ҚАЗАҚ БИІНДЕГІ ҰЛТТЫҚ ОЮ-ӨРНЕКТІҢ МАҢЫЗЫ

27
Көп жағдайларда хореографиялық ұжымдардың жетекшілері ұлттық билерде, әсіресе қазақ биле­
рінде бидің сыртқы пішіндерін көркемдеу мәселелеріне мән бермейді.
Негізінен, мұндай жағдайлар қазақ билерінде көп кездеседі, мысалы, музыкасы қимылына сәйкес 
емес, немесе музыкасына сахналық киімдері сай емес, я болмаса, бишілердің костюмдері би қимыл­
да рын  орындауға  кедергі  жасайды.  Сондықтан,  осындай  кәсіби  жетілмеген  қойылымдар  сахнаның 
деңгейін төмен түсіреді.
Ұлы Қазақ халқы өзінің төл мәдениеті мен өнерін, тілін қастерлеуді талап етеді, жаңа әндері мен 
билерін шығарарда қолөнері мен соның ішінде ұлттық киімді көркемдеуге көп мән бөлінген.
 Бүгінгі таңда халықтың дәстүрлі өнерін қайта жаңғыртып, эстетикалық тәлім­тәрбие беру мүм­
кіндіктерін пайдалануға зор көңіл бөлінеді, хореографиялық ұжымның жетекшісі, қазақ биінің ма­
ма ны жас жеткіншектерге қазақ ұлтының мәдениетін және қазақ тарихының жаңа беттерін ашып, оларға 
қолөнерінің құндылығын көрсетіп, ғасырлар бойы халықтың жинаған ұлттық киімдердің үлгілерімен 
таныстырып, жастардың мақтаныш сезімін оятуда. Бірақ, қазақ ұлтының киімдері жайлы оқығанда бір 
жәйді ұмытпау керек, сахнада орындалатын би қойылымына арналған костюм мұражайдағы үлгінің 
көшірмесі болмауы (қазақ биінің костюміндегі ою­өрнектері де, пішіп­тігілуі де).
Әрине, қазақтың ұлттық киімінің негізгі тігілу әдістері, түстік тіркесімдері, ою­өрнектердің түрлері 
мен атаулық сипатын ұмытпай, қимылдарды орындауға ыңғайландырып және киім маталары да же­
ңілдетіліп,  ою­өрнектері  мен  әшекейлік  бұйымдары  жәй,  бірақ  сахнада  мәнерлі  көрініп,  костюмнің 
стилін және ұлттық колоритін жоғалтпау керек. 
 Қазақтың ұлттық киімдері, әсіресе қыздардың киетін киімдері ерекше, пішіп­тігілуі де, ою­өрнекте­
рі де, әшекей бұйымдары да. Қыздар бойжеткенше бастарына тана, күміс шытыра тағып, үкілі тақия 
киіп жүрген. Тақияның да бірнеше түрлері бар. Қыздар қос етек көйлек киіп, барқыттан тіккен кеуде­
ше, мойнына қызыл маржан таққан. Шаштарын тарамдап өріп, аяғына аласа өкшелі етік киген. Он бес­
он алты жастағы бойжеткендер етегіне екі­үш бүрмелі желбіршек салған ұзын көйлек, белі қынамалы, 
жеңсіз оқалы қамзол киіп, қаптырмамен қабыстырған. Шаштеңге, шашбау, шолпы сияқты әшекейлер­
ді бұрымдарына байлап, қолға жалпақ білезік салып, шынжырлап жүзік ілген, құлағына үзбелі күміс 
сырға таққан. Бас киімдері оқалап, зерлеп тіккен үкілі құндыз тақия мен кәмшат бөрік болып, оның 
үстіне қызыл жібек орамал жамылған.
Қазақ әйелдерінің киімдері, әсіресе бас киімдері өзгеше: қалыңдық басына үкілі сәукеле, үлкен ақ 
жібектен  желек  жамылады;  жас  келіншектер  балалы  болғанға  дейін  басына  сулама  немесе  сәукеле 
жаулық  тартып,  қызыл  жібектен  шашақты  шәлі  салған;  келін  алғашқы  баланың  анасы  болған  соң 
ал дын  қызыл  маржанмен  шеккен  кимешек  киіп,  оның  үстінен  жібек  шашақты  ақ  шәлі  жамылатын 
болған; әйелдер 30 жастан кейін басына кимешек киіп, оның сыртынан әр түрлі сәнді күндік ораған; 
кексе әйелдер кимешегінің артқы етегі ұзын болады, оның сыртынан күндік орайды [1].
Қазіргі  кезде  республикамыздың  барлық  облыстарының  киім  үлгілері  араласып  кетті.  Қазақтың 
ұлттық киімдерінің үлгілері жақсы сақталған және мұны ұлттық би өнерінде орнымен пайдалануға да 
мүмкіндік мол.
Әлбетте,  қазақтың  ұлттық  киімдері  мен  әшекей  бұйымдары  тамсанарлықтай  әсемдігімен  ерек­
шеленеді, бірақ cахналық биді көркемдегенде бұл материалдардың біршамасын қолданбағаны жөн. 
Балаларға арналған қазақ биінде мұндай жағдайда, біріншіден, әйелге ғана тән заттардан бас тарту 
керек. Сонымен бірге, кішкене қыз балаларға әйелдердің бас киімін кигізбегені дұрыс: сәукеле, киме­
шек және ақ жаулық. Балалар биін көркемдегенде ұлттық киімнің түп нұсқасын алмай, күрделі ою­
өрнектерден бас тартып, балаларға арнап бөлек киім үлгісін жасағаны дұрыс. 
Қазақ халқының ою­өрнегі өнері – байырғы ұлттық өнердің ішіндегі ең ежелгі, әрі кең тараған са­
ласы. Бұл – ұлтымыздың мәдени дамуының шежіресі, адам жанына ләззат сыйлайтын, эстетикалық 
мәні зор өнер.
Қазақ ою­өрнектерінің түрлері де, атаулары да көп. Жалпы бүгінгі таңда зерттеушілер қазақ ою­
өрнектерінің  екі  жүзден  астам  түріне  ғылыми  анықтама  берген.  Ою­өрнектерде  көшпелілер  дүние­

28
танымы,  эстетикалық  талғам­түсінігі,  табиғаттағы  бояу  түстерінің  сыры  мазмұндалған.  Оның  ішін­
де кеңістік жан­жануарлар, ауқыт­космогониялық, ал кеңістік пен уақыттың біртұтастығы – өсімдік, 
геометриялық ою­өрнектер де заттанған көрініс алады.
«Ою», «Өрнек» белгілі бір мағына береді. Бедері түсірілген үлгіні ойып, кесіп, қиып немесе екі зат­
ты оя кесіп орналастыру ою деп аталады. Ал киім­кешекке, түскиізге, т.б. қолөнер бұйымдарына кесте­
леп бейнелейтін бедер және де алашаға, басқұрға, қоржынға түсірілетін түрлі геометриялық бедерлерді 
өрнек дейді. Өрнекті тасқа, ағашқа күйдіріп, қашап, бояп түсіруге болады.
Сахнаға арналған би костюмдері әр түрлі тәсілдермен әрленеді, бірақ осы тәсілдерді келесі талаптар­
ға бағындырған жөн:
1. Ұлттық өрнектің стилін сақтау және, сонымен қатар, сахналық мәнерлі өрнектер болу;
2. Өрнектердің орындалуы қиын болмағаны дұрыс;
3. Жуған кезде оңып кетпеу.
Қазақ халқының ұлттық киімдері, сән­салтанаты халықтың ғасырлар бойы қалыптасқан тұрмыс­
тіршілігіне,  табиғат  жағдайына  байланысты  бірнеше  үлгіге  бөлінеді,  сонымен  қатар  қолөнері  мен 
киімдерінде  өзіндік  айырмашылық  бар.  Киімдерді  көркемдеу  үшін  түрлі­түсті  жіптер  мен  маталар 
арқылы аппликация тәсілі қолданылады. Бұл әдісті балалар костюмін көркемдеу кезінде де қолдануға 
болады, өйткені ақырғы эффект декоративтік қанық көрініс береді және де орындау тәсілі де қиын 
емес.
Ою­өрнектері бар дайын маталарды да қолданып, теріп тоқу арқылы көп мәнерлі өрнектер түсіру­
ге де болады. Теріп тоқу – бұл ең қиын әдістердің бірі, бұл тәсілді қолдануға болады, әрине сіздердің 
ұжымдарыңызда уақыт жеткілікті болса, сахналық киімдер де көп болса.
Сахнаға арналған костюмдердің өрнектері де қарапайым болса, майда детальдарсыз, ұлттық на қыш 
негізінде жаңа өрнектер құрастырып, орындау техникасы да барынша жәйша болса.
Би қойылымдарында барлық костюмдердің өрнектері бірдей немесе бір сипатта орындалуы тиіс. 
Ою­өрнектегі алабажақтық және әртүрлілік жалпы би қойылымына көрермендер үшін әсер бермей ді. 
Балалар  костюмдерін  көркемдеу  әдістерінің  бірі  –  ою­өрнекті  бояп  түсіру  –  мұның  орында­
луы  тез  және  тиымды,  бірақ  көптеген  кемшіліктері  де  бар.  Егерде  боялған  костюмдерді  жумайтын 
болсаңдар, акварельдік бояумен немесе тушпен, қалаған сулы бояулармен трафарет арқылы, я болма­
са қолдарыңмен ұқыпты қолдануға болады. Боялған өрнектері бар костюм көп қолданылатын болса, 
өрнектерді бөлек матаға түсіріп, дайын костюмге әр жерінен тігіледі және киімдерді жуатын кезде 
жаңағы қосылған матаны сөгіп, орнына басқа өрнектелген матаны қолдануға болады.
Қазақ қолөнерінде қолданылатын түстердің символдық мәні бар: көк түс – аспанның, қызыл – от­
тың, сары – ақыл­парасаттың, қайғы­мұңның, қара – жердің, жасыл – жастықтың, көктемнің символы 
[2, 26­бет]. Осы түстердің мәнін би жетекшілері балаларға арналған қойылымдарды көркемдеу кезінде 
дұрыс қолданса демекпін. Әрине, киімнің кез­келген жеріне кесте тігуге немесе жапсырма жапсыру ға 
болмайды. Бәрі ретіне қарай, өз орнымен қолданылып биік талаптың тұрғысынан шығуы тиіс.
Ою­өрнектердің көлемі, түсі жалпы түсімен, көлемімен және салмағымен сәйкес келуі қажет. Көй­
лектердің етектеріне негізінен түрлі кестелер төгіледі, желбірлер тігіледі. 
Киімді өрнектеуден бұрын оның дәл орнын анықтау керек. Әр нәрсе тек өз орнында тұрғанда ғана 
тартымды болатыны аян.
Алдымен, әшекейленетін өрнектің көлемі және орны есептеліп алынады. Содан соң сол өрнектің 
түсі  немесе  түстері  анықталады.  Қазақ  кесте  түсін  таңдағанда  екі  бағытты  ұстанған.  Біріншісі  – 
матаның немесе кестенің өңін ашып көрсету. Бұл үшін кестенің түсі негізгі матаның түсіне қарама­
қарсы (контраст) болады. Сол себепті ақ матаға қара ою, қызыл матаға жасыл жапсырма жабыстыру 
содан қалған. Екінші тәсіл – тектес түрлер арқылы кесте тігу. Қызылдың немесе көктің, яки жасылдың 
ашық, қалыпты, солғын, көмескі, ақшыл түстері арқылы сол бояудың бүкіл әлемін көзге елестетуге 
болады. Тектес бояулар бір­бірін толықтыру үшін қолданылады. Дұрыс ретін таба білсе, тектес түрлер 

29
арқылы қайталанбас түстердің үйлесімін құру мүмкін. Ол үшін суретші­сәнгер қиялы ұшқыр әрі бай 
болуы міндетті.
Қазақ түстердің өзін өмірмен, тіршілікпен атастырған. Қай түсті қандай жағдайда қолдануды ой­
ластырған.  Бояулардың  қаншама  түрін  біле  тұрып,  қазақ  сол  бояулардың  әрқайсысының  астарын 
ашқан, оған әлеуметтік мән берген.
Қазақтың ұғымында көк түс – аспан асқан паңдықты (асқақтық), биіктікті әйгілейтіні себепті көк 
көйлекті қыздар көлбеңдеп, өздерін жоғары ұстаған. Аспан түстес болудың ар жағында мәңгілік, яғни 
мәңгілік жастық түсінігі жатыр.
Қызыл түс – көзге отты, күнді елестетуіне қатысты қызыл көйлекті қыздың мінезі де от сияқты 
лапыл дап тұрған. От жастықтың бір таңбасындай. Қызыл түсті киімдерді, негізінен, жастар киетін бол­
ған. Жасы үлкен адамдар қызыл түстен киім кимеген. 
Ақ түс тазалықтың, пәктіктің белгісі деп бағаланған. Ақ түс адалдықты, шындықты әйгілеп тұрған. 
Ақ түс бақыт әкеледі деп санаған. Сол себепті ақ түсті көйлектерді қалыңдықтар тойға киетін дәстүр 
қалыптасқан. Мұның өзі – шаңырақты жаңа аттанған жастарға бақыт, ақ жол тілеудің белгісі.
Сары түс – сабырдың, ақылдың нышаны. Сары түсті киімді әйелдер сарықарын тартқанда, ке лін­
шектен енді әйел, одан әже боларда киген. Күз – жемістің, берекенің уақыты. Ендеше, адамның сары 
түсті табыс, ақыл, сабыр, байлыққа балауының қисыны бар.
Оның есесіне қара түс топырақты танытқан. Еңбек пен бейнеттің түсі деп танылған.
Жасыл  түс  кез­келген  адамды  жайнатып  жібереді.  Жасыл  түс  көктемді  елестетеді.  Сондықтан, 
көктемдей көк өрім жастар жасыл көйлек, жасыл тақия, бөрік киіп құлпыратын болған. Ақ көйлекке 
жасыл түсті кесте тіккізген.
Сонымен, қандай түс болмасын негізсіз түспеген. Олардың әрқайсысының өз ролі, айтар ойы болған. 
Осындай тәжірбиелік білімдерді бүгінгі жастардың да ұмытпағаны дұрыс [3, 97­бет]. 
Халық киімдері, театр реквизиттері, декорация, жарықпен сахнаны көркемдеу – хореографиялық 
образдар жасауда негізгі компоненттер. Сондықтан, би қойылымдарында драматургиялық заңдылық­
тарға сүйене отырып, образ мазмұнын ашуда қолданылуға берілген және костюм тарихынан қысқа ша 
мағлұмат ала отырып, оның биге арналған үлгісін (эскиз) қалай жасауға болады, әр халықтың киім 
үлгісінің айырмашылығы қаралады. Балетмейстер би қою процесінде әрбір қойылымына арнап кос­
тюм үлгілерін дайындау керек, әрине, сәнгер­суретшілердің көмегімен орындалатын жұмыс. Ұлттық 
мотивтегі  сахналық  би  костюмдері  қазіргі  сәнгер­суретшілердің  шығармашылық  шабытынан  туын­
дайды. Сахна киімдері өте ашық түсті, көңіл көтерерлік, есте сақталатындай болуы тиіс. Ондай кос­
тюмдер ұлттық киімнің нәрін сақтай отырып, би мазмұнына сәй кес болуы қажет. 
  ХХ  ғасырдың  қазақ  мәдениетінің  әйгілі  таңбасы  –  суретші,  режиссер,  хореограф  Аубәкір 
Исмаиловтың  шығармашылығымен  жас  өнер  иелері  таныс  болса  демекпін.  Ол  кісі  өмірге  «Ақсақ 
киік», «Қарасай», «Дауылпаз», «Өрмек биі», «Сайыс биі», «Қылыш ойыны» және басқа билерді сахна­
да қойып, үлкен абыройға оранды. 
Этникалық бидің табиғи иеленушісі ретінде Аубәкір аға би өнерін сақтаушы және дамытушы ғана 
болмай, суретші ретінде сахна үшін этникалық костюмдерді жобалап, тіккізіп, қазіргі уақытқа шейін 
классикалық үлгілерін қалдырды. 
Әлеуметтік,  әр  топтың  уәкілдеріне  жас  жақтарына  лайықтап  тартымды  этникалық  бояуларды 
пайдаланған. Осы суреттер белгілі қазақ хореографы Д. Әбіровтың «Қазақ ұлттық билері» кітабына 
кірген. А. Исмаилов уақыт кеңестіктерін көне заманнан жалғастырып, алтын көпір салып кетті.
Әдебиеттер:
1. Жиенқұлова Ш. Сымбат. – Алматы: Өнер, 1987.
2. Өмірбекова М. Энциклопедия. Қазақтың ою­өрнектері. – Алматы, 2005.

30
3. Асанова Б., Птицина А., Әбдіғаппарова Ұ. Қазақ ұлттық ою­өрнектерінің тарихы және теориясы. – 
Астана, 2008.
4. «Қазақстан». Ұлттық энциклопедия. – Алматы, 1998.
5. Қазақстан балет әлемі. – 2011. – №2 (7).
 
Резюме
Сценический танцевальный костюм – очень важный компонент в создании художественного обра­
за. Особенно велико его значение в сценических композициях, созданных на этнографически­фольк­
лорных основах. Сценический костюм помогает выявлению красоты и гармоничности танцевальных 
движений, посредством которых выражаются представления народа об идеалах национальной пласти­
ки.
Танцевальный костюм должен содержать в себе народную традиционность силуэта с приближени­
ем к подлинности фактуры, не бьющей в глаза своей мнимой эффектностью – атлас, блестки, мишура. 
В украшении костюма необходимо строго соблюдать национальные традиции узоров и орнаментовки. 
Цветовая гамма костюма должна отвечать эмоциональному настрою сценической композиции.
Summary
Stage dance costume – a very important component in the creation of an artistic image. Especially great 
importance in his stage compositions created on ethnographic folklore basis. Stage costume helps identify the 
beauty and harmony of the dance moves, which are expressed by means of representation of the people of the 
ideals of the national plastics.
Dance Costumes must contain national traditional silhouette approaching the texture of authenticity, not 
glaring his supposed spectacular ­ satin, sequins, tinsel. In decorating the costume should strictly abide by the 
national tradition of patterns and ornamentation. The color scheme of the costume must meet the emotional 
mood scenic composition.
ӘОЖ 373 (574) 54:32
КЕМЕЛДЕНГЕН СОЦИАЛИЗМ ДӘУІРІНДЕГІ СЫР ӨҢІРІ 
МЕКТЕПТЕРІНДЕГІ ЕҢБЕККЕ ТӘРБИЕЛЕУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
Д.К. ОМАРОВ,
тарих магистрі, 
Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университеті, Қазақстан Республикасы
Кеңес мектебі өзінің дамуының барлық кезеңдерінде оқушылардың еңбек тәрбиесі мен политех­
никалық оқуына база назар аударып келді. Коммунистік партия мен Кеңес үкіметінің оқушы жас тарды 
өмірге,  еңбекке  тәрбиелеу  ісі  айрықша  қамқорындағы  мәселелердің  бірінен  саналды.  Осы  орай да 
кеңестік дәуірде Қызылорда облысы мектептерінің бұл саладағы мол іс­тәжірибелерінің бол ғандығын 
атап  өткен  жөн.  Мектептерде  оқу  шеберханалары  мен  кабинеттерінің  саны  көбейіп,  олар дың  оқу­
материалдық  базасы  нығая  түсті,  оқушы  жастарға  техникалық,  ауылшаруашылық  және  тұр мыстық 
еңбек  жөніндегі  білім  мен  дағдыларды  игеретін,  олардың  еңбекке  коммунистік  қатынасын  қа лып­
тастыратын оқу процесінің кластан және мектептен тыс жүргізілетін тәрбие жұмыстарының фор мала­
ры мен мазмұны жылдан­жылға жетілдіріп отырды. Көптеген мектептер оқушыларды еңбекке баулу ­
ды  ауылшаруашылық  өндірісімен  тығыз  байланыста  жүргізді.  Мектептер  жанындағы  оқу­тәжірибе 

31
участок тары, оқушылардың өндірістік бригадалары, колхоздар мен совхоздардың егістіктері, маши  на­
трактор парктері мал фермалары, өндірістік кәсіпорындар, зауыттар оқушылардың өз білімдерін өнім ді 
еңбекпен ұштастырып, тәжірибе алаңдарына айналды. Облыс мектептерінде оқушылардың өндіріс  тік 
бригадаларының  құрылып  дамуының  өзіндік  тарихы  қалыптасты  десе  болады.  1972­1973  оқу  жыл­
дарында Жаңақорған ауданының №52 Красная звезда, Шиелі ауданының №49 авангард, №50 Абай 
атындағы, Сырдария ауданының №40 Орджинкидзе атындағы, №43 Коммунизм, Жалағаш ауданының 
№33 Красный Октябрь, Қармақшы ауданының №24 орта мектептерінде, Арал ауданының №19 Соль­
трест орта мектебінде оқушылардың алғашқы өндірістік бригадалары құрылып, кейіннен олар облыс 
мектептерінде кеңінен қанат жайды, игі тәжірибелер қалыптасты. 
Еңбекке баулу және кәсіптік бағдар беру жастарға коммунистік тәрбие берудің негізгі бір құрамды 
бөлігі деп саналды. Мектеп оқушыларын қоғамдық пайдалы еңбекке қатыстыру, оларға кәсіптік бағдар 
беруді  жақсарту  мақсатында  КСРО  Оқу  Министрлігі  мен  Ауылшаруашылық  министрлігінің  колле­
гиясы, БЛКЖО Орталық комитетінің секретариаты 1969 жылы «Колхоздар мен совхоздарда оқушы­
лар өндірістік бригадаларының жұмысын одан әрі жақсарту туралы» арнайы қаулы қабылдады. Міне, 
осы қаулы оқушылар өндірістік бригадасындағы жұмыстарды одан әрі жетілдірудің негізін қалады. 
1974 жылы облыс аумағындағы колхоздар мен совхоздарда оқушылардың 87 өндірістік бригадалары 
өндірістік бригадалары жұмыс істеп, оған 3213 мектеп оқушысы қамтылды. Мұнда 39 егін бригада сы, 
21  көкөніс  өсіруші  бригадасы,  20  құрылыс  бригадасы,  5  бағбаншылар  және  2  мал  өсірушілер  бри­
гадалары болды. Сол жылы бригада мүшелері 883 гектар жердің егіндік алқаптарын өңдеді. Мұ ның 
265 гектарына күріш, 450 гектарына жүгері, 45 гектарына жоңышқа, 113,5 гектарына бау­бақша да­
қылдары егілді. Сол сияқты 9,5 гектар жеміс – жүзім учаскесі болды. Жалпы облыста оқушылар өн­
дірістік  бригадаларының  жұмысы  Жаңақорған  ауданындағы  №167,  Тереңөзек  ауданындағы  №135, 
Жалағаш  ауданыныдағы  №33,  Арал  ауданындағы  №81,  57,  Қазалы  ауданындағы  №421,  Қармақшы 
ауданындағы  №199  орта  мектептерінде  және  басқа  да  білім  ошақтарында  жақсы  жолға  қойылды. 
Тіпті  кейбір  білім  ордаларында  құрылған  өндірістік  бригадалар,  мысалы,  Жалағаш  ауданындағы 
№33 орта мектептің оқушылары өндірістік бригадасы күріш дақылынан мол өнім өсіргені үшін КСРО 
Оқу министрлігінен «Беларусь» тракторын сыйлыққа алды. Сол сияқты Тереңөзек ауданындағы Абай 
атындағы  №130,  Шиелі  ауданындағы  №50  орта  мектептердің  оқушылары  өндірістік  бригадалары 
КСРО Оқу министрлігінің Құрмет грамоталарымен марапатталды. 
КОКП Орталық комитеті мен КСРО Министрлер Кеңесі 1977 жылдың 22 желтоқсанында «Жал­
пы  білім  беретін  мектептерде  оқушыларды  оқыту  мен  тәрбиелеуді  және  оларды  еңбекке  даярлау­
ды  одан  әрі  жетілдіру  туралы»  қаулы  қабылдады.  Бұл  қаулыға  сәйкес  барлық  мектеп  оқушылары 
үшін  оқу­өндірістік  комбинаттар  ашу  міндеті  тұрды.  Бұл  комбинаттардың  мақсаты  –  оқушыларды 
еңбекке қатыстыру, оларды кәсіби мамандыққа баулу, жоғарғы класс оқушыларының өнімді еңбегін 
ұйымдастыру, сондай­ақ қаулыда ауыл­село мектептерінде оқушыларды ауыл шаруашылығы маман­
дықтарына мектеп қабырғасында жүріп­ақ дайындау мәселесі қамтылды. Қызылорда қаласында ал­
ғашқы  өндірістік­оқу  комбинаты  1977­1978  оқу  жылында  ашылып,  оның  алғашқы  директоры 
Ю.Л. Ли болды. Бұл комбинатта жоғарғы сынып оқушылары 15 мамандық бойынша білім алды. Ке­
йін гі оқу жыл дарында мұндай оқу өндірістік комбинаты облыстың барлық аудан орталықтарын­
да құрылды. 1979 жылы облысымыздың 18 мектебінде автомобиль, 68 мектебінде трактор, басқа да 
ауыл шаруашылық машиналарына оқытылып, оқушыларға куәліктер берілді.
1972­1979 оқу жылдары ішінде облыс мектептерінде 3586 оқушы ІІІ класты шофер, 5942 оқушы 
тракторист­машинист мамандығын алып шықты. Олардың басым көпшілігі өздерінің туған ауылда­
рында қалып, ауыл шаруашылығы саласының еңбекшілерін толықтырды. Осы жылдар ішінде жылма­
жыл жаз айларында 5 мыңнан астам жоғарғы класс оқушылары түрлі өндірістік бригадалар жасақтап, 
халық шаруашылығының түрлі салаларында еңбек етті. 1979 жылы 12862 оқушы еңбек және дема­
лыс лагерлерінде қоғамдық пайдалы еңбекпен айналысты. 1986 жылы жазғы каникул кезінде облыс 
аумағында оқушылардың 126 өндірістік бригадасы, 130 еңбек және тынығу лагерлері, 6 орман қорғау 

32
бригадасы, 189 жоғарғы класс оқушыларынан құралған құрылыс бригадалары жасақталды. Жалпы осы 
жылы облыстың еңбек бірлестіктеріне 30130 оқушы қамтылып еңбек етті. 1978 жылы облыс аумағын да 
оқушылардың 118 өндірістік бригадасында 4252 оқушы, 148 тынығу­еңбек лагерлерінде 14557 оқу шы, 
99 жөндеу­құрылыс бригадаларында 6397 оқушы еңбек етті. Оқушылардың өндірістік бригадалары 
2283 гектар жерді игеріп, одан 7500 центнер күріш, 287 тонна жүгері, 292 тонна картоп 41 тонна бақша 
өнімдерін алды. Сондай­ақ 12 мың тонна жем­шөп азығы дайындалып, 145 мың дана кірпіш өндірілді.
Оқушылардың жазғы каникулы кезіндегі пионер лагерлеріне көптеп тартылуы бұл кеңес қоғамын­
дағы  балаларға  жасалған  үлкен  қамқорлық  болды.  Облыстың  халық  ағарту  органдарының  жүйелі 
жұмысында  пионер  лагерлерінің  саны  да  және  онда  демалушы  оқушылардың  саны  да  жылма­жыл 
өсіп отырды. Бірақ пионер лагерьлерінің барлығы бірдей заман талбына сай жауап бермеді. Мысалы, 
1978­1979 жылы қала сыртындағы, аудан орталықтарында ұйымдастырылған 16 пионер лагерінің тек 
7­еуі ғана арнайы типтік ғимараттарда орналасты. 1982­1983 жылдардан бастап қана типтік ғимаратта 
орналасқан пионер лагерлерін ұйымдастыру ісі жолға қойыла бастады. 
1985­1986  жылы  халық  ағарту  бөлімі  арқылы  жазғы  тынығу­сауықтыру  стационарлық  пионер 
ла герьлерінде  3230  оқушы,  кәсіподақтар  арқылы  5050  бала,  мектептер  жанындағы  пионер  лагерле­
рінде  6740  оқушы,  еңбек­тынығу  лагерлерінде  30760  оқушы  демалыстарын  өткізді.  Сондай­ақ  об­
лыс  аумағында  көп  күндік  туристік  жорықтар  мен  экскурсияларға  16096  оқушы  қамтылды.  Жыл 
сайын пионер  лагерлерінің материалдық­техникалық базасын нығайту, балалардың жазғы демалыс­
тарын  жайлы  демалыс  орындарында  өткізулеріне  халық  ағарту  мекемелері  барынша  көңіл  бөлді. 
Пионер  лагерлерін де  кеңес  заманының  тәжірибесі  оқушы  балалардың  жазғы  тынығуларын  жақ­
сы  ұйымдастырғаны  үшін  социалистік  жарыстар  өткізіп  тұрды.  Онда  ыңғайлы  ғимараттардың  бо­
луы балалар үшін барлық жағдайдың жасалуы, тамақтануы, түрлі жарыстардың, ойын­сауықтардың 
ұйымдастырылуы және т.б. мәселелерді назарда ұстады. Мысалы, 1985 жылы социалистік жарыстың 
жеңімпазы төмендегі пионер лагерлері болды: 
І орын: «Жас сұңқар» пионер лагері, Жаңақорған ауданы. 
ІІ орын: «Орленок» пионер лагері, Қызылорда қаласы. 
ІІІ орын: «Жас ұлан» пионер лагері, Шиелі ауданы. 
Бұд үрдіс жыл сайын болып отырды және жеңімпаз лагерлер облыстық партия комитеті, халыққа 
білім  беру  басқармасы  тарапынан  мақтау  қағаздарымен  және  бағалы  сыйлықтармен  марапатталып 
отырды.
1971 жылы Семей облысы, Шұбартау ауданы орта мектеп бітіруші түлектері «Қой шаруашылығы – 
жастардың  екпінді  ісі»  деген  ұранмен  мектеп  бітірушілерді  ауылда  қалып,  ауыл  шаруашылығында 
жұмыс істеуге  шақырған үндеуін  Сыр  өңірінің  жастары да қызу  қолдап оған  үн  қосты. Бірінен  ке­
йін  бірі  құрыла  бастаған  комсомол  жастардың  шопандар  бригадалары  ол  уақытта  дамушы  фактор 
ретінде бағаланды. КОКП ОК­нің Бас хатшысы Л.И. Брежнев «Кезінде тың игеру қалай қолға алынса, 
Қазақстандағы қой малы шаруашылығының дамуын тап сондай қолға алу керек» деп республикада қой 
санын 50 миллионға жеткізу міндетін қойған болатын. Тың игеруге жастар Кеңес Одағының барлық 
жерінен  тартылса,  енді  қой  шаруашылығын  өркендету  ісі  қазақ  ұлтынан  жасақталған  жастардың 
үлесіне тиді. 
1976  жылы  республикада  1059  комсомол­жастар  қой  шаруашылығы  бригадалары  жұмыс  істеді, 
оларда мектептердің 10 мыңнан астам түлектері еңбектенеді. Олар 3 миллионға тарта қойды бағып 
күтті, бұл республикадағы қой басының 10 пайызға жуығы еді. 1977 жылы Жалағаш ауданының №144, 
№188, №203 орта мектептерінің оқушылары да шұбартаулықтардың бастамасын қолдау мақсатында 
өз ауылдарында қалып, қой бағумен айналысатын «Арай», «Алау», «Ұшқын», «Жалын» деген атаулар­
мен бригадалар құрды және облыс жастарын да осыған шақырды. Жалағаштықтар «Орта біліммен – 
өндіріске» деген тақырыппен облыс жастарын мектеп бітіргеннен кейін құрылыс бригадаларында, егін 
далаларында, мал фермаларында қалып, Ұлы Октябрдің даңқты мерекесін аға ұрпақпен бірге татымды 
табыстармен  қарсы  алу  жорығына  шақырамыз  деп  үндеу  жариялады.  Бұл  үндеу  облыстық  «Ленин 

33
жолы»  газетінде  жарияланып,  облыс  жастарына  таратылды.  1977­1978  жылдары  Қызылорда  облы­
сының ауылдық елді мекендерінде 48 адамды қамтыған 8 қой өсіретін комсомол­жастар бригадасы, 
1092 адамды қамтитын 25 құрылысшы комсомол­жастар бригадалары, 166 адамды қамтитын 20 меха­
низатор комсомол­жастар бригадалары құрылды. Алғашқы кезде бұл бастама жақсы кең өріс алғаны мен, 
түпкілікті оң нәтиже бере алмады. Қой шаруашылығын дамыту сылтауымен мектеп қабырғасы мен қош 
айтысып жатқан жастар жүздеп қана емес, мыңдап қой бағуға аттануға мәжбүр болды. Құрыл ған бри­
гадалар көп ұзамай тарап кетіп отырды. Сондай­ақ бұл шара облыс жастарының жоғары білім алуына  
тежеу  болды.  Орындалуы  мүмкін  емес  осынау  науқанның  қырсығынан  қазақ  балалары  шопан  тая­
ғын ұстап, көпшілігі кәсіби білім алу мүмкіндігінен айрылды. Жастардың моральдық­психологиялық 
ерекшеліктері  мен  олардың  келешектегі  мақсат­мүдделері  ескерілмеді.  Жалағаштықтардың  үндеуін 
Арал, Қармақшы, Шиелі, Сырдария аудандарының мектеп бітіруші түлектері қолдап, бұл аудандар 
аумағында да түрлі комсомол­жастар бригадалары халық шаруашылығының түрлі салаларында еңбек 
етті. 
Кеңестік кезеңнің ерекше назарда ұстаған мәселесі халықтың көңілінен шыққан бағыттарының 
бірі – бұл мектеп бітіруші жастардың еңбекпен қамтамасыз етілуі еді. 1971 жылдың мамыр айында 
Қызылор да  облыстық  партия  комитетінің  бюросы  «Қызылорда  облысының  жалпы  мектептеріндегі 
оқушыларды  еңбекке  баулу,  мектеп  бітіруші  жастарды  еңбекпен  қамту  және  кәсіптік  бағдар  беру» 
жөнінде арнайы қаулы қабылданды. Кеңес қоғамында халықты әлеуметтік жағынан қорғау басты мә­
се ле болғандықтан, бос сенделіп кәсіпсіз, жұмыссыз жүрген жастар өте аз болды. Халық шаруашылы­
ғындағы еңбекшілердің қатары жыл сайын мектеп бітірушілердің есебінен көбейіп отырды. 
Мысалға алатын болсақ, 1971­1972 оқу жылында мектеп бітірген 6339 жастың 2023­і ауыл шаруа­
шылығына, 934­і өнеркәсіп пен транспортқа, 365­құрылысқа, 130­ы халық шаруашылығының басқа 
салаларына жұмысқа орналасты, яғни мектеп бітірушілердің 54,4 пайызы тікелей араласты. Қызылор­
да қаласында комсомол­жастар ұйымы «Қала бойынша құрылысқа барамыз» деген қала жастарын са­
лынып жатқан құрылыс алаңдарына барып жұмыс істеуге шақырды. Бұл қала мектептеріндегі мек теп 
бітіруші жастардан қолдау тапты. Қаладағы №4, 198, 140, 253 орта мектептердің оқушылар құ­
рылыс бригадаларын құрып жұмыс жасады. Мысалы, 1977 жылы №140 мектептің 10 класс бітірген 
31 түлегі түгелдей жастар құрылыс отрядына барды. Бұлардың ісін бұдан кейінгі жылы мектеп біті ру­
ші жастар да жалғастырып, өз еріктерімен қалалық құрылыста қалды. Сонымен қатар қаладағы 
№171 орта мектептің 1976­1977 жылдары бітірген түлектері «Кітап пен қалақты қатар ұстап» деген 
девизбен  қаланы көркейту мақсатында құрылысқа аттанды. 1978 жылы ауыл мектептерінде оқу шы­
лардың  89%  жазғы  тынығу  еңбек  лагерлерінде  еңбек  етті.  1978  жылы  мектеп  бітірген  8983  түлек­
тің  1139­і  жоғарғы  оқу  орнына,  1607­і  орта  арнаулы  оқу­орындарына,  кәсіптік  техникалық  учили­
щелерде, 5455­і  түрлі  жұмыстарға,  соның  ішінде  2770  жас  ауыл  шаруашылығы  өндірісіне,  1092­і 
құрылыс бө лім де ріне, 402­і өнеркәсіп салаларына жұмысқа орналасты. 1979 жылдың 17­18 ақпанында 
«Оқушылар ға  кәсіптік  бағдар  беру,  оларды  еңбекке  үйрету  және  тәрбиелеу»  деген  тақырыпта  об­
лыстық  ғылы ми­тәжірибе лік  конференция  болып  өтті.  Конференцияға  мектеп  басшылары,  салалық 
бөлім басшылары, еңбек коллективтерінің жауапты қызметкерлері қатысып, жас ұрпақ бойында еңбек 
дағдыларын қалыптастыру жөнінде өз пікірлерін білдірді.
Жоғарыда келтірілген дерек көздері мен дәйектерді түйіндей отырып, төмендегідей ой­тұжырым­
дар жасауға болады: 70­80­жылдардағы кемелденген социализм дәуіріндегі коммунистік идеологияға 
тәуелді  болған  қоғам  бағыты  мектептердегі  еңбек  сабақтары  тиімді  ұйымдастырылғанымен,  басым 
көпшілігі  қазақ  балалары  құраған  облыс  мектептерінің  түлектерін  ауыл  шаруашылығы  төңірегінде 
ұстау болды. Бұл Қызылорда облысындағы қазақ жастарының жоғары оқу үдерісіне қатысуын айтар­
лықтай шектеді. Осы жылдары мектеп бітірген түлектер көбінесе біліммен қарулану жағынан ерек­
шеленбей, керісінше өндіріс пен ауыл шаруашылығындағы істерге араласты. Облыс жастарының басы­
мы ауылдық елді мекендерде, МТС­та, шеберханаларда, кең өріс алған комсомол­жастар бригадала рын 
нығайтуға атсалысты, бірақ бұл қадамдардан оң нәтиже бола қойған жоқ. 
5­0126

34
Әдебиеттер:
1. Бекмамбетов Ж. Кешегім мен бүгінім – ұстаздық өмірім. – Алматы: Санат, 2005. – 102 б.
2. Өтегенов С. Қызылорда қалалық білім жүйесінің тарихы /1917­2003 жж. – Кызылорда: Тұмар, 
2004. – 267 б.
3. Байжанов М. Мамандар біліктілігінің бастауы: тарихи деректер. – Қызылорда: Тұмар, 2004. – 
157 б. 
4. Мүсілімов Ә. Мектеп реформасын жүзеге асырамыз // Ленин жолы. – 1986. 
5. ҚРОММ. 217­қ., 1­т., 1143­іс. 
6. ҚРОММ. 121­қ., 1­т., 1280­іс.
7. ҚРОММ 127­қ., 1­т., 1231­іс.
8. ҚРОММ. 127­қ., 1­т., 974­іс.
9. ҚРОММ 127­қ., 1­т., 809­іс.
10. Основные итоги развития народного образования в Кзыл­Ординской  области за 10 лет. 1968­
1978 гг. – Кзыл­Орда, 1978. – С. 19.
11. Основные итоги развития народного образования в Кзыл­Ординской области за 10 лет. 1978­
1987 гг. – Кзыл­Орда, 1987 . – С. 8.
Резюме
В статье рассматриваются некоторые проблемы обучения детей труду в средних школах Кызыл­
ординской области в период развитого социализма. Автор раскрывает политику коммунистической 
идеологии  в  образовательной  сфере.  Использованы  материалы  Государственного  архива  Кызылор­
динской области. 
Summary
In this report wrote about situation of village schools in Kyzylorda region on period of socialism. Author 
used archive in formations and documents in Kysylorda region.
ӘОЖ 37.018. 523: 330. 3: 330. 342. 151 /574.54/

жүктеу/скачать 3,29 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: