Ќысќаша µмірбаяны

алып келер, сірә, ол кісіге жолықпай жүрген шығар деп. 
Бұқаракең барса, Садырдың ауылы Сарысуға өрлей көшіп 
бара жатыр екен. Көш алдында Садырға жолығып айтқаны:
, 
 
,
Садыр қайда барасың
 
?
Сарысудың көбелеп
 
 
 
 
,
Сен қашсаң да мен қойман
 
 ...
Арғымағым жебелеп
... 
, 
 
 
 
?
Уа сен танымай кетіп барамысың
 
 
 
,
Мен Арғын деген арыспын
 
.
Аузы кереқарыспын
 
 
 
,
Сен бұзау терісі шөншіксің
 
 
 
 ...
Мен өгіз терісі талыспын
... 
 
 
,
Аузыңнан ас кетер
 
 
 
,
Қара көзден жас кетер
 
 
,
Бұ қылығың қоймасаң
 
 
 
 
». [4]
Сонау кеудедегі дулығалы бас кетер
Мұндай мәнді мәліметтердің ғылым үшін маңызы зор 
екенінде дау жоқ.
Мәшһүр жазбаларында Сақау, Шөже, Шортанбай, Көтеш, 
Орынбай, Балта т.б. көптеген ақын-жыраулардың өлең 
жолдарын молынан кездестіреміз.
Фольклоршы ауыз әдебиеті үлгілерін қағаз бетіне түсірумен 
ғана шектелмей, оларды өзінше топтап, бөлшектеген. 
Мұралардың орналасу реті – соның куәсі. Мысалы, жар-жар, 
беташар, жоқтау, бата сөздер бір бөлек, мақал-мәтел, 
шешендік сөздер секілді ықшам дүниелер бір бөлек топталса, 
ертегі мен айтыстар, тарихи жырлар секілді көлемді 
туындылар бірыңғай сұрыпталған. Мұның Мәшһүрдің 
фольклор үлгілерін тек жинаушы ғана емес, сонымен бірге 
өзінше ой қорытып, белгілі бір жанрларға жіктеген зерттеуші 
ғалым екендігін де көрсетеді. Егер мұндай классификация 
жасау ол кездегі әлі буыны бекімеген әдебиеттануымызда 
некен-саяқ кездесетінін ескерсек, М.Ж. Көпеевтің ауыз 
әдебиетін жинауға қаншалықты еңбек сіңіргенін, жанр 
түрлеріне бөлуде соншалықты ізденгенін шамалаймыз.
Фольклоршы әдебиет үлгілерін жинауда шағын жанрларға 
көбірек ден қойғанға ұқсайды. Бұны әсіресе, оның мақал-
мәтелдерді жинақтаудағы еңбегінен байқауға болады. Ғалым 
мақал-мәтелдерді тақырыбына қарай төмендегіше топтаған:
1. Өнер-білім туралы.
2. Ынтымақ-бірлік жайында.
3. Адамгершілік, сыйластық жөнінде.
75

4. Туған жер, ел туралы.
5. Еңбек жайында.
6. Денсаулық жөнінде.
7. Әділдік, туралық жайында.
8. Зұлымдық-жауыздық туралы.
9. Семья, қоғам жайында.
10. Барлық, жоқтық хақында.
11. Мал жайлы т.с.
Мақал-мәтелдерде елдің салт-сана, эстетикалық идеалы 
мен рухани парасаты көрініс табады десек, Мәшһүр Жүсіп 
соны жете түсінгенге ұқсайды. Сондықтан ол мақал-
мәтелдерді мол жинап қана қоймай, олардың көпшілігіне 
өзінше түсінік беріп, ой қорытындылап отырған.
Ғұлама ойшылдың арып-ашып жинаған, көз майын 
тауысып жазған қыруар мұрасы бүгінде халық игілігіне 
айналды. Оның қағаз бетіне түсірген ауыз әдебиетінің үлгілері 
көптеген оқулықтар мен хрестоматияларға енді. Атап айтар 
болсақ, Мәшһүрдің қолжазбалар қорында Бұхар, Көтеш, 
Сақау, Орынбай, Шөже ақындардың жыр-толғауларының 
нұсқалары бірнеше кітаптарда көп жылдар бойы жарық көріп 
келеді.
Оның фольклорлық мұралардың құнығы жинауында шын 
асылды тани білетін және сол асылды келер ұрпақтың рухани 
кәдесіне жаратуды көксеген прогрессивті арман-аңсары 
айқын аңғарылады. Ақын ретінде сөздің нарқын білетін, сол 
себепті айтулы ақын-жыраулардың шұрайлы шығармаларын, 
ауыз әдебиетінің қыруар мысалдары ішінен елекпен елегендей 
етіп, елеулілерін жалықпай жазып алған талғампаз жинаушы, 
әрі солардың қай-қайсысына өз тарапынан тиянақты түсінік 
беріп, белгілі бір шығарманың дүниеге келу себебі мен айтылу 
сипатын, этнографиялық ерекшеліктері мен жанрлық белгісін 
анықтап, ажыратқан байыпты ғалым ретінде Мәшһүр 
Жүсіптің қыруар еңбегі өз деңгейінде әділ бағалануға тиіс. 
Ендеше, М.Ж. Көпеев – қазақ фольклористикасының өзіндік 
орны бар ірі фольклорист [5].
Ал, оның соңында қалған мұралардың бүгінге жеткен 
басқа да нұсқалармен салыстыра таразылау, тарихи негіздері 
мен нақты шындыққа қатысы мен жанасымдылығын 
анықтау – алдағы күннің шаруасы. Бұл шаруалар қолға 
алынып, жемісін беріп жатса, М.Ж. Көпеевтің зерттеуші әрі 
жинаушы фольклорист ретінде қадірі арта түсетіні күмәнсіз.
76

Мәшһүр Жүсіптің әдеби мұра жинаудағы бір өзгешелігі – 
ескі сөздердің қалпын бұзбай дұрыс жазып, жыр 
нұсқаларының табиғи көне түрін мол сақтауы.
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. Жүсіпов Н.Қ. ХХ ғасырдың бірінші жартысындағы қазақ 
фольклортану ғылымы. – Павлодар, 2003. – 246 б.
2. Дәуітов С. М.Ж.Көпеев //Көпеев М.Ж. Таңдамалы. 2-том-
дық. – А., 1990, 1992. – 272, 224-бб.
3. Қазақстан Республикасы ҰҒА Орталық кітапханасының 
қолжазбалар қоры. 1173-папка.
4. Сонда.
5. Сейітжанов З. М.Ж.Көпеев // Қазақ фольклористикасының 
тарихы. – А., 1988. – 353-358 бб.
2. Фольклоршының би-шешендер сөзін жинаудағы 
ерекшелігі
Көпеевтің жинаған ауыз әдебиеті үлгілерінің ендігі бір 
саласы – шешендік сөздер. Ол өзінің жинаған шешендік 
сөздердің туу тарихынан қысқаша мәлімет беріп отырған. 
Мысалы, «Бұрынғылардың тақпақтап сөйлеген қара сөздері» 
деп мына бір жайды баяндайды: «Қуандықтан шыққан 
Байдалы би Абылай ханның Уәлихан деген баласы өлді дегенді 
естіп, өліге бата, тіріге көңіл айтамын деп барғанда, Уәли 
ханның ханымы Айғаным:
– Түсіріп алып келіңдер, – дейді.
– Ханым өзі шығып көріспесе түспеймін, – деген соң, 
ханым өзі шыққанда, ханымға құшақтасып, көрісіп тұрып 
айтқаны:

жүктеу/скачать 393,22 Kb.

Достарыңызбен бөлісу: