Институты

Ақыл-есі. Төрт ж асар балалардың салыстырмалы ойлай 
алатын қабілеттері ерекшелене түседі. Санамақтарды игеріп, 
аз немесе көп сандарды жөне қалың мен ж үқан ы аж ы рата 
алатын халге жетеді. Айналасындағы заттардың жоғары-төмен 
сатыларда орналасуы мен уақыт мезгілерін (таңертең, түс, кеш, 
түн) екенін түсінумен коса, ж ы л мезгілдерін де ж ақсы айыра 
бастайды.
Ж ы л мезгілерінде айналадағы табигатты түрі мен түсінің 
қалай өзгеретіндігін қы зықты етіп айтьш та бере алады.
Ойыны. Төрт-бес жастағы балалардың ойындары алдыңғы 
жылдардағы өрекеттерімен салыстыруға келмейді. Бүл кездегі 
ойьшдардьщ өрбір өрекеттері мазмүнға айналып, белгілі бір 
м ақсаттарды орындауға үмтылады. Мүндай талап баладан 
к ү ш -ж іге р ім е н қоса, б е л гіл і бір м өлш ер д егі б іл ім і мен 
төжірибесін де пайдалануды қажет етеді. Осының бөрі айналып 
келгенде балаларды еңбек етуге баулиды. Б аланы ң ойын 
барысында ептілігі, сезімі, сүлулы қ ж айлы түсінігі, ақы л- 
ойының имандылығы мен мінез-қүлқының төзімділігі барынша 
молынан танылады. Олар бүл кезде міндетті түрде топ-топ 
болып ойнағанды ж а қ с ы көреді. Өйткені, б алал ар кейбір 
м азм ү н ға қ ү р ы л ған ойы ндары н қ атар ы н ан бірнеш е күн 
ойнайты н болады. Бүдан өздері кереметтей лөззат алады. 
Бірінің қиялын, екіншісі дамыта түсіл, шын мөнісінде ойынды 
ерекш е қы зы қты етеді. Ж алп ы 4—5 ж астағы балалардың 
түр л і іс-өрекеттерінен төрбиешілер ш арш амайты н болады. 
Ө йткені, не істесе де б алал ар оны саналы түрде ж асауға 
тырысады.
И набат т ы лы қ тәлімі. 4—5 ж асар балалардың үлкен мен 
кішіге деген мейірімділігі күннің шуағындай жадырап, оның 
өзінш е ж асайты н қам қорлы қтары н а ризаш ы лы қ сезіммен 
мерейін тасытады. Мүндай кылыктарының дүрыс екенін бала 
да жаксы түсінеді. Үлкеннің тілін екі етпей алып, сүрағандарын 
бірден жасауға тырысып багады. Балалар бүл жасында әділеті 
мол, мейірімі үлкен жандарға аса ынтық болады. Ең ғажайьш 
т ө л ім д іл ік болып с а н а л а т ы н ы — б алан ы ң өз елін е 
сүйіспеншілігі. Отанын м ақтан түту сезімдері қалыптасып, 
бойьшдағы патриоттық сезімдерін байқата бастайды. Адамның 
саналы ғүмьфыньщ өлшпелерінің қалай парақтала бастағаньш 
осыдан байкауға болады.
Сана,. Сана — білім немесе болып ж атқан оқиғаларды ой 
елегі арқылы, іріктей, талғап қабылдау деуге де болады. Тіпті
2 6

мүны басқаш а айтқанда: бүл өзгемен есептесе отырып, өз 
ж а ғд а й л а р ы н тү сін у , б а с қ а л а р ғ а қ и я н а т к ел тір м ей , өз 
қимылын накты үғыньш, басқара білу, сондай-ақ, үнемі көңіл 
толкындарына малтықпай өз сезімдері мен ойларына бақылау 
ж асай алатын мінезді қалы птасты ру. Міне, осы сөттерден 
бастап , ж а с б а л а л а р ө зд ерін ің а д ам д ы қ м ін е з-қ ү л қ ы н
қалыптастыра бастайды. Оны үнемі жетілдіруге тырысады. 
Адамдарға «сана» үғымынан «мінез-қүлықтың» өлдеқайда 
ауқымдырақ екені белгілі. Олай болса мінезге енетіннід бөрі 
бірдей санаға ене бермейді екен. Мөселен, санаға ең өуелі ой 
келетіндігі сонан кейін ғана ойлануды ң басталаты нды ғы
түсінікті. Сөйтіп, бірте-бірте ой үстіне ой қосылып, санаға 
ырық, м ақсат, талап-тілек, сонымен коса өз сезімдерінің 
үндесуінен өсер алу, ренжу, кайғы ру сияқты көңіл-күйлер 
араласады. Бала кезден бастау алатьш инабаттылықтың бүл 
тектес төлімдері адамдардың үзақ ғүмырында бір сөтке де 
то л а с та м а й , ү н ем і ж е т іл у м е н болады . А қ ы р ы н д а бала 
көмелетке келгеннен бастап, тірш іліктегі өз орнын табуға 
үмтылып қана коймай, сонымен бірге, өзінің жөне өзгенің іс- 
әр екеттер ін б ағал ай білетін х а л ге ж етед і. Сөйтіп, адам
табиғатындағы сезімдері де сананың қүрамды бөлшектері больш 
таб ы л ад ы . Осы дан к е л іп қ а л ы п т а с а т ы н б ал ал ар д ы ң
и н аб атты лы қ (эти к ал ы қ ) төлім дері, қ ай ы р ы м д ы л ы қ, ой 
тазалығы, әділет пен ш апағат, достық пен татулы қ төрізді 
көптеген үғымдар күнделікті мінездеріне сіңісті болады. Ол осы 
айты лған үғы м дарға қар ам а-кар сы си п аттарға ж ататы н : 
ө зім ш іл ік пен қ ы зға н ы ш , а л д ау мен ар б ау , ө тір ік пен 
қорқақтьщ төрізді ж ам ан мінездерден саналы түрде бойларын 
аулак үстауға тырысады. Міне, тап осы арада баланың төрбие 
алаты н ортасы мен төрбие төсілдерінің п өрм ен діліктері 
байкалады.
Е ң б е к к е б а у л у . Б а л а л а р ер ж е т іп , өскен сайы н 
үқыптылыққа, тазалыкка, еңбексүйгіштікке бой алдьфады. 4— 
5 ж астағы балалар өздерінің ойнайтын ж ерлері мен сабақ 
ө ткізетін б өлм елерін бары нш а та за да тө р тіп ті ү стау ға 
тырысады. Олар үшін ойыншықтарын жинау, ас алдындағы 
жуынып-сүртінумен қоса, кезек-кезек ауысып, тамақтануға 
көмектесу де өдеттегі істеріне айналады. Естері кіріп, ер жете 
бастаған балалар бүкіл төулік бойындағы іс-өрекеттерінде тек 
еңбек етудің тәсілдеріне жаттығумен уақыттары өтеді десек 
артық емес.
27

С ц л у л ы ц (эс т е т и к а ) сезімдері. Б а л а н ы ң с ұ л у л ы қ
сезімдерін төрбиелеу жөнінде М. Ж ұмабаев былай деп атап 
көрсетеді: «Әр адамның сүлулык сезімдері өр түрлі нөрседен 
оянатьш болады. Біреудің музыкадан, біреудің сүлу суреттен, 
біреудің поэзиядан ләззат алады. Төрбиешінің міндеті балада 
өнердің қандай түріне ынта бар екенін тауьш, сол ынтасын 
туғызатын сүлулық сезімдерін өркендету. Өркендету жолдарын 
төмендегі жолдарды көрсетуге болады:
1. Б а л а ғ а ж а р а т ы л ы с сү л у л ы ғы н ан л ө зза т а л ғ ы зу . 
Ж а р а т ы л ы с т а сү л у л ы қты ң неш е түр ін ің бөрі бар. Б а л а
б үлақты ң сылдырын, ж ап ы рақты ң сыбдырын, орманны ң 
күңіренгенін, теңіздің күрілдегенін естісін, ж ы м ы ң даған
жүлдыздар себілген көкті, түрлі-түсті кемпірқосақты, буьшсыз 
бүраңдаған қайыңды көрсін. Ж аратылыс сүлу. Бала сол сүлу 
жаратылыстың қүшағында болсын, балада сүлулық сезімдері 
еріксіз оянады. Төрбиеші жаратылыстағы түрлі сүлулықтарға 
баланың назарын аудара білуі керек.
2. Бала маңайындағы нөрсенің бөрі жинақты, ретті, риза 
болсын. Т аза деген сөзді қы мбат деп үғыну қате. Тегінде 
қы м батты ң бөрін сүлу деп үғуыну да қате ғой. Б алан ы ң
м аңайы нда қы мбат нөрсе болмасын. Таза, ретті, төртіп ті 
болсын. Үйдің іші, киім-кеш ек, ыдыс-аяк бөрі таза болуға 
тиісті. Баланың үсті-басы, денесі, беті-қолы, бөрі таза үсталуға 
тиісті. Баланы ң маңайында ж үрген адамдар төртіпті, таза 
болуға міндетті. Ол үяда не көрсе үш қанда соны істейді. 
Тазальщ қа үйренген бала таза болады.
Баланы ң маңайында сөйленетін сөздер де өдепті болуға 
тиісті. Ж өне баланың маңайындағы адамдардың жүріс-түрысы 
да өдепті, сүлу болуға тиісті. Сүлу дене, сүлу қозғалысты көріп 
өскен баланың денесі де, қозғалысы да сүлу болады. Адам 
сүлулықты сүйсе, тазалықты да сүйеді. Тазалықты сүйсе оған 
ауру жоламайды.
3. Баланы сүлу өнермен терең таныстьфу керек. Бала неше 
түрлі сүлу үндерді естісін, неше түрлі сүлу түрлерді, түстерді 
көрсін, сүлу сөздер, сүлу өлеңдер ж аттасын. Түрлі м узы ка 
қүралдарының үндерін тыңдасын, сурет салып үйренсін. Ән 
салып, музыка қүралдарында ойнап үйренсін. Міне, осыларды 
істесе, баланың сүлулық сезімдері өркендейді».1
Төрт-бес жастағы балалар табиғаттағы барлық түстерді: 
қы зыл, жасыл, көк, сары, ақ, қараны түгелдей аж ы раты п, 
көрсете алады. Тіпті олардың өрқайсысыньщ ерекше ж ақсы

жүктеу/скачать 7,32 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: