Исследование» научные доклады «Білім беру саясаты, тәжірибе және зерттеу»

Формативті  сұрақ-жауап-  бұл  материалды  таныстырғаннан  кейін  немесе 

оқушылардың  қандайда  бір  тапсырмаларды  орындағаннан  кейін  жүргізілетін  тексеру  түрі. 

Мұғалім оқушыларға « Неге? Қалай?» деген  қосымша сұрақтар  қояды. 

Мини-тест  -  Мини-тесттер  (шағын  тапсырмалар)  оқушылардың  нақты  білім,  білік 

дағдыларын  бағалауға  арналған,  яғни  белгілі  тақырып  бойынша  нақты  ақпаратты  игеру 

деңгейі тексеріледі.  

 Ұсынылған бірнеше жауаптардың ішінен дұрысын таңдау.

 Дұрыс/ дұрыс еместігін анықтау немесе қысқа жауап жазу.

Тапсырмаға  не  бары    5  минут  қана  беріледі.  Оқушылар  тапсырманы  жазбаша  түрде 

орындап,  мұғалімге    жауаптары  жазылған  парақтарды  тапсырады.Мұғалім  тексеріп, 

қорытындысын  шығарады,  сол  арқылы  қиындық  туғызған  сұрақтар  талқыланады.  Қажет 

болған  жағдайда  тақырып  сыныптың  алдында  қайта  түсіндіріледі.  Сонымен  қатар 

жетістіктерді тіркеу дəптеріне кейбір оқушылар туралы жазбалар жасап отырдым. Мысалы:  

Айдос бөлімдері əр түрлі бөлшектерді қосуды қиынсынады... т.б. 

Бір  сөйлеммен  қорытындылау-  Оқушылардан  «Кім?  Не?  Қайда?  Қашан?  Қалай? 

Неге?»  деген  сұрақтарға  жауап  бере  алатындай,  өтілген  тақырыпты  бір  сөйлем  арқылы 

қорытындылау сұралады.  

Бір  сөзбен  қорытындылау-  мұғалім  оқушыларға  «берілген  сөздердің  ішінен 

тақырыпы жалпылай алатын сөзді таңдаңдар» деген тапсырма береді. 

Сонымен бірге сабақ соңында оқушылардан алынған жазбаша жəне ауызша 

керібайланыстардың, күнделіктің де маңызы зор. Себебі оқушының сабақта не үйреніп, не 

білгенін қай тұсты жетілдіру қажет екенін анықтауға мүмкіндік береді. Оқушылармен жеке 

жұмыс жасай отырып, оқушының оқу сапасын арттыруға мүмкіндік алады. «Оқу нəтижелері 

– жеке тəжірибенің бөлшектері (білім, білік, дағды). Оқу – оқушының күш-жігері, жеке

қажеттіліктері жəне мотивтерін білдіретін ішкі үдеріс» [2, 14-б.].Зерттеу жүргізілгенге 

дейінгі жəне кейінгі оқу сапасын салыстыра отырып, сынып оқушыларының оқу үлгірімі 3% 

өскенін байқадым. Қалыптастырушы бағалау техникаларын қолдана отырып, оқушылардың 

бойында болатын үрей, қорқыныш, сенімсіздік сияқты өз сезімдерін жоюға мүмкіндік береді.  

Оқушылар арасында жүргізілген сауалнама қорытындысы бойынша оқушылардың  63%  

сабақ барысында қолданылған формативті  бағалау түрлері ұнағанын көрсетті.  Алдағы 

уақытта бұл жұмысты əлі де жан-жақты жетілдіріп, бағалаудың басқа түрлерін  сабақтарда 

қолануды жоспарлаудамын. 

Мұғалім əр сабақ сайын оқушылардың табысқа жету жолын мұқият қарастырып, əрбір 

оқушының  пікірін  ескере  отырып,  жұмыс  жүргізсе , өз-өзіне  есеп  бере  отырып,  жасалған 

жұмысты  саралап,  түзету  енгізіп  отырса  оқушының  білім  сапасының  артатынына    аз  ғана 

уақыт өтсе де көзім жетті. Сондықтан əрбір мұғалім жан-жақты іздене отырып, білімін, білігі 

мен тəжірибесін  жетілдіріп отырса сапалы білім мен саналы тəрбиеге қол жеткізеріміз анық.  

Өзін-өзі  бағалай  алатын,  өзгелердің  пікірін  дұрыс  қабылдай  алатын  оқушы    өмірге  икемді 

болып қалыптасады.   

Əдебиеттер тізімі 

1. Мұғалімге  арналаған  нұсқаулық,  бірінші  деңгей, «Назарбаев  Зияткерлік  мектептері»

ДББҰ, 2012

2. Мұғалімге  арналаған  нұсқаулық,  үшінші  деңгей, «Назарбаев  Зияткерлік  мектептері»

ДББҰ, 2012

59

3. Шакиров  Р.Х.,  Буркитова  А.А.,  Дудкина  О.И.  Оқушылардың  оқу  жетістіктерін

бағалау// «Оценивание  учебных  достижений  учащихся»,  Методическое  руководство

.Б.: «Билим», 2012.

60

КЕЗ КЕЛГЕН ТАБЫСТЫ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ МАҢЫЗДЫ ЭЛЕМЕНТІ – 

ТИІМДІ ЖОСПАРЛАУ ҮДЕРІСІ БОЛЫП ТАБЫЛАДЫ  

Абишева Б. Т. 

№38 жалпы орта білім беретін мектеп-лицей 

ШҚО, Семей қаласы 

КАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ 

Аңдатпа 

Мақалада түрлі жаңа технологияларды білім беру ісінде қолдану оқу үрдісін сапалы 

деңгейге көтеруге, оқушыларға білім алуға, мұғалімдердің əдістемесін дамыта отырып, білім 

беру  үрдісін  қызықты  жəне  күрделі  құбылысқа  айналдыруға  жағдай  жасалып  отырғаны 

туралы айтылған. Бүгінгі күні білім беру жүйесі сындарлы оқыту технологиялық деңгейіне 

көтеру қажет. Қазіргі заман мұғалімдері өздерінің оқыту тəжірибесін үнемі жетілдіріп отыруы 

керек.  Оқушылардың  оқуын  барынша  даралау  жəне  баланың  бойына  да  метосанасын 

қалыптастыру керек екеніне көңіл аударылған.  

Аннотация 

В  статье  рассмотрены  применение  новых  технологий  в  учебном  процессе,  также 

говорится  о  том,  что  созданы  все  необходимые  условия  для  превращения  обучения  в 

интересный  и  сложный  процесс.  Современный  учитель  должен  постоянно  повышать  свой 

профессиональный  уровень.  Обучение  должно  быть  индивидуализированным,  у  ребенка 

должна формироваться метопознание.  

Abstract 

In the article were considered application of different new educational technologies; 

increasing of methodology of teaching of teachers, also about converting of educational process into 

the interesting and difficult phenomenon. A modern teachers must constantly promote the 

professional level and pedagogical mastery. In this article was shown about a public police in the 

field of education. 

Өзгеру, жаңашалану өмір баспалдақтары, сонымен өрлеп алға ұмтылу əр қоғамда өмір 

сүрген  адамзаттың  борышы.  Əлемнiң  жетекшi  елдері  соңғы  жылдарда  өздерінің  бiлiм  беру 

жүйелерiне  терең  жоспар  құрып,  өзгертулер  енгізіп,  оны  жүзеге  асыра  бастады.  Қоғамдағы 

əлеуметтiк-экономикалық шапшаң өзгерулер бiлiм беру жүйесiне жаңа міңдеттер жүктеді. 

 Өзгертулер  мен  жаңалықтан  айналып  өту  мүмкін  емес,  сондықтан  дайынға  өңдеу 

жасаудан, реформа жасау анағұрлым жеңiлдеу. Өте əсерлi жəне кең ауқымды өзгерулер еуропа 

континентінде  жүзеге  асуда. 1999 жылы  Ұлыбритания,  Германия,  Италия  жəне  Франция 

үкiметтерінің  дайындаған  Болон  декларациясын 29 мемлекет  қабылдады,  аталған  жылдан 

бастап Еуропа білім берудің жаңа жалпы білімнің ортақ жүйесін қалыптастырды. Оның əсері 

Қазақстанның  білім  беру  жүйесіне  зор  ықпал  етуде.  Бүгінгі  күні  елдердің  бір-бірінен 

салыстырмалы  айырмашылығы  адам  капиталы,  инновациялық  технологиясы  жəне  ақпарат 

ағымын ұтымды пайдалану. (

http://www.ebiblioteka.lt )

 

Сондықтан ҚР-ның білім беру саласы да өзінің дамуы үшін жаңа қадамдарға баруда. 

Педагог  мамандардың  ақпараттық  сауаттылығын,  мəдениетін  жəне  ақпараттық  құзырлығы 

сияқты  қабілеттіліктерді  қалыптастыру,  бүгінгі  күннің  өзекті  мəселесінің  бірі.  Осы  орайда 

Семей қаласындағы ПШО ұстаздарға өздерінің білімін арнайы курстар арқылы жетілдіруге 

61

мүмкіншілік  жасап,  сондай-ақ  нақты  əдістер  мен  стратегияларды  қалай  жəне  қай  жағдайда 

қолдану қажеттілі туралы білім беруде.  

Білім  беруді  ақпараттандыру  ісі  мектеп-лицейдегі  материалдық-техникалық 

базаның  бүгінгі  күн  талабына  сай  жабдықталуы  мен  ұштасып,  түрлі  ақпараттық 

ресурстардың  мемлекеттік  білім  стандартына  сəйкес  жасалынуымен,  мамандарды 

соған лайықты адекватты даярлау ісімен анықталуда. 

 Түрлі  жаңа  технологияларды  білім  беру  ісінде  қолдану  оқу  үрдісін  сапалы 

деңгейге көтеруге, оқушыларға білім көкжиегінде шексіз білім алуға, мұғалімдердің 

əдістемесін  дамыта  отырып,  білім  беру  үрдісін  қызық  жəне  күрделі  құбылысқа 

айналдыруға жағдай жасалған. 

Мен,  ҚР  педагог  қызметкерлерінің  біліктілігін  арттыру  курстарының  бірінші  деңгей 

бағдарламасын  меңгергеннен  кейін,  көшбасшылық  та  оқу  сияқты,  адамның  басты  жəне  аса 

күрделі əлеуеттерінің бірі екендігін аңғардым. Көшбасшы деген ұғым осы уақытқа дейін менің 

санамда  мектеп  басшылары,  белгілі  бір  ұжымның  жетекшілері  болса,  қазіргі  түсінігімде 

шынайы мəн-мəтінмен үйлескен, басқаға «қызмет көрсететін» жəне ықпал ететін, белгілі бір 

инновациялар мен шешім қабылдауына бастама жасайтын, өзгеріп тұратын оқуды қамтамасыз 

ететін қызмет болып қалыптасты. 

 Жаңадан  қалыптасқан  дағдыларым,  біліктілігім  жұмыс  барысында  өзінің  ықпалын 

тигізді.  Бірақ  өзімде  ілгерлеу  байқалғанмен,  ұжымда  табысқа  жету  үшін  мектептің  даму 

жоспарын тиімділігін арттыру өзекті мəселелердің бірі деп санадым. Сонымен қоса мектепте 

зерттеу  жұмысын  жүргізе  отырып,  мұғалімдердің  білім  алуына  көңіл  бөлу  керек  деп 

ұйғардым. 

Мектепте ұжымның рухы басым болғандықтан, бұрыннан қалыптасқан дəстүрді бұзып, 

индустриялық  заманға  арналған  мектептің  стратегиясын  дамыту  қиындықтарға  əкелді. 

Сондықтан мұғалімдердің ұстанымын өзгерту мақсатында өзім жəне екінші, үшінші деңгейлік 

курсты  өткен  мұғалімдердің  ұйымдастыруымен  «Көшбасшы»  тақырыбында  коучингтер 

өткізілді. 

Басшылық жұмысының бес бағытының оқушылар үлгеріміне ықпалы (Robinson, 2009) 

атты  жаңазеландиялық  синтезді  басшылыққа  ала  отырып,  мектептің  жұмысын  жаңаша 

басқаруға өз үлесімді қосудамын. Мұғалімдерден алынған сауалнамалар негізінде жіберілген 

кемшіліктерді жою мақсатында мектеп əкімшілігімен кеңестім. Ақылдаса келе мектепте оқу 

үдерісін  жетілдіру  үшін  əліде  мұғалімдерге  оқу  стратегиялары  мен  педагогикалық  тəсілдер 

қажет  деп  тауып,  көшбасшы  мұғалімдердің  ЭЫДҰ  инновациялық  ортаның  салыстырмалы 

талдауы қорытындылаған мүмкіндіктерді ұстаздарға көмек ретінде ұсынуы қажет деп таптық. 

Мұғалімдер жұмыстарына жеткілікті уақыт бөле білулері керек, оқушының білімі мен 

дағдыларын дамытуда ғана емес, жалпы алғанда оның оқуын барынша даралау жəне баланың 

бойында метасананы - қалай оқу керектігін үйренуді қалыптастыруға мəн бере отырып, оны 

тұлға ретінде дамытуда икемділік танытулары тиіс (Schleicher, 2012) 

Тəлімгер  ретінде  деңгейлік  курс  бітірген  мұғалімдерге  өздерінің  оқыту  тəжірибесін 

жақсартуға,  оларды  табысқа  жетелеуге  ынталандырып,  үнемі  қолдау  көрсетемін.  Олардың 

өткізген коучингтері мен сындарлы оқытуға негізделген сабақтары мектеп-лицейдің жұмысын 

барынша жақсартып, тиімді оқыту элементтерін «реттеп» отыруға көмектесуде. 

Мектебімдегі 7-ші сынып оқушыларының қай санатқа жататынын анықтау мақсатында 

сауалнама  жүргізіп,  сындарлы  оқуды  қалай  жүйелеу  керектігін  анықтап,  оларды 

шығармашылық  топ  жұмыс  жасады.  Олар:  игі  қабылдайтын  оқушылар;  ықпал  ететін 

оқушылар;  немқұрайды  қарайтын  оқушылар;  бастартатын  оқушылар. (Мектептегі  тəжірибе 

кезеңінде орындауға арналған тапсырмалар 7 бет). 

62

Сауалнама нəтижесі:  

Игі қабылдайтын оқушылар - 23%;  

Ықпал ететін оқушылар - 27 %;  

Немқұрайды қарайтын оқушылар  - 38%;  

Бас тартатын оқушылар - 12% көрсетті. Оқушылар ықпал ететіндер санатына сəйкес 

болу үшін сыныпта Lesson Study сабақтарын өткізуге басшылық жасадым.  

Сыныптың  оқу  үлгерімі  төмен  болғандықтан,  оқушыларға  қалай  оқу  керектігін 

үйретудің қозғаушы күші «метатану» болып табылғандықтан  мұғалім оқушыға: 

-

 

Білімге қоятын талаптарды түсінуге; 

-

 

Жеке ойлау үдерістерін жəне олардың жұмыс қағидаттарын зерттеуге; 

-

 

Міндеттерді орындау стратегияларын əзірлеуге жəне ойластыруға нақты міндет үшін 

сəйкес келетін стратегияларды əзірлеуге жəне таңдауға көмектеседі. 

Нəтижеге  қол  жеткізу  үшін  Педагогикалық  білімнің  тиімді  оқыту  мен  оқудың  тоғыз 

түйінді ұстанымын меңгеру қажет деп санаймын. Білім саласына инновация енгізіп, реформа 

жүргізуге үлес қосқан Майкл Фуллан «Білім жүйесінде шешім қабылдау үшін тек болашақты 

ойлау  жеткіліксіз,  ол  үшін  тұжырымдамаларды  нақты  жағдайға  сай  əзірлеп,  қолданыстағы 

жүйені тиімді тəсілдермен өзгерту керек» деген ой айтқан. 

Фуллан айқындап, талдауға салған орнықтылықтың сегіз элементі мектепті жетілдіріп, 

ілгері жылжу үшін көшбасшы-басшылардың мектепті орнықты дамытып, тиімді басқаруына 

негіз болады деп санаймын. Сонымен қоса мектеп басшылығы басшылыққа  алуы тиіс жеті 

практикалық  аспектіні  жүзеге  асыру  арқылы  жұмыс  жасасақ  мектептің  бір  табан  алға 

жылжитынына  сенемін.  Бұл  тəсіл  бізге  неліктен  біз  біздің  оқыту  тəсілдерімізді  өзгертуге 

тиіспіз, содан кейін мəселені шешуге бағыттап: біз бұны қалай істейміз, тек содан кейін ғана 

– біз  сыныпта  не  істеуіміз  керек?  деген  сұрақтыалға  тартады.  Осы  тəсіл Apple сияқты  ірі

трансұлттық  компаниялар (sinek, 2009), сондай-ақ  білім  беру  саласындағы  əлемдік 

көшбасшылар тарапынан қолдау тауып отыр. 

Мектеп басшысы өзінің ықпалын ұлғайту үшін, мектепте бөлінген көшбасылық тетігін 

жолға қойды. Нəтижесінде барлығымыз жұмыла іске кірісіп, мұғалімдердің жетістігін бағалап, 

коучинг  пен  тəлімгерлікті  басқарып,  мұғалімдердің  кəсіби  дамуын  жоспарлап,  командалық 

жұмысты жəне бірлескен оқуды күшейттік. Ең бірінші мектеп-лицейдің даму жоспарын қайта 

қарап, оның құндылықтары мен мақсатын анықтадық. Нəтижесінде «Мектепті стратегиялық 

жоспарлаудың  маңызы»  тақырыбында  қала  мектептерінің  ғылыми  əдіс  жөніндегі 

директордың  орынбасарларына  коучинг  өткізіп, «таңдау»  курстары  бойынша  Блум 

таксономиясының жаңарған үлгісімен ашық сабақтар беріп тəжірибе алмастық. 

Қорыта  келгенде, 12 жылдық  білім  берудің  негізігі  мақсаты  еліміздегі  білім  беру 

жүйесінің құрылымы мен мазмұнын толықтай өзгерте отырып, заманына сай мектеп құру, əрі 

оның жан-жақты жұмыс жасауы көптеген тиімділіктерді береді деген сенімдемін. 

Бүгінгі таңда білім беру жүйесі сындарлы оқыту технологиялық деңгейге көтерілуде. 

Əлемдік  деңгейде  қолдау  тапқан  озық  іс-тəжірибелер  ҚР  көлемінде  қарастырылып,  алуан 

түрлі  педагогикалық  əдіс-тəсілдер  ұсынылып,  нəтижесінде  түрлі  инновациялық  типтегі 

мектептер жұмыс жасауда. 

Мектептің ұстанымы орта мерзімді жоспар жасауға ықпал етіп, оның тиімді құрылуы 

«Ғұмыр  бойы  білім  алуға  арналған»  білім  негізіне  сəйкес  нəтижеге  бағытталған  сапалы, 

бəсекеге  қабілетті  білімді  игеру  жəне  білім  беру  саласындағы  мемлекеттік  саясатты  жүзеге 

асыру болып табылады. 

63

Əдебиеттер тізімі 

1. 12 жылдық мектеп жағдайында оқушының бейіндік қабілетін диагностикалаудағы

психологиялық қызметтің рөлі 21.01.2012 ж. сайт edu.gov

2. (

http://www.rusnauka.com/6_PNI_2012/Pedagogica/2_102215.doc.htm

 )

3. (

http://www.ebiblioteka.lt )

4. Қазақстан мектебі. №12, 2012. 3-б.

5. (

http://kk.wikipedia.org)

6.

Қазақстан  Республикасының 2015 жылға  дейінгі  білім  беруді  дамыту

тұжырымдамасы. Орталық Қазақстан 27.12.2003. 3-б.

 

7. Мұғалімге арналған нұсқаулық 4, 5, 6, 8, 14-б.

64

ҮШ ТІЛДІ БІЛІМ БЕРУ – САПАЛЫ БІЛІМ АЛУ НЕГІЗІ 

Абуова Қ. Б. 

ХББ НЗМ, Қызылорда қаласы  

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ 

Аңдатпа 

Жұмыстың  бірінші  бөлігінде  үштілділік  ұғымы,  табиғаты,  оған  қатысты  ғылыми-

танымдық ақпарат, яғни теориялық мəселелер біршама  қамтылған. Екінші бөлімі еліміздегі 

үштілділік  мəселелеріне  арналып,  өзге  тілді  меңгертудің  тиімді  əдіс-тəсілдері  кеңінен 

талқыланған. Ана тілін жəне екінші, үшінші тілді меңгерту жолдары, тілдік бөгет, тілдік орта 

т.б. мəселелер сөз болады.  

Аннотация 

 Во  вступительной  части    доклада  рассмотрены  значение  трехязычия,  некоторые 

теоретические  аспекты    и  научно-позновательная  информация  по  данному  вопросу.  Во 

втором разделе рассмотрена актуальность изучения трехязычия в нашей стране и  методика 

рационального изучения первого языка как родного, второго как разговорного и третьего как 

иностранного  учащимися школ.  

Abstract 

In the introductory part of the report discussed the value trilingual, some theoretical aspects 

of scientific and show pleasing information on this subject. In the second section, we consider the 

relevance of the study of trilingual in our country and methods of rational examination of the first 

language as a native language, spoken as a second and third as foreign students in schools. 

Үштілдің  иесі,  субъектісі - адам,  сондықтан  əрбір  қоғам  мүшесі  үш  тілді    дұрыс 

түсінуі    тиіс.  Алайда  бүгінгі  күні  үштілділік  жөнінде  үстірт  қана  түсінігі  бар  немесе  қате 

пікірде жүрген адамдар аз емес. Олай болса, үштілділіктің мəнін, əлеуметтік маңызын, оның 

өмірде қолданылатын салаларын анықтайтын, əр халықтың қостілділікті игеру жайын, алда 

тұрған міндеттерді т.с.с. баяндайтын ғылыми-көпшілік кітаптарды  көптеп жарыққа шығару 

лəзім.  

Əзірге  үштілділікті  арнайы  зерттеп  барып,  біліп  сөйлеушіден,  білмей  беталды 

сөйлеуші басым.  

Қазіргі қазақ-орыс, орыс-қазақ, қазақ-ағылшын  үштілділігі бойынша сөйлеушілердің 

нақты саны белгісіз. Шамамен айтудың өзі қатеге ұшыратуы мүмкін, сондықтан бұл да алда 

тұрған шешімін табуға тиісті міндет.  

Үштілділік – игілікті құбылыс. Көпұлтты қоғамда тілдердің дамуына қолайлы жағдай 

туғызылады.  Болса,  ол - өріс  алмай  қоймайтын  əлеуметтік  құбылыс,  адамдарға 

интернационалдық тəрбие берудің қуатты құралы.  

Үштілділік  осыдан  біраз  бұрын  əркімнің-ақ  арманы  болатын.  Көпұлттылық 

жағдайында  кəрі-жастың  күнделікті    керегі,  өмірлік  қажеті.  Соған  қарамастан,  үштілділік 

табиғатын, оның көпұлтты қоғамдағы қызметін дұрыс түсінбеушілік те кездесіп қала береді. 

Ол – ол  ма,  кейбіреулердің  пайымдауынша,  үштілділік    ана  тілінің  позициясын  əлсіретеді.  

Бұл  пікір  дұрыс  емес,  өйткені    «үштілділік»  деген  терминнің  атынан-ақ  белгілі  болып 

тұрғандай,  ол – бір  емес  үш  компонентті  құбылыс.  Үш  тілдің  біреуі  болмаса,  яғни 

қолданудан  шықса,  сол  бойда  ол  лингвистикалық  статусын  жоғалтып,  біртілділік  ретінде 

қабылданады [6, 36-б.]. 

65

Əдетте  үш  тілдің  біріншісі – ана  тілі,  екіншісі  жəне  үшіншісі  кейін  үйренген  тілі 

болады. Егер үштілді адам екі тілдің біреуін ұмытып, түсінбейтін, сөйлемейтін халге жетсе, 

онда  ол көп ұзамай көп  тілділер қатарынан шығып, біртілділер сапына көшеді.  Бұл ретте 

көптілдінің ұлты мен тілінің сəйкес келу-келмеуі шарт емес, бір тілде ғана сөйлесе – болды, 

ол біртілді саналады. 

Қазақ,  орыс,  ағылшын  тілдерін  оқып-үйрену  өскелең  заманымыздың  əлеуметтік 

қажеттілігі болып отыр. Сондықтан қалың көпшілік арасына оны кеңінен түсіндіру шарт.  

Қажеттілік  қоғам  мен  қоғам  мүшелері    тарапынан    саналы  түрде  танылуы  тиіс. 

Мұндай жағдайда ол мүдде (интерес) ретінде белгіленеді. Сол мүддеге сай, қажеттілік өтелуі 

тиіс.  

Қажеттілік – қоғамның жемісі. Қоғам үшін қажеттіліктің үздіксіз өсіп отыру заңының 

мəні  зор.  Бұл  ретте  көптілділік – үздіксіз  өсу  үстіндегі    қажеттілік.  Тіл  жөніндегі  заңның 

қабылдануы – соның айғағы.  

Адам қызметінің  бір нысанасы  -  əр өмір құбылыстарына құнды қатынас (ценностное 

отношение) негізінде пайда болатын рухани байлық – қажеттіліктің маңызы объектілерінің  

бірі.  Бұл  ретте  ұлттық  рухани  өмірдің  барлық  саласында,  əсіресе    оқу-ағарту,  ғылым, 

əдебиет,  өнер,  əдет-ғұрып  пен  дəстүрдің  үштілділік  құбылысына  ықпалын  зерттеудің  мəні 

зор. Мысалы, көркем əдебиет саласын алайық.  

Көркем əдебиет ұлттық «шекараны» оңайлықпен бұзып өте бермейді, өйткені мұнда 

тілек тосқауыл тұр.  

Алайда,  əдебиетіміздің  даму  тəжірибесі  көрсетіп  отырғанындай,  көптілділік 

шығармашылық  саласында  да  жалпы  қажеттілікке,  əрбір  ұлттың  кез  келген  жазушысының 

шығармашылық қажеттілігіне  айналды. Көркем əдебиет саласында аударма ісі кең тараған. 

Ана  тілінде  жазылған  үздік  шығармалар  екінші  тілге  аударылады.  Мысалы,  М.О.Əуезов 

шығармалары дүние жүзінің 38 тіліне 6 млн. дана тиражбен тарады [4, 35-б.].   

Əрине, тамаша шығармаларды біртілді жазушылар да, көптілді жазушылар да беруде. 

Дегенмен,  үш  не  одан  да  көп  тіл  білетін  жазушының  мүмкінділігі  əлдеқайда  жоғары. 

Сондықтан  да  қазіргі  көркем  əдебиет  саласы  көптілділіктің    кең  таралуымен  сипатталады. 

Көптілділік – тілдің    өміріміздің  ғана  емес,  көптілді  əдебиеттің  дамуы  мен  өзара 

байланысына жан-жақты əсер етіп отырған фактор. 

Ұлттық  мəдениет  сол  ұлт  өкілдерінің  шығармашылығы  арқылы  ғана  дамымайды. 

Мəселен,  қазақша  көркем  шығарма  жазушылар  сапында  татар  Сабыр  Шəріпов,  башқұрт 

Ақмолда,  орыстар  Мария  Егоровна    Рыкина,  София  Алексеевна  Вербицкая,  Аркадий 

Комаров,  Василий  Александрович  Соколов,  Надежда  Лушникова,  неміс  Герольд  Карлович 

Бельгер, шешен Əбділхамит Исаев, қарашай Əзірет Ақбаев, түрік Зейнеп Ахметова, шуваш 

Герман Яндуткин сынды ақын-жазушылардың кездесуі – соның айғағы. 

Тағы бір соны құбылыс – ұлттық мəдениет тек қана сол ұлттық тілінде емес, өзге ұлт 

тілдерінде де дамиды. Мысалы, 40-тан аса қазақ жазушысы тек орыс тілінде жазады, сонша 

қазақ  екі  тілде  (орыс,  қазақ)  бірдей  жазады,  аударма  жасайды.  Мұның  үстіне  сырт 

аймақтарда  ана  тілімен  қатар  шет  ел  тілдерінде  (мысалы,  моңғол,  қытай  жəне  ұйғыр) 

жазатын қазақтың ақын, жазушылары жəне бар [5, 42-б.].  

Көптілді  жазушы  шығармашылығында  бірнеше  мəдениет  тоғысады  да,  органикалық 

байланысқа түседі. Үштілділік, жалпы алғанда, ұлт мəдениетінің дамуына себін тигізіп қана 

қоймай, бір халықтың рухани мəдениетін екінші халықтың мұрасына айналдырады. 

  Орыс, не ағылшын тілінен енген сөздерді меңгертудің жолдары. 

Қоғамдық  қарым-қатынас  арасында,  еңбек  ету  барысында  бір  тілден  екінші  тілге 

сөздер ауысады, осының нəтижесінде тілдер байиды, дамиды.  

66

Тілдің  бір-біріне  əсер  ету  процесін  зерттеп,  білудің  үлкен  қоғамдық,  саяси  маңызы 

бар.  Бұл  қазіргі  егемен  еліміздің  азаматтарын  жан-жақты  тəрбиелеу  міндеттерін  шешуге, 

ұлттық ана тілдеріне жəне ұлтаралық қатынас құралы тіліне дұрыс көзқарасты тəрбиелеуге 

зор септігін тигізеді, ана тілін терең білуге мүмкіндік туғызады. 

Бұл  жайында  Қазақстан  Республикасы  Н.Назарбаевтың  «Жаңа  əлемдегі  жаңа 

Қазақстан»  атты 2007 жылғы  жолдауында  «Тілдердің  ұштұғырлығы»  мəдени  жобасын 

кезеңдеп іске асыруда қолға алуды ұсынды. Онда қазақ тілін – мемлекеттік тіл ретінде, орыс 

тілін  білім,  ғылым  алу  тілі,  ағылшын  тілін  жаһандық  экономикаға  ойдағыдай  кіру  тілі  деп 

көрсетті. 

жүктеу/скачать 16,98 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: