ЕТІСТІК БАЯНДАУЫШТАҒЫ 3-ЖАҚТЫҚ  ТҦЛҒАЛАРДЫҢ ҚАТЫСЫМДЫҚ

 
46 
адам  атауы  ретінде,  я  зат  атауы  ретінде  айқындалып  беріледі.  Ал  қандай  атаулар  болмасын  істі 
атқарушы ретінде тек 3-жақта кӛрінеді. Сондықтан да, олар «ол» есімдігімен (бастауыш) жақтық 
қатынас тұрғысынан сәйкес келіп отырады.  
Мысалы: Ол сӛйледі десек, бастауыштың адам екендігі белгілі, ӛйткені «сӛйле» етістігі адам 
әрекетінің бір белгісін, қалпын білдіретіндігі айқын. Бірақ қалып етістігінің бәрі бірдей тек адамға 
қатысты  айтылмайды.  Мысалы,  «жүрді»  етістігі  адамға  да,  малға  да,  машинаға  да,  химиялық 
реакцияға  да  қатысты  айтыла  береді.  Сондықтан  мәнмәтінде  не  сӛйлем  мазмұнында  осы 
мағыналардағы  аталымдардың  бірі  (жалқы  есім  болмағанымен,  жалпы  есім  түрінде  болса  да) 
аталмай, «Ол жүрді» деп қана қояр болсақ, кім, не туралы айтылып тұрғанын аңғару қиын болар 
еді.  
Сонымен,  3-жақтық  қатынастың  1,2-жақтық  қатынастардан  айырмашылығы  да  осы 
субъектілерінің  адам  және  зат  ретінде  кӛрінетіндігі  болып  есептеледі.  Сондықтан  3-жақтық 
«ол+баяндауыш»  қатынасының  қатысымдық-семантикалық  қолданысын  екі  вариантта:  а) 
субъектісі адам ретіндегі сӛйлемдер, ә) субъектісі зат ретінде келетін сӛйлемдер деп бӛліп қарап, 
шартты  түрде  олардың  біріншісін  «адам+баяндауыш»,  екіншісін  «зат+баяндауыш»  деп 
белгілеуге болады.  
Біз  бұл  мақалада  кӛркем  әдебиеттерден  алынған  мысалдарға  сүйене  отырып,  тек 
«адам+баяндауыш»  қатынасына  құрылған  сӛйлемдердің  қатысымдық  сипатын  жекеше,  кӛпше 
және тура, ауыспалы ыңғайда сӛз етеміз. 
3-жақтық  «адам+баяндауыш»  қатынасы  субъектінің  тек  адамға  байланысты  іс-әрекеттерді 
білдіретін  етістіктермен  қатынасынан  жасалады  да,  оның  тура  (парадигмтикалық)  мәні    іс-
әрекеттің  баяндауға  қатыспаған  нақты  жаққа  қатысын  сӛйлеуші  тарапынан  хабарлау  болып 
табылады. Мұндай сӛйлемнің субъектісі кісіге қатысты атаулар болады да, ол сӛйлемде не тұтас 
мәнмәтінде  анықталады.  Егер  субъекті  тұтас  мәнмәтіннің  құрамындағы  бір  сӛйлемде  аталса, 
қалған  сӛйлемдерде  аталмауы  мүмкін  не  «ол»  есімдігімен  алмастырылады.  Мысалы:  Ӛзгемізден 
гӛрі  Петр  Ушаковтың  бейнеті  ауыр.  Ол  бір  екі  дӛңгелегімен  бірге  қол  пулеметті  арқалап 
жүреді.  Гранаталары  тағы  бар.  Қайда  барса  да,  қиынға  қарай  ұмтылатын  жауынгер  еш 
нәрседен тайынбайды да (Ғ.Мүсірепов).  
Осы  мәнмәтінде  үш  сӛйлем  бар.  Соның  бәрінде  бір  ғана  субъектінің  (Петр  Ушаков)  іс-
әрекетке қатысы берілген. Бірақ осы субъекті ең бірінші есім баяндауышты сӛйлемде анықтауыш 
ретінде  берілген  де,  қалған  етістік  баяндауышты  сӛйлемдердің  бірінде  «ол»  есімдігімен, 
екіншісінде  жалпы  есіммен  (жауынгер)  алмастырылған.  Бірақ  бұдан  етістік  баяндауышты 
сӛйлемдердің  3-жақтық  қатынасына  нұқсан  келіп  тұрған  жоқ,  қайта  сӛйлемнің  сұлу  да  жинақы 
құрылуына себеп болып тұр.  
Тағы бір мысал келтірейік:  
-  Қайда  кимелейсің,  сен  түгел  бізді  де  жібермей  жатыр,  -  деп  Лизаға  жекіре  сӛйледі 
(С.Ерубаев). Деевтікіне ол кештетіп келді (М.Қаратаев). 
Бұл  сӛйлемдерде  баяндауыштар  әр  түрлі  формалар  арқылы  (бірінде  жақтық  форма  «-ді»,  
екіншісінде – нӛлдік тұлға)  келгенімен, жақтық мән тек 3-жақтық және субъектілер жеке іс иесі 
болатын  бӛгде  жақтар  ретінде  айқындалған.  Сонымен,  3-жақтық  жекеше  «адам+баяндауыш» 
қатынасының тура мағынасы жақты жеке іс иесі және сӛйлеушіге қарағанда бӛгде жақтағы адам 
ретінде кӛрсету болып табылады.  
Жекеше  «адам+баяндауыш»  қатынасының  ауыспалы  мәні  –  контекст  және  жағдаятқа 
(ситуация) байланысты туындап отыратын құбылыс. Ауыспалы қолданыс баяндауға жаңа мәнер, 
стильдік жаңа үн береді:  
1)  3-жақтық  қатынасты  жасайтын  тұлғалар  баяндауыш  құрамында  айтылып,  іс-әрекеттің 
нақты  бір  субъектіге  емес,  жалпыға  бірдей  қатыстылығын  білдіретін  жалпылық  мән  алады. 
Мұндай мән мақал-мәтелдерде, афоризмдерде жиі байқалады: 
                                        Жолдасын таппаған ер азады, 
                                        Басшысын таппаған жер азады. 
                                        Ат ерінді, ер мұрынды келсін. 
2)  3-жақтық  қатынас  белгісіздік  есімдігінен  болған  субъекті  арқылы  жасалғанда,  белгісіз 
жақтық қатынасты білдіреді. Мысалы: Бұл не деген қорлық – мына жабайы елде, мынау Азияның 
ыстық  жолында  әлдекім  шығып  алып,  Европаның  білімді  инженеріне  ақыл  үйретеді,  жӛн 
кӛрсетеді (М.Қаратаев).  Қарулы қолын алға созып, біреу табалдырықтан аттағандай болды... 

 
47 
(Б.Майлин). 
Бұл сӛйлемдерде ауыспалылық мағына мәнмәтіндегі субъектінің ӛз аты аталмай белгісіздік 
есімдігімен алмастырылуынан кӛрінеді және интонацияға сай бұл баяндауға мысқыл, кекесін 
тәрізді субъективтік модальдік мәнер қосылған.  
 3) Әңгімеге қатысушы жақтың бірі (баяншы) ӛзінің іс-әрекетке қатысын 1-жақтық қатынаста 
айтудың орнына, ӛзін 3-жақтағы субъекті орнына қойып айтады. Мұндай жағдайда ӛзінің осы іске 
бел буғанына қарсы жақтың назарын баса аудару мақсаты болады да, сӛз авторы 1-жақтық «мен» 
бастауышының орнына ӛзінің атын атап кӛрсетеді. Бұл аттың (жалқы есім) аталуы баяндауыштың 
да 3-жақта айтылуына себеп болады, сӛйлем стильдік ӛң алады. Мысалы: – Атқа мініңіз. Жүріңіз, 
Шағыр  аға.  Махмұт  Айболдың  да,  ешкімнің  де  сойылын  соқпайды.  Екі  елді  де  сойылдан, 
қырылыс-қырғыннан құтқаруды ғана армандап кетіп барады,  – деді Сұлтанмахмұт (Д.Әбілов).  
  4)  Диалогтік  сӛйлеу  жағдаяты  ыңғайында  2-жаққа  қарай  бағытталған  сӛз,  кейде  3-жақтық 
қатынасты  білдіретін  тұлғада  айтылады.  Айтушы  бұл  арқылы  2-жақтың  әңгімеге  қатысуына 
байланысты ӛз кӛзқарасын білдіреді:   
– ... Бұлеке, екі шешелі болып қалғанымды кӛрдіңіз бе? 
– Е, баласы шешелеріне, шешелері баласына мейірімді болсын. (Ғ.Мүсірепов). 
– Махмұт аға барады. Барыңыз Махмұт аға, – деді. Саулығы деп отырсыңдар ғой, саулығы 
үшін барғаны жақсы (Д.Әбілов).  
Сонымен, 3-жақтық жекеше «адам+баяндауыш» қатынасының мағынасы арнаулы тұлға 
арқылы берілген жағдайда, оның (жақтың) мағынасы кӛбінесе субъектіге қарай, субъектімен 
бірлікте айқындалады да, бұл бірлік толыққанды сӛйлем құрауға негіз болады. Олай болса, мұнда 
3-жақтық тұлғаның да ӛзіндік орны бар деуге болады.   
Кӛпше  3-жақтық  қатынасқа  құрылған  сӛйлемдерді  үш  топқа:  а)  адамға  қатысты;  ә)  затқа 
қатысты  және  б)  ауыспалы  жаққа  қатысты  деп  бӛліп  қарауға  болады.  Біз  бұлардың  адамға 
қатыстысын ғана қарастырамыз (Бұл тұста етістік баяндауыш кӛптік тұлғамен түрленбейтіндіктен, 
кӛптік ұғым бастауыштың кӛптік мәнімен айқындалатынын ескерген жӛн). 
1)  Субъектісі  адам  болып  келетін  кӛпше  жақтық  қатынастың  субъекті  құрамы  әр  түрлі 
жолдармен жасалып, олардың негізгі (тура) мәні әңгімеге қатыспаған кӛптеген бӛгде жақтардың 
іс-әрекетке қатысын сӛйлеуші тарапынан беру арқылы анықталады.  
а) Адам ұғымын білдіретін барлық жалпы есімдердің кӛптік жалғаулы болып келуі арқылы 
баяндауышпен  жақтық қатынасы жасалады: 
Үрпектен келген ізденушілер ояз алдынан ошарылып шықты. (Қ.Сәрсекеев). Қойшылар бірі 
бастап, бірі қостап кӛк қошқарда аспанға кӛретеді (Ғ.Мұстафин).  
 ә) ―адам‖, ―кісі‖, ―жұрт‖, ―ел‖ тәрізді адамға қатысты жалпылық мәні бар сӛздердің кейде 
жеке, кейде мӛлшерлік, топтық, сандық ұғымдарды білдіретін сӛздермен тіркесіп келіп, субъекті 
қызметін атқаруы арқылы жасалады: Барлық ел: еңкейген кәріден еңбектеген балаға дейін ертелі 
кеш ылғи осы жайды ғана сӛйлейді (М.Әуезов). Екі солдат шеткі тас қораға барып, аттарынан 
қарғып түсіп еніп кетті (Д.Әбілов).  
б)  ―Қаптау‖,  ―самсау‖,  ―шоғырлану‖,  ―жиналу‖  т.б.  тәрізді  топтық  бірлікті  білдіретін 
негізгі не туынды етістіктердің  кӛмекші етістермен тіркесіп келуі арқылы жасалған баяндауыштар 
3-жақтық  жалғауда  тұрып,  кӛпше  жақпен  қиысуынан  жасалады:  Осы  екі  оттың  ортасында, 
мағынасыз,  мақсатсыз,  шынын  айтқанда  солдатқа  лайық  айқайсыз  бір  рота  босқа  қырылып 
қалды (Ғ.Мүсірепов). Ауылдың  шетіне жұрт жиналып қалыпты (М.Қаратаев).  
Жоғарыда  келтірілген  мысалдардың  қай-қайсысында  да  баяндауыш  3-жақтық  тұлғада 
келгенімен,  кӛпше  жақтық  қатынастың  мағынасы  ол  арқылы  емес,  субъекті  мен  предикат 
қызметіндегі  сӛздердің  лексикалық  мәндерінің  сәйкес  келуі  арқылы,  субъектілердің  кӛптік 
мағынада  (-лар  формасы  немесе  лексикалық  мағынасы)  берілуі  ыңғайында  ғана  жасалып  тұр. 
Және барлығы да нақтылықтан гӛрі жалпы мәнде кӛрінеді.  
3)
 
а)  Кӛпше  3-жақтық  қатынастың  ауыспалы  қолданысы    арқылы  жалқы  затты    жалпы 
мәнде  ауыстырып  беру  жүзеге  асады:  -  Үдекеңдер  қыстауына  келді  ме?  –  деді  жайлап  қана 
(Қ.Сәрсекеев).  Осы сӛйлемде сӛйлеуші ӛз сӛзіндегі бӛгде жақты білдіретін есімді кӛптік формада 
айту арқылы, бүкіл бір ауылды меңзеп отыр. Былай ауыстыру сӛйлемге стильдік ӛң береді, ойдың 
жинақы дәл берілуіне септігін тигізеді.  
ә)  3-жақтық  кӛптік  қатынастың    мәні  белгісіздік  жақтық  қатынасты  да  білдіреді.  Ол 
бастауыш  құрамында  кӛптік  тұлғадағы  белгісіздік  есімдігі  субъект  ретінде  келген  сӛйлемдерде 

 
48 
байқалады:  
- Сірә, кейбіреулер маған келген бойда тойтарыс беріп тастауды кӛздеген-ау, - деп ойлады 
Айтжан (Ш.Ӛтепов). Басқалар да ӛз шамаларынша ризашылықтарын айтып, достық, құрмет 
білдіріп тарады (Ғ.Мүсірепов). 
Кӛпше  3-жақтық  қатынастағы жақты  сӛйлемдердің  ауыспалы  мәні аса кӛп  емес.  Дегенмен, 
жоғарыда  келтірілген  түрлерінің  ӛзі,  қалайда  сӛйлемнің  белгілі  бір  дәрежеде  стильдік 
ерекшеліктермен құрылуының, ойды сӛйлеуші кӛзқарасына сай жеткізудің құралы болатындығын 
кӛрсетеді. 
Сонымен,  етістік  баяндауыш  құрамындағы  3-жақтық  тұлғаның  сӛйлем  құраудағы  мәні 
қандай  болса,  оның  сӛйлем  мазмұнындағы  қатысымдық  қызметі  сондай  болады  деп  қорытынды 
жасауға болады.   
 
Әдебиеттер: 
1.
 
Оразбаева Ф.Ш. Тілдік қатынас негіздері. – Алматы: Print-S, 2005. -147 б. 
2.
 
Оралбай  Н.  Қазіргі  қазақ  тілінің  морфологиясы.  –  Алматы:  «Інжу-Маржан»  полиграфия 
фирмасы, 2007. -390 б. 
3.
 
Садуақасов  Ж.  Қазіргі  қазақ  тіліндегі  етістіктің  жақ  категориясы.  –  Алматы:  Қазақстан, 
1994. -128 б. 
 
Резюме 
В статье рассматриваются коммуникативные функции формы 3-го лица глаголов казахского 
языка.  Основной  функцией  этой  формы  является  связь  субъекта  с  предикатом  и  построение 
предложений  в  предикативном  отношении,  что  дает  возможность  говорящему  лицу  (агенсу) 
передать  необходимую  информацию.  В  процессе  коммуникации  форма  3-го  лица  ед.  числа 
(иногда мн. ч.) может использоваться не только в прямом смысле, но и в переносном.     
 
Summary 
This article touches upon problems of communicative functions of verbs of 3d person of the Kazakh 
language.  The  main  functions  of  these  forms  are  to connect  subject  with  predicatibe  and  also to  give  a 
possibility to a speaker to pass informations. During communication a form of 3d person singular can be 
used not only in common by sense also in figurative sense.  
 
 
    
УДК   808.2:801.541.2 
 
ХАРАКТЕРНЫЕ ОСОБЕННОСТИ ШИРОКОЗНАЧНОГО ИМЕННОГО СЛОВА 
 
Н.Е.ШУМЕЙКО, кандидат филологических наук 
Кызылординский государственный университет им. Коркыт Ата 
     
      Вопрос о широкозначности,  или эврисемии слова, касается такой разновидности лексической 
семантики,  в  которой  особо  представлена  высокая  степень  абстракции  и  которая 
противопоставляется  конкретному  и  узкому  значению  по  уровню  обобщения.  Носителями 
подобной  семантики  являются  особые  слова.  Особенность  их  заключается  в  том,  что  они 
обладают  высокой  степенью  способности  участвовать  в  формировании  аналитических 
номинативных  единиц,  при  этом  не  теряют  лексико-семантической  самостоятельности. 
Характерными особенностями подобных слов являются: 
       1. Наличие в семантической структуре слова широкой понятийной основы. 
       Соотнесенность  с  понятием  широкого  объема  –  одна  из  основных  характеристик  
эврисемичных  слов,  которые  представляют  собой    сложную  сущность,  центральное  место  в 
которой  занимает  понятийный  компонент,  отражающий  соотношение  слова  с  понятием  о  том 
явлении реального мира, наименованием которого выступает данное слово. 
       Обратим  внимание  на  характер  понятия  «цвет».  Подобное  понятие  отличается  высоким 
уровнем обобщенности. Говоря о таких словах, Уфимцева А.А. утверждает: «…по своей широкой 

 
49 
понятийной основе и «безграничному» кругу денотатов, попадающих под это понятие, они могут 
быть    отнесены  скорее  к  универсальным,  нежели  к  характеризующим  знакам»  [1,44].  Слово  с 
широкой  понятийной  основой  обозначает  общий  признак,  присущий  большинству  предметов. 
Лишенное  какой  бы  то  ни  было  конкретности,  обладая  общим  значением,  оно  отличается 
способностью вбирать в свое содержание целый номинативный отрезок – лексико-семантическое 
поле цвета и передает это содержание в компрессивном виде. 
       Тезис о понятийной основе лексического значения слова позволяет утверждать,  что  понятие  
характеризуется  такими  параметрами,  как  объем  и  содержание,    между  которыми  существует 
определенная  взаимосвязь.    Объем  значения  слова  определяется  кругом  предметов,  явлений,  к 
которым оно приложимо, а содержание – семантическими признаками, на которых основывается 
значение.  
       Исходя  из  закона  обратного  соотношения  объема  и  содержания  понятия,  можно  заключить, 
что  содержательность  значения  обратно  пропорциональна  соотнесенности  с  уровнем 
обобщенности. Это значит, что значение морфокомпонента «цвет» является  объемным, и потому 
способно  отразить  минимальное  количество  существенных  признаков,  при  этом  охватывая 
максимальное  количество  разнообразных  предметов  и  явлений  действительности.  Оно, 
следовательно,  содержательно  минимально,  а  по  охвату  максимально.  Иначе  говоря,  по  охвату 
значение  широкое,  а  по  содержанию  –  неизбежно  узкое.  Традиционно  такие  слова  называют 
«опустошенными», 
«десемантизированными», 
«гиперсемантизированными», 
«грамматикализованными  словами»,  или  «единицами  с  размытым,  расплывчатым,  диффузным 
содержанием». 
       2.  Наличие  гиперо-гипонимических  отношений  между  морфокомпонентом  «цвет»  и 
остальными  единицами    единого  ЛСП.  Гиперо-гипонимия  имеет  логическую  основу  и 
представляет  собой  родо-видовые  противопоставления,  предполагая  логико-семантическую 
субординацию  понятий.  Логическая  основа  гиперо-гипонимических  отношений  позволяет 
рассматривать  их  в  качестве  универсального  средства  иерархической  организации  единиц, 
семантические  множители  «не  выстраиваются  по  горизонтальной  линии,  а  образуют  иерархию» 
[2,  72],  понятия  низшего  уровня  последовательно  подчинены  более  общим  понятиям  высшего 
яруса. В соответствии с чем установлена иерархия элементов смысла: классемы – подклассемы – 
родосемы – видосемы. 
       Языковые единицы, связанные гиперо-гипонимическими отношениями, относятся к одному и 
тому  же  классу,  к  одному  ярусу  языка.  Между  словами  устанавливаются  отношения 
семантической  мотивации,  однако  «без  учета  аффиксального  их  оформления  на  основе  лишь 
способности данных единиц вступать в отношения семантического включения» [3,87]. 
       Так,  гиперо-гипонимические  отношения  реализуются  между  номинативными  единицами 
лексико-семантического  поля  цветовой  семантики.  В  качестве  ядра  ЛСП  выступает  слово, 
символизирующее  семантику  всего  класса  в  самой  общей  форме.  Это  родовое  слово,  по 
отношению к которому остальные обозначают видовые понятия.  Наиболее полно различие между 
родовым  и  видовым    понятиями  проявляются    при  сравнении  всего  массива  единиц  ЛСП.  
Составляющие  ЛСП  объединяются  одним  общим семантическим признаком – категориальным, 
который  входит  в  семантическую  структуру  каждого  составляющего.  Единицы  ЛСП  образуют 
иерархическую  структуру  по  степени  нарастания  обобщенности  их  значения.    Идентификатор 
поля    –  обобщенная  единица,  не    «отягощенная»  дифференцирующими,  конкретизирующими 
семантическими  компонентами,  в  функции  которого  выступает  существительное  «цвет».  Между 
идентификатором поля и вышеназванными единицами поля существуют гиперо-гипонимические 
отношения  Значение  гиперонима  («цвет»),  рассмотренное  относительно  содержания  остальных 
членов  названного  поля,  представляет  собой  общий  семантический    компонент  или 
семантическую категорию, которая и лежит в основе всей группировки.  
Таким образом, когда утверждается, что слово-идентификатор «цвет» шире по значению, нежели 
его гипонимы, то имеется  в виду качественная характеристика широкозначного слова, а именно 
то, что гиперонимическая информация  «цвет» логически совместима с информацией гипонимов. 
Гиперо-гипонимические отношения показывают системность связей единиц ЛСП. 
       3.    Синсемантизм.  Синсемантизм  –  это  непосредственное  следствие  малоинформативности, 
обобщенности эврисемичного слова. Эта особенность слова   «цвет»,  проявляется в количестве и 
характере  обязательных  связей  широкозначного  слова.  Эврисемичное  слово-морфокомпонент 

 
50 
«цвет»  как  бы  открыто  для  содержательного  восполнения.  Поскольку  его  содержание 
малоинформативно, обобщенно, оно носит направленную ориентацию, требующую обязательного 
включения дополнения,  «недостающего  продолжения».  
       Семантика этого морфокомпонента в основном определяется значением сочетающихся с ним 
актантов,  которые  заполняют  лексическую  клетку  в  лексеме  широкого  значения.  Пустая 
лексическая клетка в лексеме широкого значения предсказывает признаки актанта, но не называет 
их.  Дифференциальный  элемент  представлен  в  семантике  широкозначной    лексемы  как  «пустое 
место»,  специально  предназначенное  для  включения  в  него  предметного  имени,  без  которого 
слово в роли морфокомпонента так и остается абстрактной, «незаконченной» единицей, в которой 
наличествует  компонент  «Цвет»,  однако  компонент  «Какой  цвет?»,  «Какой  конкретно  цветовой 
признак?» представляется «пустым местом». Именно эта особенность позволяет идентификатору 
поля сочетаться с огромным количеством имен существительных и строить новые наименования, 
потому что чем отвлеченнее семантические множители в структуре морфокомпонента, тем шире 
смысловые    связи  его,  тем  шире  его  сочетаемостные  возможности.  Анализируя  семантику 
морфокомпонента,  мы  неминуемо  выходим  за  пределы  его  самого,  обращаемся  к  анализу 
сочетающихся с ним предметных имен. 
       Так,   в моделях:  «цвет…N», «под цвет …N», «цвета…N», «цветом под…N»  знак  N  означает  
пустое  место  для  ожидаемого  дополнения:      создается  ощутимое  ожидание  другой  единицы  в 
постпозиции для восполнения мысли (цвета фарфора, цвета шатен, цвета электрик, цветом под 
свеклу, цвета хаки, цвета топленого молока, под цвет неба, под цвет сирени, под цвет василька, 
под  цвет  бронзы,  цвета  стекла,  цвета  терракоты,  цвета  темного  меда,  цвета  стали,  цвета 
слоновой кости, цвета синьки, цвета розового дерева, цвета радуги, цвета ранних фиалок, цвета 
пустыни, цвета верблюжьей колючки, цвета верблюжьей шерсти  и др. 
       Обязательная ориентация семантики слова «цвет», его синсемантизм связаны с расширением 
сочетаемостных потенций, существенным «раздвижением», продолжением своего содержания. 

жүктеу/скачать 2,95 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: