Ќысќаша µмірбаяны

шығарған. Бұл – ғалым Тоқтар Арынов құрастырған кітап-
тарындағы ең көлемді жоқтаулардың бірі (345 жол).
Мұса Шорманов (1819–1885) оқыған, білімді азамат 
болғаны белгілі. Ол 1885 жылы Омбыға барған сапарында 
қайтыс болады. Жоқтауда ел азаматының халық қамы үшін 
еткен қызметі, оның парасаты сөз болады.
Шайыр фольклор нұсқаларын жинағанда, жұмбақтарға да 
назар аударған. Кейбір жұмбақтардың шешуі берілген де, 
кейбірінікі жазылмаған. Мәселен, «Бірін-бірі қуысып 
шаршамастан өмір өткізген не нәрсе?» Шешуі: Күн мен түн. 
«Үш арсыз, үш даусыз бар, үш қадірсіз бар, бұлар ше?» Шешуі: 
Ұйқы, тамақ, күлкі. Ал, «Жансыз, денесіз дем алып тұрған не 
нәрсе?», «Өзі өлді де өлгендік себебімен екінші өлікті тірілтті, 
бұл не нәрсе? деген сияқты жұмбақтардың шешуін жазбаған.
Фольклоршы халық өлеңдерінің бір түрін «Бата сөзі» деген 
атпен топтастырған. Бата үлгілерінің бес-алты жолдан шағын 
да ұзақ айтылатын көлемдісі де бар.
Мәшекеңнің әдеби мұрасын жинақтап бастырушы ғалым 
С. Дәуітовтың [6] айтуынша: «Жинаушының архивінде 350 
жыл бата сөзі бар. Тең жартысы 7–8 буынды жыр үлгісімен 
жазылған да, ал жартысы 11 буынды қара өлеңмен 
өрнектелген. Бір қызығы, олар кейде тақпақ, кейде терме 
түрінде, ал енді бірде нөсерлі жыр жолдарын еске салады. 
Мәшһүр жинаған бата сөздердің бір парасы ас қайыруға 
арналған:
, 
, 
,
Асың асың асыңа
 
 
.
Береке берсін басыңа
 
,
Бөденедей жорғалап
 
,
Қырғауылдай қорғалап
 
 
.
Қыдыр келсін қасыңа
 
 
 
,
Осы тұрған боз үйге
 
 
.
Қыдыр ата дарысын
 
 
,
Бәйбішесі боз үйдің
 
 
 
,
Он екі құрсақ көтеріп
 
 
.
Ауылға көзі жарысын
 
 
,
Оқ жіберсе жетпесін
 
 
,
Тәңір берген несібең
 
. [7]
Тепкілесе кетпесін
Мәшһүр Жүсіптің «Қара месінде» батаның алғыс және 
қарғыс түрлері берілген. Батаның қарғыс түрі мынадай болып 
келеді:
 
 
 
,
Саған қас қалған кісінің
86

 
 
 
.
Базарға барып аты өлсін
 
 
,
Ерте кетіп қайтқанда
 
, 
 
 ...
Үйіне келсе қатыны өлсін
 
,
Шаңырағы шартылдап
 
.
Жандарына қадалсын
 
,
Күлдіреуіші күртілдеп
 
,
Көзіне қадалсын
 [8]
Аллауакбар
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. Қазақстан Республикасы ҰҒА Орталық кітапханасының 
қолжазбалар қоры. 1173-папка.
2. Сонда.
3. Сейітжанов З.. М.Ж.Көпеев // Қазақ фольклористикасының 
тарихы. – А., 1988. – 353-358 б.б.
4. Қазақстан Республикасы ҰҒА Орталық кітапханасының 
қолжазбалар қоры. 1173-папка.
5. Сонда.
6. Дәуітов С. М.Ж. Көпеев // Көпеев М.Ж. Таңдамалы. 2-том-
дық. – А., 1990, 1992. – 272, 224-бб.
7. Қазақстан Республикасы ҰҒА Орталық кітапханасының 
қолжазбалар қоры. 1173-папка.
8. Сонда.
9. Жүсіпов Н.Қ. Мәшһүр-Жүсіп және фольклор. – Павлодар, 
1999. – 93 б.
2. Мәшһүр жинаған фольклорлық нұсқалардың бірі – айтыс, 
шежірелер
М.Ж. Көпеев жинаған ауыз әдебиеті нұсқаларының 
ішіндегі көлемі жағынан көбі де, маңызы жағынан 
салмақтысы да айтыстар. Олар мыналар: Балта мен Шөже, 
Шөже мен Қалдыбай, Сақау мен Тоғжан, Жанақ пен Түбек, 
Жанақ пен Сақау, Күдері мен Ұлбике, Ұлбике мен Жанкелді, 
Ақбала мен Боздақ, Шортанбай мен Орынбай, Заман мен 
Ұмсыл, Түбек пен Жәмішбай, Көтеш пен қыз, Күнекей мен 
Көтеш, Мәнен мен Оспан айтыстары.
Мәшһүр Жүсіп айтыс жанрының өзгешелігін сезініп, кім 
кімнің кіммен айтысқаны, көлемінің қанша екендігі жөнінде 
деректер ұсынып отырған. Мысалы, жинаушылардың айтуына 
қарағанда, «Жанақ пен Түбек айтысы» 37 ауыз өлең, «Шөже 
мен Қалдыбайдың айтысы» 15 ауыз өлең, «Балта мен Шөженің 
айтысы» 21 ауыз өлең, «Түбек пен Жәнібектің айтысы» 37 ауыз 
өлең.
87

Фольклоршы топтастырған айтыстардың түрлері әрқалай – 
ақындар айтысы, қайым айтыс, қыз бен жігіт айтысы, өлі мен 
тірінің айтысы, жұмбақ айтыс сияқты болып келеді. Мәселен, 
«Ақбала мен Боздақтың айтысын» өлі мен тірінің айтысы 
дейміз. Мәшһүрдің өзі оған мынадай түсініктеме береді: «Бір 
Боздақ деген жігіт Ақбала деген қызбенен астыртын 
қосылады. Екеуі ғашық болып қосылған соң, әкесі біліп, 
«осыған қызымды бермеймін» деп айрылып көшті. Алысқа 
кеткен соң Боздақтың әкесі жігітті бұрынғы айттырған 
қайнына ұрын жібереді. Жігіт қайнынан аулына қайтып келе 
жатып, бұрынғы ғашық қызының жеріне келеді. Келсе Ақбала 
өліп қалыпты. Бейіттің басында жатып өлең айтты:

жүктеу/скачать 393,22 Kb.

Достарыңызбен бөлісу: