Nutritional  value  of  forage  and  grain  of    selected  populations  and  varieties  to  improve  livestock  feeding  system

51 
 
High  content  of  crude  protein  (calculated  for  the  absolute  dry  plant  material)  done  at  the 
Institute of chemistry of plant substances  also reported high content of crude protein for  fresh 
cut  biomass    of  sorghum,  and  less  pearl  millet  ,  grown  under  saline  environments  in  Priaralie 
both from Uzbek and Kazakh sides.  
Conclusions and recommendations. Summarizing the multi-years studies on evaluation of 
agriculture  development  on  marginal  lands  we  have  concluded  that  sorghum  and  pearl  millet 
with 30cm  inter-rows space significantly  increase the plant density and, consequently the  fresh 
forage production at the end of harvesting of sorghum and pearl millet from the salt affected low 
productive lands. Sorghum varieties maturing in 110140 days can be taken only as a main crop 
as the frost starts early in Priaralie region. The early term seed bedding (middle of March at soil 
temperature  +5-10C)  allowed  to  obtain  three  cuts  (7,  8-9.1  kg/plot  green  forage)  until  late 
October. The seven pearl millet cultivars received from the ICBA and ICRISAT and planted in 
Aral Sea Basin salt affected lands, produced between 38 and 96 t ha
-1
 of green biomass. If these 
cultivars are grown near the watering points in the vicinity of the herds (size of 2000 units) on 10 
hectare area, the survival ratio could easily be doubled from 2 kg to 4 kg day
-1
 per animal during 
the severe winter season. The nutritional value of green biomass of sorghum and pearl millet are 
characterized with high content of crude protein, especially during panicle insertion stage and are 
willingly  eaten  by  all  kinds  of  animals.    Hashaki-1  new  locally  released  and  early  maturing, 
multi-cutting  variety  performed  particularly  well  on  medium  saline  soils,  which  makes  it 
possible  to  adopt this  variety  for  wider  cultivation  both  as  a  main  crop  in  early  spring  or  as  a 
second  crop  after  wheat  harvest  in  the  entire  Aral  Sea  Basin  region.     
Trials  identified  also 
promising dual-purpose varieties that produce grain for food or feed for poultry, as well as feed 
for  livestock.  These  dual-purpose  varieties  could  fill  gaps  in  the  crop-livestock  systems  in  the 
three  countries.  However,  l
arge  scale  cultivation  of  better  adapted  genotypes  and  varieties  of 
sorghum  and  pearl  millet  with  favorable  agronomic  traits  and  yield  potential  to  marginal  or 
stressed environments is the lack of sufficient seeds to meet the demands. Seeds of such genetic 
material  are  not  available  in  large  quantities.  Therefore  extra  efforts  are  needed  to  secure 
sufficient amounts of seeds of the selected genotypes for wider application. In addition, national 
programs and  farmers  in the region  need to strengthen their technical expertise and capacity  in 
various aspects of technology of cultivation (including mechanization of main process) and seed 
production  to  meet  the  demands  and  for  economically  affordable  seeds  and  for  scaling  up  to 
larger number of farms.  
Diversification  provides  for  replacement  or  alternating  of  traditional  crops  (e.g.  cotton, 
wheat, corn, rice), growing of which on  marginal  land  is  difficult or not possible, with a  more 
unpretentious  of  water  and  soil  quality  salt-loving  (halophytic)  or  salt  tolerant  species,  such  as 
sorghum  (Sorghum  bicolor)    and  pearl  millet  (Pennisetum  glaucum)  .  Adaptation  to  local 
conditions and cultivation of such crops has two main advantages: first, it creates a stable grain 
production and  fodder supply  necessary  for the development of  local  livestock feeding  system, 
and secondly, their cultivation will help prevent erosion and improve soil productivity. 
 
References: 
1.  Gintzburger G., Toderich K.N., Mardonov B.K., Makhmudov M.M., 2003. Rangelands of arid 
and semiarid zones of Uzbekistan. CIRAD-ICARDA Publisher, France: 478pp. 
2.  Sommer R., Glazirina M., Yuldashev T., Otarov A., Ibraeva M., Martynova L., Bekenov M., 
Kholov B., Ibragimov N., Kobilov R., Karaev S., Sultonov M., Khasanova F., Esanbekov M., 
Mavlyanov D., Isaev S., Abdurahimov S., Ikramov R., Shezdyukova L., E. de Pauw 2013: 
Impact of climate change on wheat productivity in Central Asia. Agriculture, Ecosystems & 
Environment, Vol. 178, pp. 78-99 
3.  Toderich K.N., Ismail S., Juylova E.A., Rabbimov A. R., Bekchanov B, B., Shyuskaya E.V., 
Gismatullina L.G., Osamu Kozan & Radjabov T., 2008. New approaches for Biosaline 
Agriculture development, management and conservation of sandy desert ecosystems.  In the 
book: Biosaline Aghriculture and Salinity Tolerance in Plant: Chedly Abdelly, Munir Ozturk, 
Muhamad Ashraf  & Claude Grignon  eds.:  Birkhauser, Verlag/Switzerland: 247-264 

52 
 
4.  Toderich K., Shuyskaya E., Taha F., Matsuo N., Ismail S., Aralova D., Radjabov T. (2013): 
Integrating agroforestry and pastures for soil salinity management in dryland ecosystems in Aral 
Sea basin. In the book: Developments in Soil Salinity Assessment and Reclamation-Innovative 
Thinking and Use of Marginal Soil and Water Resources in Irrigated Agriculture. Springer, pp. 
579-602. 
 
 
 
ӘОЖ 631.67;631.95;633.18     
 
КҮРІШ ӨСІРУДІҢ СУАРМАЛЫ ЖЕРЛЕРДІҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ 
- 
МЕЛИОРАТИВТІК ЖАҒДАЙЫНА ӘСЕРІ ЖӘНЕ ЖЕР
-СУ РЕСУРСТАРЫН 
ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУ
 
 
Б.Р.ШАЯНБЕКОВА, Г.А.ШОНБАЕВА, техника ғылымдарының кандидаттары,
  
Э.А.АЛЬМАГАМБЕТОВА, магистрант,
 Ж.З.БЕКЕТОВ, студент, 
Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университеті, Қазақстан Республикасы 
 
Аңдатпа
 
Күрішті  өсіру  кезіндегі  гербицидтер  мен  минералды  тыңайтқыштарды  қауіпсіз  енгізу 
жөніндегі  ережелерді  қатаң  сақтай  отырып  қолданылса  да,  қоршаған  орта  мен  өндірілетін 
ауылшаруашылық  өнімнің  сапасына  зиянды  әсері  жоққа  шығарылмайды.  Сондықтан  күрішті 
гербицидтер  қолданумен  өсіру  технологиясын  қайта  қарап,  арам  шөптермен  күресудің 
агротехникалық  әдісіне  көшу  қажет  және  болашақта  күріш  ауыспалы  егісін  толық  игеріп, 
топырақтың  құнарлығын  қайта  қалпына  келтіргеннен  кейін,  күрішті  және  басқа  да 
ауылшаруашылық  дақылдарын химикаттар қолданбай өсіру технологиясына көшу қажет. Жауын-
шашыны  аз  және  ауа  ылғалдылығы  төмен  болатын  Арал  өңірі  жағдайында,  әдетте  сәуір  айының 
аяғында  –  мамыр  айының  басында  топырақтың  жоғарғы  қабаттарында  ылғалдың  жетіспеуіне 
байланысты  арамшөптердің  тұқымдарының  қарқынды  өсуі  бәсеңдейді.  Осыған  орай  жердің 
жоғарғы  қабатында  қалған  арамшөптердің  тұқымдары  мен  вегетативтік    бөліктерінің  өсуіне 
қолайлы  жағдай  тудыратын  ылғалдандыру  немесе  провокациялық  суғарулар  үлкен  практикалық 
қызығушылыққа ие. 
Кілт  сөздер:
  су  тұтыну,  провокациялық  суару,  судың  сүзілуі,  төменгі  су  сіңіргіштік, 
топықтың тұз режимі, су балансы, қолайлы режим. 
 
Аннотация
 
Выращивание  риса  с  применением  гербицидов  и  минеральных  удобрений,  несмотря  на 
строгое  соблюдение  всех  правил  их  внесения  и  инактивизацию,  не  исключает  загрязнения 
окружающей среды и ухудшения качества получаемой сельскохозяйственной продукции. Поэтому 
необходим  пересмотр  технологии  возделывания  риса  с  внесением  гербицидов,  а  в  будущем,  при 
полном  освоении  рисовых  севооборотов  и  восстановлении  плодородия  почвы,  постепенный 
переход  к  технологии  выращивания  сельскохозяйственных  культур,  в  том  числе  риса,  без 
применения химикатов. В условиях Казахстанской части Приаралья, где выпадает незначительное 
количество атмосферных осадков и имеет место низкая относительная влажность воздуха, обычно 
в  конце  апреля  -  начале  мая  верхние  слои  почвы  иссушаются  и  семена  сорных  растений  не 
прорастают из-за низкой влажности почвы. В этой связи благоприятные условия для прорастания 
семян или вегетативных зачатков сорных растений, находящихся в верхнем слое почвы, до начала 
предпосевной  обработки  создаются  путем  проведения  увлажнительных  или  провокационных 
поливов,  что  представляет  большой  практический  интерес  при  возделывании  риса  в 
Кызылординской области.   
Ключевые слова
: водопотребление, провокационный полив, фильтрация воды, наименьшая 
влагоемкость, солевой режим почвы, водный баланс, оптимальный режим. 
 
Аnnotation
 
Growing rice with application of herbicides and fertilizers , despite strict adherence to all the rules 
and making them inactivization does not exclude   the environmental pollution and, as a consequence of 
the  quality  reduction  of  agricultural  products.  Therefore  it  is  necessary  to  revise  the  rice  cultivation 

53 
 
technology with the introduction of herbicides, and in the future with the full development of the rice crop 
rotation and soil fertility restoration gradual transition to the technology of cultivation of crops, including 
rice, without the use of chemicals. In the context of the Kazakhstan part of the Aral Sea region, where a 
slight fall precipitation and holds a low relative humidity, usually in late April - early May, the upper soil 
layers  are  dried  up  and  weed  seeds  will  not  germinate  because  of  low  soil  moisture.  In  this  regard, 
favorable conditions for the germination of seeds or vegetative primordia weeds that are in the upper soil 
layer, prior to pre-treatment are created by means of watering or irrigation provocative, which is of great 
practical interest in the cultivation of rice in the Kyzyl-Orda region. 
Key  words:  water  consumption  ,  provocative  watering,  water  filtration  ,  the  lowest  moisture 
content, salt regime of soils, water balance , the optimum mode. 
  
Арал  өңіріндегі  қоршаған  ортаға  түскен  антропогендік  жүктемелер  өсімдіктер  мен 
жануарлардың  тіршілігіне  ғана  емес,  сондай-ақ  тұрғындардың  денсаулығына  да  қауіп 
төндіруіне байланысты  қоршаған ортаның  ластану зардаптарын жою мәселелері туындап 
отыр.  
Күрішті өсіру, күтіп баптау басқа дақылдардың өсіру технологиясынан  өзгеше және 
қолданылатын  күрішті  өсіру  технологиясы  минералды  тыңайтқыштарды  және  күріш 
алқаптарындағы күріш ауруларын, зиянкестерді, арамшөптерді жоюға арналған,  жоғары 
әсерлі  химиялық  жою  әдістерін  енгізуге  негізделеді.  Күріш  жүйелерінде  гербицидтерді 
пайдалану  көлемі  бойынша  Қызылорда  облысы  алғашқы  орындардың  бірін  алады.  Жыл 
сайын  гербецидтермен  күріш  егістігінің  70-90  %  өңделеді  және  уыттылығы  жоғары 
дәрмектер  топтары  пайдаланылады.  Гербицидтер  мемлекетіміздің  басқа  да  күріш  өсіру 
өңірлерінде 
қолданылады. 
1988-2014 
жылдар 
аралығында 
күріш 
өсірушілер 
арамшөптерді, зиянкестерді жою үшін әр түрлі гербицидтерді кең қолданды, жыл сайын 1 
гектар күріш егісіне 15кг-нан жоғары гербицидтер енгізілетін, ТМД елдерінде, алыс шет 
елдерде  1  га  егістікке  2-3кг  гербицид  қолданылады  [1,2,3].  Гербицидтерді  қолданудың 
басты  мақсаты  –  арамшөптерді,  зиянкестерді  жою  және  әртүрлі  күріш  өсіру  өңірлерінде 
жоғары күріш өнімін алу, дегенмен, көзделген мақсат жүзеге аспады.  
Көрсетіліп отырылған технология бойынша күріш өсіру мелиоративті – экологиялық 
мәселелерді  шиеленістіреді,  ушықтырады.  Бұл  мәселелер  су  айдындарының,  грунт 
суларының  және күріш суландыру жүйелеріне жақын жатқан аймақтардың,  аудандардың 
нитраттармен,  пестицидтермен  және  олардың  ыдырау  заттарының  қалдықтарымен 
ластануына  байланысты.  Гербицидтерді  пайдалану  салдары  күріш  жүйелерінің  сыртына 
шығып  кетті,  кері  әсерін  балық  шаруашылығына,  күріш  ауыспалы  егісінде  бағалы  жем-
шөп өндіру мүмкіншілігіне, жақын аймақта орналасқан өсімдіктерге тигізді. Гербицидтер 
пайдаланудағы  шығындар  күріш  егу  өнімінің  бағасынан  жиі  артып  кетіп  жатады. 
Гербицидтерді  шетелдерден  сатып  алуға  және  зерттеуге  кететін  шығындар,  баламалы 
нұсқаларды шешуге  жұмсалатын шығындардан бірнеше есе артып кетеді. Бірнеше мәрте 
күріш  алқаптарын  гербицидтермен    және  минералды  тыңайтқыштармен  өңдеу,  суғару 
суының шығындарын көбейте түсті, себебі гербицидтер мен минералды тыңайтқыштарды 
пайдалану  алдында  чектердегі  суларды  ағызып  жіберу  қажет.  Қызылорда  облысының 
бүкіл күріш егу аумақтарында күріш алқаптарына жіберілетін судың 2/3 бөлігі тастамалы 
немесе ағызып жіберетін суларға шығындалады [4,5,6,7,8,9,10]. Бұл сулардың құрамында 
адам  ағзасына  түскенде  әртүрлі  аурулардың  себепшісі  болатын,  гербицид  қалдықтары 
болады.  Сондықтан  қазіргі  уақытта  гербицидсіз  өнім  алу  мәселесі  үшкір  және  басты 
мәселе болуда.  
Арал  аймағында  медициналық-экологиялық  күрделі  жағдай  орын  алуда.    1000 
босанған  әйелдердің  ішінен  800  қан  аздықпен  ауырады.  Өт  жолдары  ауруымен  ауратын 
науқастар саны 5 есеге өскен, гепатитпен ауыратындар - 1,3% артқан. Асқазан обырынан 
көз  жұмғандар  саны  0,2%  ға  өскен.  Негізгі  себеп  құрамында  жоғарғы  мөлшердегі 
пестицидтері  бар  судың  сапасының  төмендігі.  Қазақсандағы  ашық  су  айдындарында 
пестицидтердің  шекті  ұйғарымды  шоғырланудан  асып  кетуі  100-150  сынамалардың, 
құдық  суларында  5-250  сынамалардың,  су  құбырларында  20-35  сынамалардың  ішіндегі 

54 
 
бесеуінде байқалады [2]. Қоршаған ортаның ластануына гербицидтердің қолдану түрі мен 
әсер ету механизмі де себепкер. Бұл препараттар жанасулық-байланыстық  және жүйелілік 
әсердегі  болып  бөлінеді.  Алғашқыларын  пайдалану  су  қабатын  әкету  қажеттілігімен 
байланысты,  нәтижесінде  суғару  нормалары  едәуір  өседі  және  де  танаптарды  жаппай 
өңдеу  кезеңінде  төменгі  ағыстағы  учаскелердің  кәріз  желісі  толып  кетеді.  Жүйелілік 
әсердегі гербицидтер топыраққа енгізіледі, бұл жағдайда да гербицидтердің кәріз желісіне 
көшуі жоққа шығарылмайды. 
Улы химикаттардың зиянды әсерін азайту үшін бірнеше әдістер қарастырылған. Егер 
күріш  танаптары  пропанидпен  өңделген  болса,  су  тастауды  15  күнге  дейін  жүргізуге 
болмайды, ордраммен – 25 күнге дейін, сатурнмен – 35. Сортаңданған жерлерде бұл әдіс 
гербицидтерді  пайдалануға  дейін  қолданылады.  Судың  құрамындағы  гербицидтердің 
шекті  мөлшерінен  аспауын  қарастыру  қажет.  Натрий  тұзы  -  9,62  мг/л  -ден  аспау  керек, 
амин тұзы- 0,1 мг/л, ордрам- 0,0007 және сатурн 0,0002 мг/л, пропанид 0,02 мг/л [3]. 
Гербицидтердің көшуін тоқтату үшін күріш ғылыми-зерттеу қызметкерлері бір қатар 
шаралар жүргізуде: 
-
 
күрделі тегістеуді  орындау; 
-
 
қауіпті сатурн гербицидін қолданыстан шығару; 
-
 
гербицидтерді күріш ауыспалы егісінің 50 % қолдануды енгізу. 
Дегенмен  практика  жүзінде  қоршаған  ортаны  гербицидтер  қалдықтарынан  толық 
сақтау  әрдайым  мүмкін  болмады.  Себебі,  мысалға,  сұқпалардың  су  өткізгіштігі,  канал 
беттерінің  сүзілуге  қарсылығының  төмендігі,  химиялық  препараттарды  себу  үшін  әуе 
ұшақтарының  қолданылуы.    Осының  салдарынан  улы  химикаттардың  жартысы  ағыс 
беттеріне түседі де, күріш жүйесіндегі су қабылдағыштарды ластайды. 
Арал  маңы  аумағының  экологиялық-мелиоративтік  жағдайын  елеулі  жақсартуды, 
ауылшаруашылық  дақылдарын  суаруға  кететін  судың  шығынын  максималды  азайту 
арқылы  жүзеге  асыруға  болады.  Бұл  жерде  күріш  жетекші  дақыл  болғандықтан  суды 
үнемді пайдаланатын технологияларды жасау керек және өндіріске бұл бағалы дақылдың 
суды аз талап ететін түрін енгізу қажет. 
Арал 
өңірінің 
Қазақстандық 
бөлігіндегі 
экологиялық 
жағдайды 
түзеуге 
гербицидтерді  топырақтың  бетіне  қосу  мен  оларды  қолдануды  азайту  септігін  тигізді. 
Алайда,  азғана  үзілістен  кейін  (1990-1995ж.ж.)  гербицидтерді  қолдану  және  оларды 
авиаөңдеумен  қайтадан  қолдану  басталды.  Облыстық  ауылшаруашылық  басқармасының 
мәліметі  бойынша  1996-2014  жылдары  күріш  егістігінің  жылына  17000-77000  га 
аралығында  гербицидтермен  өңделген.  Гербицидтер  шетелдерден  жеткізілген.  Өңдеуге 
кеткен шығынды қоспағанда, гербицидті қажетті жерге жеткізу шығынымен қоса олардың 
бағасы, 250 – 2147,13   млн. теңгені құрады [2].  
Сондықтан  да  күріш  егістеріндегі  экологиялық  жағдайды  жақсартуды  және 
шығынды  үнемдеу  мақсатында  арамшөптермен  күресу  жолдарының  ішіндегі  тиімдісі  – 
агротехникалық әдістер. 
Жауын-шашыны  аз  және  ауа  ылғалдылығы  төмен  болатын  Арал  өңірі  жағдайында, 
әдетте  сәуір  айының  аяғында  –  мамыр  айының  басында  топырақтың  жоғарғы  қабаттары 
құрғайды  да  арамшөптердің  тұқымдары  өсіп  шығуы  бәсеңдейді.  Осыған  орай  жердің 
жоғарғы  қабатында  қалған  арамшөптердің  тұқымдары  мен  вегетативтік    бөліктерінің 
өсуіне  қолайлы  жағдай  тудыратын  провокациялық  суғарулар  үлкен  практикалық 
қызығушылыққа ие. 
Қызылорда облысының күріш алқаптарында кездесетін сораңдардың негізгі түрлері: 
дәнділердің арасында – жауторғай, саздылардың арасында – қамыс. Күріш алқаптарының 
сораң  басуы  негізінен  топырақтағы  арамшөп  тұқымдары  мен  тамырларының  қорына 
байланысты. Сондықтан оларды күрішті екпес бұрын жоюға басты назар аударылған жөн. 
Зерттеліп  жатқан  технологияның  өзіндік  ерекшеліктері  бар.  Күрішті  жинаған  соң 
сабанын  өртеп  атыздарды  тегістеп  отырады.  Тегістеп  болған  соң  сүдігерді  22-25  см 
тереңдікке  көтереді.  Көктемде  аударылған  қырлар  кепкен  кезде  топырақтың  жоғарғы 

55 
 
қабатын  қопсыту  мен  кептіру  үшін  12-15  см  тереңдікке  қопсытады.  Содан  соң  атыздың 
бетін ұзына бойы тегістегішпен ауытқулары орташа белгіден 5 см-ден аспайтын жазықтық 
жасау үшін диагоналды-айқасқан бағытта тегістейді. Суғару жүйесіне аяқсу жіберілгеннен 
бастап  (мамыр  айының  бірінші  онкүндігінде)  1100-1200м
3
/га  мөлшерде  провокациялық 
суғару  жүргізеді.  Арамшөптердің  өсуі  басталғаннан  кейін,  топырақтың  жоғары  қабаты 
құрғағанда  минералды  тыңайтқыштардың  негізгі  мөлшерін  қосады  да  «зигзаг»  тырмасы 
бар шынжыртабан чизельмен 8-10 см тереңдікке дейін топырақ бетін өңдейді. 
Бұл  технологияның  ерекшелігі  –  чектердің  беттерін  соңғы  тегістеу  жұмыстары 
күрішті  егуге  дейін  15-20  күн  бұрын  біту  керек.  Мұндай  дайындық  технологиясы 
топырақтың  жоғарғы  қабатының  тегіс  ылғалдануын,  арамшөптердің  жақсы  өсуін  және 
оларды күріш егісіне дейін толық жойылуын қамтамасыз етеді. 
Күріш егістіктеріндегі топырақтың ылғалдану динамикасына жүргізілген бақылаулар 
сәуір  айының  басында  жердің  жоғарғы  қабаттарындағы  ылғалдың  мөлшері  айтарлықтай 
жоғары болатытын көрсетті.  Ауаның  температурасы көтеріліп, ылғалдылығы төмендеген 
сайын топырақтағы ылғал қоры азаяды (1 кесте). Кестеде көрсетілгендей екі вариантта да 
сәуір айының соңына дейін топырақтың ылғалға қанықтығы бір деңгейде болған. 
 
 Кесте1- Күріш егісіне дейінгі топырақ ылғалдылығының динамикасы 
 
Н
ұ
с
қ
а 
Қабат, 
см 
Төменгі су 
сіңіргіштік, 
% 
Топырақтың горизонттар бойынша 
ылғалдылығы, % 
Ылғалдылық, 
% 
10.04 
20.04 
30.04 
10.05 
15.05 
1 
0-5 
26,90 
17,80 
8,60 
6,20 
5,20 
5,00 
19,30 
5-10 
26,50 
19,30 
14,80 
12,40 
9,00 
8,70 
34,10 
10-15 
26,20 
24,10 
18,30 
14,40 
13,10 
12,40 
50,00 
2 
0-5 
26,40 
17,60 
8,30 
6,60 
16,70 
15,40 
63,30 
5-10 
26,30 
19,90 
15,20 
12,00 
18,25 
17,70 
69,40 
10-20 
26,20 
24,90 
17,60 
14,70 
19,50 
18,70 
74,40 
 
Кесте 2 - Топырақтағы тұздардың құрамының динамикасы 
 
Қабат, см 
Құрғақ қалдық, 
% 
Ионның мөлшері, % 
CL
- 
SO
4
-- 
Суаруға  дейін 
0-10 
0,847 
0,212 
0,316 
10-20 
0,722 
0,168 
0,278 
20-40 
0,455 
0,074 
0,212 
40-60 
0,525 
0,079 
0,244 
60-80 
0,406 
0,059 
0,188 
80-100 
0,379 
0,041 
0,190 
Провокациялық суғарудан кейін 
0-10 
0,217 
0,026 
0,099 
10-20 
0,253 
0,033 
0,115 
20-40 
0,352 
0,041 
0,163 
40-60 
0,464 
0,046 
0,226 
60-80 
0,433 
0,031 
0,230 
80-100 
0,408 
0,033 
0,199 
 
Екінші  вариантта  10-15  тәулік  аралығында  провокациялық  суғарудан  кейін 

56 
 
топырақтың ылғалдылығы айтарлықтай жоғары болып қала берді:  төмен су сіңіргіштіктің 
70%  (f=70%(НВ))  құрайды,  бұл  арамшөптердің  тұқымдарының  өсуіне  қолайлы  жағдай 
туғызды.  Керісінше,  бақылау  вариантында  сәуір  айының  соңынан  мамыр  айының 
ортасына  дейін  топырақтың  жоғарғы  қабаттарындағы  ылғалдың  құрамы  максималды 
гигроскопиялық ылғалдылыққа жақын болды. 
Провокациялық 
суғарудың 
топырақтың 
тұздық 
режиміне 
әсері 
бойынша 
зерттеулердің нәтижелері 2 кестеде келтірілген. 
2 кестеден көретініміз провокациялық суғаруға дейін тұздың ең көп мөлшері (0,722-
0,847%)  топырақ  горизонтының  0-20  см  қабатында  болған.  20  см  тереңдіктен  төмен 
тұздың құрамы жәймендеп азайғанын байқаймыз: олардың ең төмен мөлшері (0,379%) 80-
100  см  тереңдікте  анықталған.  Көрсетілген  горизонттарда  хлордың  мөлшері  0,212%-тен 
0,041%  дейін  өзгеріп  отырған,  оның  жалпы  өзгеру  сипаты  құрғақ  қалдықтың 
динамикасына 
сәйкес 
келеді. 
Провокациялық 
суғару 
топырақтың 
жоғарғы 
горизонттарының (0-40 см) тұзсыздануына және олардың күшті тұзданудан тұзданбағанға 
дейін ауысуына ықпал етті. 
Провокациялық  суғару  екі  функцияны  атқарады:  біріншіден  сораңдардың 
тұқымдарын ылғалдандырып олардың өсуіне ықпал етеді; екіншіден топырақтың жоғары 
қабатындағы  тез  ерігіш  уытты  тұздарды  шайып,  тұқымдық  материалдың  шығу  пайызын 
көбейтеді.  Эксперименталды  зерттеулер  провокациялық  суғару  жүргізілген  чектерде 
орташа санмен 1 м
2
-та 280-336 жауторғай мен 45-50 қамыс шыққанын көрсетеді (3 кесте). 
 
 Кесте  3  -    Мамыр  айының  бастапқы  уақытында  күріш  еккенге  дейінгі  топырақтың 
ылғалдануына байланысты арам шөптердің өсу саны 
 
Нұсқалар 
1 текше метрдегі арам шөптердің өсу саны, дана 
2012 
2013 
2014 
орташа 
ж
ау
 
тор
ға
й
 
қ
ам
ы
с 
ж
ау 
тор
ға
й
 
қ
ам
ы
с 
ж
аут
ор 
ға
й
 
қ
ам
ы
с 
ж
ау 
тор
ға
й
 
қ
ам
ы
с 
1. Күрішті 
қолданыстағы 
технологиямен 
өсіру 
26 
23 
15 
28 
19 
28 
20 
26 
2. Күрішті 
провокациялық 
суаруды 
жүргізіп өсіру 
280 
45 
336 
50 
308 
62 
308 
52 
 
Бұл  зерттеулер  жүргізілген  жылдар  бойынша  орташа  көрсеткіштер  және  күрішті 
әдеттегі технологиямен  өндіргеннен жауторғай 15 және  қамыс 2 есе артық болғандықтан 
гербицидтерді қолданусыз күріштің жоғары өнімдерін алуға мүмкіндік береді. 
Күріштің суғару нормасының құрамының (чектің су балансы) зерттеулері кіріс және 
шығыс  бөлімдерінің  болмашы  айырмашылығына  байланысты  олардың  жоғары  дәлдігін 
көрсетеді.  Зерттеулер  нәтижесінде  екінші  варианттағы  су  балансының  кіріс  бөлігінде 
провокациялық суғарудың нормасы 1150 м
3
/га немесе жалпы берілген су мөлшерінің 5,4% 
құраған. 
Шығыс  бөлігінің  (күріштің  суғару  нормасының)  анализі  судың  басым  бөлігі  жалпы 
сутұтыну  мен  сүзілуге  жұмсалатынын  көрсетеді.  Сүзілуге  кететін  бақылау  және  зерттеу 
варианттарында  шамамен  бірдей  және  8400  пен  8630  м
3
/га  тең.  Пайыздық  қатынас 
бойынша ол жалпы шығын көрсеткішінің 40,2 және 43,0% құрайды. 
Судың  сүзілуінің  тәжірибелік  және  бірқатар  ғалымдардың  формулаларымен 

57 
 
анықталған  есептік  мәндерін  салыстырғанда,  біздің  топырақтық  ерекшелікке  қолайлы 
келетін  Г.Н.Каменскийдің,  Н.А.  Волконскийдің,  А.Г.  Раудың  байланыстары  екені 
анықталды.  
Судың  сүзілуінің  нақты  мәндері  зерттеу  учаскесінің  топырақтарының  чектердегі 
судың  минерализациясын  төмендету  үшін  2-3  рет  су  қашыртуды  қажет  етпейтін, 
жеткілікті сусіңіргіштікке ие екенін көрсетті. Екінші вариантта гербицидтермен  өңделген 
соң  чектерден,  әдеттегі  технологияда  болатын,  су  тастауларнемесе  суды  ағызып  жіберу 
жасалмады. 
Жоғарыда  айтылғандай,  мамыр  айының  басында  жүргізілген  провокациялық 
суғарулар  жауторғай  арам  шөбінің  тұқымдарының  өсуіне  ықпал  етті.  Кейін  олар  егу 
алдындағы  топырақты  өңдеу  кезінде  жойылды.  Сонымен  қатар  топырақтың  жоғарғы 
қабатындағы  уытты  тұздарды  шая  отырып,  ол  күріштің  шығымын  көтерді.  Зерттеулер 
барысында күріштің вегетация кезінде провокациялық суғарулар жүргізілген егістіктерде 
қолайлы  су  режимін  сақтаған  жағдайда,  жауторғай  өсімдігінің  бірең-сараңы  ғана 
байқалған.  Және  де  осы  кезде  күріштің  жоғары  шығымдары  алынды.  Провокациялық 
суғаруларды қолданған кезде күріштің шығымы 2,6-3,9 ц/га-ға көбірек болды. 
Айта  кететін  жәйт,  күріш  өнімі  бірдей  болған  кезде  де,  арамшөптермен  химиясыз 
күресу  шараларын  қолданып,  күрішті  өсіру  Арал  өңірінің  экологиялық  жағдайын  едәуір 
жақсартатыны сөзсіз. 
 
Әдебиеттер: 
1.
 
Система  сельскохозяйственного  производства  Кызылординской  области:  Рекомендации. 
–Алматы: ТОО Издательство «Бастау», 2002. -512 с. 
2.
 
Статистические бюллетени, ежегодники, сборники, справочники Департамента статистики 
Кызылординской области 1995 -2014гг. 
3.
 
Агарков В.Д., Крылко Б.А. Рекомендации по применению гербицидов на рисовых полях. 
- Краснодар: 1998. - 24 с.  
4.
 
Рау  А.Г.  Бессбросовая  технология  орошения  риса.  //  Программа  малых  грантов 
Глобального  экологического  фонда  (ПМГ  ГЭФ)  Республиканской  ассоциацией 
сельскохозяйственных кооперативов «АгроСоюз Казахстана». - 2014г. 
5.
 
Длимбетов  К.Д.,  Кошкаров  С.И.  Режим  орошения  риса  и  мелиоративное  состояние 
рисовых карт на засоленных почвах. // Вестник сельскохозяйственной науки Казахстана. - 
1995. -№ 12. - С. 38-41. 
6.
 
Жайлыбай К.Н. Күріш егіншілігі және экология. - Алматы, 2006. -  178б. 
7.
 
Жайлыбаев  К.Н.  Биологические  основы  сортовой  технологии  возделывания  риса  на 
засоленных  почвах  Казахстанского  Приаралья.  //  Вестник  сельскохозяйственной  науки 
Казахстана. - 2004. - № 6. - С. 46 -55. 
8.
 
Кошкаров С.И., Сагаев А.А. Солевой режим почв в рисовых севооборотах. // Мелиорация и 
водное хозяйство. - 1990. - №7. - С. 29-30. 
9.
 
 Нургизаринов  А.М.,  Кошкаров  С.И.  и  др.  К  вопросам  мелиорации  земель  и  орошения 
сельскохозяйственных  культур  в  низовьях  реки  Сырдарьи  //  Особенности  технологии 
возделывания риса на юге Казахстана. - Алма-Ата: Кайнар, 1979.-С. 30-45 
10.
 
Мустафаев Ж.С. Мелиоративный режим на орошаемых землях в аридной зоне 
Казахстана // Вестник сельскохозяйственной науки Казахстана. - 1990.- №3.-С. 74 -79.  
 
 
 

жүктеу/скачать 2,96 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: