыстардың мән-жайларын анықтау және т.б. әрекеттердің қажеттігімен жағдайланған.

Жедел-іздестіру әрекеттері мәні бойынша ақпаратты табуға, жасырын (жасырылған) қылмыстарды, қылмыстық әрекеттің белгілері мен фактілерін, олардың субъектілерін анықтауға, жасырынған адамдарды іздеуге бағытталған.

Жедел-іздестіру әрекеттерінің барлау-іздеу сипатын оларда жүзеге асырылатын астыртын әрекеттің, жария және жасырын әдістерді ұштастыру қағидалары; заң шығарушының жедел-іздестіру әрекеттерін жүргізу кезінде ақпаратты жасырын алу үшін арналған арнаулы техникалық құралдарды қолдану мүмкіндігіне нұсқауы; жедел-іздестіру әрекеттерін жүргізудің дайындалып жатқан, жасалып жатқан немесе жасалған құқыққа қайшы әрекеттің белгілері туралы, сондай-ақ оны дайындап жатқан, жасап жатқан немесе жасаған адамдар туралы мәліметтер бар болғанда, егер қылмыстық іс қозғау туралы мәселені шешуге, мемлекеттік, әскери, экономикалық немесе экологиялық қауіпсіздікке қауіп төндіретін оқиғалар немесе іс-әрекеттер туралы, анықтама, тергеу және сот органдарынан жасырынған немесе қылмыстық жазадан жалтарған адамдар туралы, т.б. жеткілікті деректер болмағанда құқыққа сай болуы дәлелдейді.

Жедел-іздестіру әрекеттерінің барлау сипатын жедел-іздестіру органдарының қызметінің жасырын тәртіпте басым болуы, жедел-іздестіру әрекеттеріне қатысушы тұлғалар туралы мәліметтерді, жедел-іздестіру әрекеттерін ұйымдастыру мен оларды жүргізу тактикасын мемлекеттік құпияны құраушы ретінде қорғаудың объективті қажеттілігі, конфиденттерді астыртын пайдалану мүмкіндігі дәлелдейді.

Жедел-іздестіру қызметінің мәнінен және оның заң тұрғысынан түсініктемесінен жедел-іздестіру әрекеттері тек жедел-іздестіру органдарының лауазымды тұлғалары болып табылатын арнайы субъектілерімен ғана ұйымдастырылатындығы және жүргізілетіндігі туындайды. Оларға қоса жедел-іздестіру әрекеттерінің қатысушылары болып жедел емес бөлімшелердің қызметкерлері, мамандар, жедел-іздестіру қызметінің міндеттерін жәрдемдесуші өзге адамдар, жедел-іздестіру әрекеттерін әзірлеуге немесе жүргізуге қатысушылар не болмаса олардың тапсырмасымен жекелеген әрекеттерді жүзеге асырушылар болуы мүмкін.

Жедел-іздестіру қызметінің қатарына қосылмаған бөлімшелер мен жедел-іздестіруге ұқсас жекелеген әрекеттерді жүргізуі жедел-іздестіру қызметін құрамайды, олар әкімшілік, жеке детективтік немесе өзге қызметтің элементі ретінде қарастырылуы мүмкін...

Жедел-іздестіру әрекеттері барлау және қарсы барлау қызметінің мазмұнына кіреді. Олар осындай қызметтің құралы болып табылады, қызметтің осы түрлерінің жүзеге асырылуы тәсілдері болып келеді. Адам құқықтарын кең дәрежеде шектейтін, әсіресе, хат жазысу, телефонмен сөйлесу, азаматтардың пошта, телеграф және өзге жөнелтілімдерінің құпиясын, тұрғын үйге қолсұғылмаушылығын бұзатын жедел-іздестіру әрекеттерін жүргізу заңымен көзделген жағдайларда, негіздерде және тәртіпте жүргізіледі.

Жедел-іздестіру әрекеттерінің оларды жүргізу субъектілеріне қарамастан барлау-іздеу сипатына ие екенін ескерген жөн. Жедел-іздестіру қызметі туралы заңда көзделген нақ осы жедел-іздестіру әрекеттерінің мазмұны мемлекеттік, экономикалық немесе экологиялық қауіпсіздікке қауіптің бар болуы мен сипатын бағалауға мүмкіндік беретін оқиғалар немесе іс-әрекеттер туралы ақпараттар алу құралдары болып табылады.

Жедел-іздестіру әрекеттерінің мазмұнын осы шаралардың нақты түрлерін құрайтын іс-әрекеттер құрайды...

Жедел-іздестіру әрекеттерін заңи бекіту, олардың шектелген тізімін белгілеу жедел-іздестіру әрекеттерін жүргізу кезінде тек адам және азамат құқықтары мен бостандықтарының сақталуын қамтамасыз етіп қана қоймай, сондай-ақ жедел-іздестіру қызметі субъектілері, лауазымды адамдар мен оларға жәрдемдесуші адамдардың іс-әрекеттерінің заңдылығын анықтайды, олардың іс-әрекеттерін қылмыстық жазаланатын әрекеттерден ажырайды және осымен олардың қызметінің заңдылығын қамтамасыз етеді.

Жедел-іздестіру қызметі туралы заңға сәйкес әрбір жедел-іздестіру әрекеті өөзгелерден тәуелсіз, дербес немесе өзге жедел-іздестіру әрекеттерімен бірге де жүргізілуі, жария немесе жасырын болуы, мұнда кейбір жедел-іздестіру әрекеттерін жария жүргізу өзгелердің жасырын жүргізілуін жоққа шығармайды, сондай-ақ керісінше. Нақ осы жедел-іздестіру әрекеттерінің шегінде ғана жедел-іздестіру қызметінің күштері, құралдары мен әдістері қолданылуы мүмкін.

Жедел-іздестіру әрекеттерінің тізімі заңмен қатаң шектелгеніне қарамастан, оларды жүзеге асыру ұйымдастырушылық шараларды жүргізуді, қамтамасыз ету сипатындағы шараларды жүзеге асыруды, оларға қатысуға мамандарды тартуды, соңында нақты жедел-іздестіру әрекеттерін немесе олардың жиынтығын жүргізуге ықпал ететін арнаулы техникалық және өзге құралдарды қолдануды талап етеді. Ұйымдастырушылық және өзге қамтамасыз ету шаралары жедел-іздестіру шараларына қатысты бағыныштылық сипатқа ие екенін, көбінесе олардан бұрын болатынын не болмаса олардың салдары болатынын, олардан логикалық, техникалық, әдістемелік туындайтынын ескерткен жөн.

Жедел-іздестіру әрекеттерінің бір-бірінен анық айырмашылықтарына қарамастан, олардың тізімі кездейсоқ емес. Ол біртұтас ортақ мән – оны кейін жүзеге асыру үшін ақпаратты алуға бағытталуымен анықталған. Атап айтқанда, жедел-іздестіру әрекеттерін жүргізу арқылы жедел-іздестіру қызметтерінің міндеттерін шешу және адам мен азаматтың өмірін, денсаулығын, құқықтары мен бостандықтарын, меншікті қорғау, қоғам мен мемлекеттің қылмыстық қолсұғушылықтардан қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсаттарына қол жеткізу мүмкіндігі туады.

Жедел-іздестіру әрекеттері жедел-іздестіру қызметі туралы заңда бекітілген жедел-іздестіру қызметінің жалпы міндеттерін, оның жеке міндеттерін шешу үшін жүргізілуі мүмкін. Мұнда жеке (аралық) міндеттерді шешу олардың бағытталуы мен мазмұны бойынша жедел-іздестіру қызметінің мақсаттары мен міндеттеріне сәйкес келуі тиіс.

Жедел-іздестіру әрекеттерін жүргізу мақсаты олардың объектілерінің шеңберін алдын ала анықтайды. Олар ақпаратқа ие ретінде немесе қылмыс субъектілері ретінде жеке тұлғалар, сондай-ақ келісімі бойынша олардың тексеру немесе қорғау жөніндегі жедел-іздестіру әрекеттері жүргізіліп жатқан адамдарда болуы мүмкін. Мұндай адамдардың санаттары нақты жедел-іздестіру әрекеттерін жүргізу түрін, нысанын, негіздері мен шарттарын анықтайды.

Көбінесе, жедел-іздестіру әрекеттерінің объектілері болуы мүмкін тұлғалар:

1. 
   құқыққа қайшы әрекеттерді дайындап жатқан, жасап жатқан немесе жасаған, анықтама, тергеу және сот органдарынан жасырынып жүрген немесе қылмыстық жазадан жалтарған;
   
2. 
   хабар-ошарсыз кеткен;
   
3. 
   қорғалып жатқан;
   
4. 
   мемлекеттік құпияны құрайтын мәліметтерге, адам өмірі мен денсаулығы үшін, қоршаған ортаға жоғарғы қауіпті объектілерді пайдаланумен байланысты жұмыстарға; жедел-іздестіру қызметіне қатысуға немесе оны жүргізу нәтижесінде алынған деректерге жіберу туралы; сондай-ақ жеке детективтік немесе күзет қызметіне рұқсат алуға үміткерлер;
   
5. 
   қызметтік қатынастар орнатылып жатқан немесе орнатылған, жедел-іздестіру әрекеттерін әзірлеуге және жүргізуге тартылған;
   
6. 
   құқыққа қайшы әрекеттердің белгілері; қауіпсіздікке қауіп төндіретін оқиғалар, іс-әрекеттер; жедел назарға ие адамдардың мінез-құлқы мен тұрғылықты жері туралы мәліметтерге ие.
   

• 
  жедел-іздестіру әрекеттері жедел-іздестіру қызметінің басты құрамдас бөлігі;
  
• 
  олар жария да, жасырын да жүргізіледі;
  
• 
  олардың негізгі субъектілері болып жедел-іздестіру органдарының лауазымды тұлғалары табылады;
  
• 
  олардың мазмұнын құқықтық маңызды ақпаратты табуға және жүзеге асыруға бағытталған іс-әрекеттер құрайды;
  
• 
  олар заңмен анықталған мақсатқа ие – адам мен азамат өмірін, денсаулығын, құқықтары мен бостандықтарын, меншікті қорғау, қоғам мен мемлекеттің қауіпсіздігін қылмыстық қолсұғушылықтардан қамтамасыз ету жөніндегі міндеттерін шешу».⁴
  

Жоғарыда жедел-іздестіру әрекеттері ұғымына әртүрлі авторлардың берген анықтамалары әртүрлі тұжырымдалғанына қарамастан, олар бір-біріне елеулі түрде қарама-қайшы келмейді. Бұл анықтамалардың мазмұны бір-біріне сай келеді, бірақ әрине олар бір-бірінен өзгеше тұжырымдалған

В. Плетнев те, А.Я. Гинзбург те, О.А. Вагин мен А.И. Исиченко да жедел-іздестіру әрекеттерінің анықтамасының мазмұнын аша отырып, оның сипатты белгілерін өздерінше ашып түсіндіреді.

В. Плетнев пен А.Я. Гинзбургтің жедел-іздестіру әрекеттерінің заңда берілген анықтамасымен келісе отырып берген сипатты белгілеріне қатысты көзқарастары Қазақстанның Жедел-іздестіру қызметі теориясында қалыптасқан тұжырымдамаға сәйкес келеді. Біз де олардың көзқарастарын қолдаймыз және біздің қазақстандық жедел-іздестіру қызметі заңдарына сай деп есептейміз. Себебі, Ресей Федерациясының «Жедел-іздестіру қызметі туралы» Федералдық заңының жедел-іздестіру әрекеттеріне анықтама бермегеніне қарамастан, жедел-іздестіру қызметін Қазақстан Республикасының Жедел-іздестіру қызметі туралы Заңынан өзгеше анықтайды. Дәлірек айтсақ, «Жедел-іздестіру қызметі туралы» Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес «Жедел-іздестіру қызметі – азаматтардың өмірін, денсаулығын, құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін, меншікті қорғау, шет мемлекеттер мен халықаралық ұйымдардың арнаулы қызметтерінің қылмысты қолсұғуынан, сондай-ақ барлау-бүлдіру әрекетінен қоғам мен мемлекет қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатында арнайы уәкілдік берілген мемлекеттік органдар өз құзіреті шегінде Қазақстан Республикасының Конституциясына, Жедел-іздестіру қызметі туралы Заңға, Қазақстан Республикасының басқа да заңдары мен қалыптық құжаттарына сәйкес жүзеге асыратын жария және жасырын жедел-іздестіру, ұйымдық және басқару әрекеттерінің ғылыми негізделген жүйесі».⁶ Ал, 1995 жылғы 12 тамыздағы №144-ФЗ «Жедел-іздестіру қызметі туралы» Ресей Федерациясының Федералдық Заңының 1 бабына сәйкес «Жедел-іздестіру қызметі – адам мен азаматтың өмірін, денсаулығын, құқықтары мен бостандықтарын, меншікті қорғау, қоғам мен мемлекеттің қауіпсіздігін қылмысты қолсұғудан қамтамасыз ету мақсатында Жедел-іздестіру туралы Федералдық заңмен уәкілдік берілген мемлекеттік органдардың жедел бөлімшелері өз өкілеттіктері шегінде жария және жасырын жүзеге асыратын қызмет түрі».⁷

Мұндағы анықтамалардан келесідей айырмашылықты көрсетуге болады. Ресей Федерациясындағы жедел-іздестіру қызметі сыртқы барлау қызметін қамтымайды, оны реттейтін дербес 1996 жылғы 10 қаңтардағы №5-ФЗ «Сыртқы барлау туралы» Федерациялық Заңы бар. Сондықтан сыртқы барлау сипатындағы кейбір жедел-іздестіру шаралары Ресей Федерациясының жедел-іздестіру қызметінің мазмұнына кірмейді. Ал, Қазақстан Республикасындағы жедел-іздестіру қызметі сыртқы барлау қызметін қамтыған және оны реттейтін дербес нормативтік-құқықтық акт көзделмеген. Сондықтан Қазақстан Рестпубликасының сыртқы барлау қызметі «Жедел-іздестіру қызметі туралы» Қазақстан Республикасының Заңымен және өзге құпия ведомстволық нормативтік-құқықтық актілермен реттеледі. Сыртқы барлау сипатындағы әрекеттер бір уақытта жедел-іздестіру әрекеттері болып табылады. Бір сөзбен айтсақ, Қазақстан заңнамасындағы жедел-іздестіру қызметінің ұғымы Ресейлік заңнамадағы жедел-іздестіру қызметі ұғымынан кең болып келеді.

Сонымен, жедел-іздестіру әрекеттері – бұл жедел-іздестіру қызметін жүзеге асырушы органдардың өз құзыреті шегінде өздерінің алдына қойылған міндеттерін шешуге бағытталған іс-әрекеттері.