Issn 1607-2782 Республикалық

37 
 
растений  и  более  глубоким  залеганием  солевого  горизонта.  Главной  почвообразующей 
породой  является  суглинок,  который  в  верхнем  слое  перемешивается  с  песком.  На  
глубине  21-39  см  размешается  и  наибольшее  количество  гумуса  (3,7%).  Выше  и  ниже 
этого горизонта его величина резко падает. Содержание карбонатов в верхнем песчанном 
горизонте  составляет  1,79%  .  С  глубиной  происходит  нарастание  СО2  от  3,57  %  на 
глубине 20-40 см, до 7,73 % (70-193см). Содержание воднорастворимых солей в верхнем 
слое почвы на глубине 0-20см достигает до 0,122%, на глубине 20-40см –0,412%, 40-70см-
0,662%,  70-193см  –0,288  %  (таблица  4).  Почва  характеризуется  хлоридно-сульфатным 
типом засоления. Грунтовые воды расположены на глубине не более 310 см. 
 
 
 
Рисунок 1 - Карта-схема размещения пробных площадок на исследуемой территории 
 
  На  изученной  территории  растительность  представлена  солянково-лебедово-
ажреково-кустарниковой ассоциацией (ass. Lycium dasystemum-Halimodendron halodendron 
–Ceratoides  ewersmanniana  –Atriplex  tatarica  –Aeluropus  littoralis-Salsola  paulsenii,  Salsola 
nitraria) . Проективное покрытые 60 %. 
Однолетнесолянковые. Мезо и ксерогалофитные:  
1.Однолетнесолянковые,  иногда  с  гребенщиком  и  соляноколосником  (Climacoptera 
crassa,  Climacoptera  lanata,    Petrosimonia  brachiata,  Petrosimonia  oppositifolia,  Tamarix 
ramosissima, 
Halostachys 
caspica) 
на 
пойменных 
луговых 
опустынивающихся 
солончаковых  и  солончаковатых  почвах  и  солончаках  обыкновенных  по  аллювиально-
дельтовой равнине. 
2.Мортуково-однолетнесолянковые  (Climacoptera  crassa,  Climacoptera  lanata, 
Petrosimonia  brachiata,  Petrosimonia  oppositifolia,  Eremopyrum  triticeum)на  пойменных 
луговых  опустынивающихся  солончаковых  и  солончаковатых  почвах  и  солончаках 
обыкновенных по аллювиально-дельтовой равнине. 
3.Кустарниково-однолетнесолянковые  (Climacoptera  crassa,  Climacoptera  lanata, 
Petrosimonia brachiata, Petrosimonia oppositifolia, Tamarix ramosissima, Nitraria schoberi) на 
пойменных  луговых  опустынивающихся  солончаковых  и  солончаковатых  почвах  и 
солончаках приморских по аллювиально-дельтовой равнине. 
4.Соляноколосниково-однолетнесолянковые 
(Climacoptera 
crassa, 
Climacoptera 
lanata,    Petrosimonia  brachiata,  Petrosimonia  oppositifolia,  Halostachys  caspica)  на 
Х
ре
бе
т  Б
а йби ше
П е ск и
У л
ь к
е н
к
ум
Х
р
е
б
ет
 Б
ор
ы
ойнак
П
е с
к
н
у м
и М
о й
ы
к
У  р
. Б  
У  л а  н
 т  ы
У
р .М
  И  И   Р
У
р . С  А   р
 
  ы а  д
 ы
  р
О кт яб р ь
А ры с кум
Кы зыл - Ки я
К у м коль
Н ур а лы
К он ы с
А к ш а б ул а к
А щис а й
Б л и но вс кая
Юж н ы й  Ку м коль
Ц П П Н
Не ф т еп ро в од  К ара ко йы н -Ку мко ль
А кс а й
Б е кт ас
Ары с ско е
М а йбу ла к
Ч и р ке й л и
А к ж а р
Чап ай
З им
Ил ь и ч
Ка р ака ск а
Им . 50 - л ет и я  Ка з. СС Р
Ж ар ты ку м
К ыз ы ло з ек
Ч ап ай
А к к у м
А к с у
Д жа л а га ш
Кы зы л д и к ан
Ам а нк е л ды
Ак с ай
Ка р ао з е к
К ы з ы л ту
С е йф улл и н
Ч ап ай
М а й
А к т а йл ан
А б а й
Ма й
К ар ау ыл т ай
К аз р и с
К о мс ом о льс к ое
К ы з ыл- О рд а
М ай
Т асбу г ет
К и р о в о
Ж а н а ту р м у с
А к то г а н
Б у ра б ай
Жа н г ы зж а р
А кт уде н
2 0  ле т  Ка з а хст а на
А к а р ы к
Т ас ш ок и
М а к па л ко ль
Ж а н а та л а п
А кк о ш к а р
М ад е ки с т
Ко к шо к ы
Т ан
А к ж а р
К а р л а  М а р кс а
Ле н ин а
Ч ап ае ва
А к ж а р
И н те р на ц ио н а л
Э нг ел ьс
А йн ак ол ь
Са р аке тке н
К ар а к ел ж ан
Ку л ь жа н
Ак ш а й
О кт яб рь
Д жу с а л ы
Ке н то г ай
К ы з ыл ж ул д ы з
К а ра ш ин а т
Х о р -К у т
К он е - Сал г ан
Б а л г ын б а й
Т ул к и з и
Е г из к ар а
Су зык т ы
А к б у л ак
То бе к уду к
Бо г д ак
А к с ай
М о л   А де л ь
Ак ш а л а
Акк и як
М а л а й
Киш и к и ик
К и и к
З и м . К о с ко л ь
Го р т
К он ы рт ас
К о с ко л ь
З и м.  Ш ор т ан б ай
Ж ы л а н к ы р
Б о д а н
К ок тоб е
А т ан ш и
К ул ж а н ба й
М о й н ак
К о с ку д у к
Ко с коп
Ток б ер ге н
Б ес к ебе к
Б а й бу л а
А к ша л а
Пи ке т  № 1 1
С а н ды к та
И т ау з
А к с ай д ын к аш ы
З и м.К о ше г ул ь
Ш о ла к
Жы ла
К ок тоб е
С у ы к тоб е
Б у рм а ша
З и м. Ж ар г ан
Р   а в
 
 
 н  
  
и  
 
н    
а  
  
р и
  Д  а 
  я 
т  а
л
  к
 ы  
   
 
к       
ы
 
р 
К  а  р
  а
с  ы
  д   ы  р
М ес то ро ж д е ние  н еф ти
М ес то ро жд е н ие  г аз а
А в т ом об иль на я до ро га
 К зы л- Орд а -К ум к ол ь
М е сто ро ж д ен ие  
      не ф т и -г а за
С
ыр
д
а
р
и я

38 
 
солончаках обыкновенных.  
Полынные (Artemisia monogyna).Пелитофитные галофитные на засоленных почвах.  
5.Гребенщиково-полынные  (Artemisia  monogyna,  Tamarix  ramosissima)  на  луговых 
опустынивающихся  солончаковых  и  солончаковатых  почвах  по  ранненовокаспийской 
равнине. 
 
 Таблица 1- Геоботаническая характеристика участка 
 
№ 
Название растения 
Обилие по 
Друде 
Высота в 
см 
Количество особей 
на площади 1 га 
1 
Лебеда татарская 
Sp
3
 
7-15 
2345 
2 
Прибрежница солончаковая  
Sp
2
 
2-15 
2095 
3 
Петросимония сибирская  
Sp
2
 
8-10 
1466 
4 
Сведа заостренная 
Sp
3
 
7-15 
808 
5 
Солянка Паульсена  
Sp
1
 
7-15 
204 
6 
Волоснец многостебельный 
So
1
 
10-15 
170 
7 
Солянка натронная 
So
1
 
7-15 
124 
8 
Полынь белоземельная 
Sp
1
 
15-30 
56 
9 
Терескен Эверсмана  
Sp
2 
15-80 
52 
10 
Клоповник толстолистый  
Sp
1
 
30-70 
51 
11 
Верблюжья колючка обыкновенная 
Sp
1
 
25-50 
33 
12 
пырей ползучий 
Sp
2
 
30-90 
32 
13 
Брунец лисохвостный  
Sp
1
 
30-40 
22 
14 
Гармала обыкновенная 
So
1
 
31-45 
20 
15 
Карелиния каспийская  
So
1
 
30-40 
14 
16 
Парнолистник обыкновенный  
So
1
 
20-30 
13 
17 
Элления малолистая 
Sp
1
 
50-70 
11 
18 
Дереза волосистотычинковая 
Sp
1
 
30-75 
10 
19 
Саксаул безлистый  
Sp
1
 
15-80 
7 
20 
Крестовник малозубчатый 
So
1
 
12 
6 
21 
Ежовник безлистый  
So
1
 
15-25 
3 
22 
Соляноколосник каспийский  
So1 
90 
1 
23 
Селитрянка Шобера  
So1 
60 
1 
 
Видовая насыщенность ассоциаций колеблется от 15 до 32 видов, доминантами в 
которых могут выступать пырей ползучий, полынь высокая, Высота травостоя от 40 до 
100 см и более, общее проективное покрытие – от 80 до100%, продуктивность – от 7 до 20 
ц зеленой массы с га. 
Выделяются 
следующие 
синантропные 
и 
синантропизированные 
типы 
растительности:  растительность  пустырей,  обочин  дорог,  полигона  буровой  вышки, 
трансформированная растительность литоральной зоны. 
Нами  изучена  растительность  полигона  в  районе  буровой  вышки.  В  2012  г.  здесь 
были  распространены  степные  литоральные  сообщества,  полностью  уничтоженные  при 
строительстве.  В  2013г.  на  полигоне  произрастало  107  видов  растений,  образующих 
межплиточные 
синантропные 
сообщества. 
Виды 
растений, 
приурочиваясь 
к 
межплиточным 
местообитаниям, 
образуют 
характерный 
квадратный 
способ 
произрастания. В сообществе с доминированием синантропного вида Echinachloa crusgalli 
было  зарегистрировано  10  видов,  из  которых  нет  ни  одного  вида  из  естественных 
литоральных сообществ. 
В пределах исследуемой площадки (10?5  м) нами были выделены три яруса. Высота 
первого яруса 70 – 90 см, второго – 25– 30 см и третьего – 5 – 15 см. Истинное покрытие 
составило 45%, а проективное – 75%. 
На месторождении Кумколь наблюдаются две формы воздействия. Установлено, что 

39 
 
основными 
факторами 
деградации 
почвенно-растительного 
покрова 
являются 
механические повреждения.  
Организация 
природоохранных 
территорий 
традиционно 
является 
важным 
элементом  оптимизации 
природопользования 
на  любой 
антропогенизированной 
территории, тем более нефегазопромысловой, и считается, на наш взгляд, одним из самых 
действенных  средств  в  решении  экологических  проблем,  установления  водоохранных  и 
лесозащитных зон. 
Негативное воздействие нефтяной промышленности на окружающую среду огромно 
по  масштабу  и  разнообразно  по  разрушительным  факторам.  Для  устойчивого  развития 
общества  и  человечества  в  целом,  необходимо  устранить  нанесенный  урон  окружающей 
среде, и не допускать их в будущем.
  
 
Литература: 
1.  Акпамбетова К.М. Геоморфология аридных территорий Казахстана: Учеб. пособие. Ч. 2. 
- Караганда: Изд-во КарГУ, 2002.-113 с. 
2.  Акпамбетова К.М. Экологические последствия разработок месторождений полезных 
ископаемых на окружающую среду. – Актуальные проблемы здоровья человека и 
формирование среды обитания /Мат-лы международной научно-практической 
конференции. -Караганда, 2002. –С.23-27. 
3.  Козин В.В. Ландшафтный анализ в решении проблем освоения нефтегазоносных 
регионов: автореф. д-ра геогр. наук /В.В. Козин. -Иркутск, 1993. -С.23-30. 
4.  Быков Б.А. Геоботаника. -Алма-Ата: Наука, 1978. - 288 с. 
5.  Черепанова С.К. Флора Казахстана.
 -
Алма-Ата: Наука, 1979. –С.215-235. 
 
 
 
ӘОЖ 631.674.1 
 
КҮРІШ ШАРУАШЫЛЫҒЫНДА СУДЫ ҮНЕМДІ ПАЙДАЛАНУДЫҢ 
 
ТИІМДІ ЖОЛДАРЫ
 
 
С.Ы.ӨМІРЗАҚОВ, техника ғылымдарының докторы,
 
К.М.БУДИКОВА,
 PhD докторант 
Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университеті, Қазақстан Республикасы 
 
Аңдатпа
 
Өндірістің 
ресурс 
және 
су 
үнемдегіш 
технологияларын 
енгізу 
арқылы 
ауыл 
шаруашылығының  тұрақтылығын  арттыру  күріш  шаруашылығы  үшін  маңызды  болып  саналады. 
Сырдарияның  төменгі  ағысында  суармалы  жерлерді  пайдаланудың  тиімділігіне  әсер  ететін 
факторлардың  бірі  су  ресурстарының  жетіспеушілігі  болып  табылады,  ол  соңғы  жылдары 
шаруашылықтық қызметтің барлық жақтарына кері әсерін тигізуде. Суармалы егіншілікті дамыту 
үшін суды көп тұтынатын дақылдарды қысқарту жолымен ауыспалы егістік құрылымын жаңарту, 
қазіргі  уақытта қолданылып жүрген лимитті су тұтынуды  енгізу; мелиоративтік жүйелерде суару 
жүйелерін  қайта  құру  бойынша  жұмыстар  жүргізу,  суғару  нормасын  төмендету  және  суарудың 
озық  технологияларын  енгізу  қажет.  Су  ресурстарының  жетіспеушілігі  мен  суармалы  жерлердің 
өнімділігінің төмендеуі күрішті егудің жаңа технологиялық тәсілдерін жасау қажеттілігіне әкелді.  
Мақалада  су  ресурстарын  ұтымды  пайдалануды  қамтамасыз  ету  үшін  технологиялық 
негізделген,  схемалар  мен  автоматтандыру  өлшемдері  және  автоматтандырылған  басқару  мен 
бақылау  құрал-жабдықтары  арқылы  күріш  алқаптары  суғару  жүйелерінде  суды  пайдалануды 
жетілдіру мәселелері қарастырылған. Жүргізілген  жұмыстар нәтижесінде  орташа суғару нормасы 
төмендеді,  бұл  суғару  жүйесі  аумағынан  тыс  судың  тасталуын  төмендетті,  сол  арқылы  1  жылда 
6,6-9,6 мың м
3
 суды үнемдеуге қол жеткізілді. 
Демек,  аймақтың  аграрлық  секторының  жай-күйін  талдау  Қазақстанның  оңтүстігінің 
суармалы аймағы үшін ресурс және су үнемдегіш технологияларды, егіншіліктің тиімді жүйелерін 
енгізу  өзекті  мәселе  болып  саналады,  бұл  материалдық  жағдайы  аз  қамтылған  фермерлердің 
экономикалық жағдайын арттыруға мүмкіндік береді. 

40 
 
Кілт  сөздер:  суару  жүйесі,
  суғару  нормасы,  суару  процесін  автоматтандыру,  автоматты 
қондырғы, күріш чектері. 
 
Аннотация
 
Особенно  актуальной  для  рисоводства  является  проблема  повышения  устойчивости 
сельского  хозяйства  через  внедрение  ресурсосберегающих  и  водосберегающих  технологий 
производства.  Сдерживающим  фактором  эффективности  использования  орошаемых  земель  в 
низовьях реки Сырдарьи является острый дефицит водных ресурсов, который за последние годы в 
значительной  мере  оказывает  негативное  влияние  на  все  стороны  хозяйственной  деятельности. 
Необходимо  отметить,  что  для  развития  в  современных  условиях  орошаемого  земледелия 
требуется:  обновление  структуры  севооборотов  путем  сокращения  культур  с  высоким 
водопотреблением;  введение  лимитированного  водопотребления,  что  практически  повсеместно 
практикуется в настоящее время; проведение на мелиоративных системах работ по реконструкции 
оросительных  систем;  снижение  норм  орошения  и  внедрение  прогрессивных  способов  полива. 
Дефицит водных ресурсов и снижение продуктивности орошаемых земель предопределили поиск 
и разработку новых концептуальных технологических приемов возделывания риса.  
В  статье  рассмотрены  проблемы  совершенствования  водопользования  на  рисовых 
оросительных 
системах 
с 
применением 
технологически 
обоснованных 
схем 
и 
автоматизированных  установок  для  обеспечения  рационального  использования  водных  ресурсов. 
В  результате  проведенных  работ  снизилась  средняя  оросительная  норма,  это  дает  возможность 
экономить 6,6-9,6 тыс. м
3 
воды в год. 
Таким образом, из анализа состояния аграрного сектора региона следует
, 
что для орошаемой 
зоны  юга  Казахстана актуальным  является  внедрение  ресурсо-  и  водосберегающих  технологий  и 
рентабельных  диверсифицированных  систем  земледелия,  которые  смогут  существенно  улучшить 
экономическое положение малообеспеченных фермеров. 
Ключевые  слова:  оросительная  система,  оросительная  норма,  автоматизация  процесса 
орошения, автоматическая установка, рисовые чеки. 
 
Annotation 
The  problem  of  increasing  of  agriculture  stability,  introducing    the  resource-  and  water  saving 
production technologies is especially significant for rice growing. A limiting factor of efficiency of use of 
the irrigated lands in lower reaches of the Syr-Darya River is the acute shortage of water resources which 
in  recent  years  considerably  has  negative  impact  on  all  parties  of  economic  activity.  It  should  be  noted 
that  for  development  in  modern  conditions  of  the  irrigated  agriculture  it  is  required:  -  updating  of 
structure  of  crop  rotations,  by  reduction  of  cultures  with  high  water  consumption;  introduction  of  the 
limited  water  consumption  that  practically  everywhere  practices  now;  carrying  out  on  reclamation 
systems  of  works  on  reconstruction  of  irrigating  systems;  decrease  in  norms  of  an  irrigation  and 
introduction of progressive ways of watering. Deficiency of water resources and decrease in efficiency of 
the irrigated lands predetermined search and development of new conceptual processing methods of rice 
cultivation.  
In  this  article  the  problems  of  improvement  of  water  use  on  rice  irrigating  systems  with 
application  of  technologically  reasonable  schemes  and  the  automated  installations  for  ensuring  rational 
use  of  water  resources  are  considered.  As  a  result  of  the  carried-out  works  the  average  irrigating  norm 
decreased, it gives the chance to save 6,6-9,6 thousand m3 of water a year. 
Thus, due to the analysis of a condition of agrarian sector of the region that for the irrigated zone 
of  the  South  of  Kazakhstan  introduction  of  the  resource-and  water  saving  technologies  and  profitable 
diversified  systems  of  agriculture  which  will  be  able  significantly  to  improve  an  economic  situation  of 
needy farmers is significant.
 
Key words: 
irrigation system, irrigation rate, irrigation process automation, automatic installation, 
rice paddies.
 
 
Елімізде  нарық  жағдайында  суару  суының  жыл  сайынғы  артып  келе  жатқан 
жетіспеушілігі  оны  ұтымды  және  үнемді  пайдалану  қажеттігін  талап  етеді.  Осыған 
байланысты,  суармалы  танаптар  бойынша  судың  біркелкі  бөлінуін  қамтамасыз  ететін 
суару  әдістерін  жасау  және  енгізу,  суару  процесін  автоматтандыру,  еңбек  өнімділігін 
арттыру суармалы егіншілік аймағында өзекті болып табылады.  
Сырдария  өзені  алабында  егілетін  күріш  дақылы  ауыл  шаруашылығының  жоғарғы 

41 
 
өнімді  саласы  болып  табылады.  Күріш  дақылын  өсіру  барысындағы  технологиялық 
процестің  басты  мәселесі  -  су  қорларын  ерекше  көп  пайдалану.  Қазақстан 
Республикасында  күріштің  суғару  нормасы  орташа  есеппен  25-35  мың  м
3
/га  құрайды. 
Қазіргі  таңдағы  нарықты  бағалануы  бойынша  Кедендік  одақ  мемлекеттерінде  астық 
өнімдеріне 
деген  тұтыну 
көлемінің 
сұранысы  артады 
деп  болжанып  отыр.  
2014-2017  жылдарға  арналған  бағалаудың  болжамы  бойынша  күріш  сатылымы  жылына 
орташа 12% тұрақты өсімі күтілуде [1]. 
Қазіргі  уақытта  барлық  ауыл  шаруашылығының  өндірістік  салаларында  жоғарғы 
өнімді  техникалар  қолданысы  үлкен  сұранысқа  ие,  оның  ішінде  әсіресе  суғармалы 
жүйедедегі  судың  ағынын  реттеуде  кең  қолданылады.  Дегенмен,  бүгінгі  күні  отандық 
өндіріс  мұндай  санаттағы  қондырғыларды шығармайды,  қымбат  бағаларына  байланысты 
шет елдік өндіріс орындарынан тапсырыс жоқ. 
Егіншілік  аймақтарды  су  ресурстарымен  қамтамасыз  етудегі  әлемдік  тенденциялар 
конструктивтік қондырғыларын дамытуға алып келді, ал бұл конструктивтік қондырғылар 
алдыңғы  өткен  кезеңдердегі  қондырғылардан  инновациялық  шешімдердің  қолданылу 
өлшемдері,  жоғарғы  деңгейлі  автоматтандыру,  бүкіл  жүйеге  мониторинг  пен  бақылау 
жүргізу  бойынша  әлдеқайда  артықшылықтары  бар.  Инновациялық  шешімдер  өндірісін 
ұйымдастыру  мен  даярлауда  күріш  дақылына  суды  пайдаланудың  технологиялық 
үдерістері үшін жаңа техникалық сипаттамаларға ие конструкцияларды қолдану есебінен 
қойылған тапсырмаларды шешуге мүмкіндік береді [2]. 
Сонымен  қатар  жаңа  қондырғыларды  құрастыру  мен  оны  өндіріске  шығару 
төмендегі жетістіктерге қол жеткізеді:  
-
 
күріштік  алқаптардың  суғару  жүйелерін  технологиялық  процестерді  бақылау  мен 
автоматтандырудың жоғарғы деңгейімен қамтамасыздау; 
-
 
су тұтыну көлемі мен вегетациялық кезеңді  қысқарту есебінен  өнімнің  тиімділігін 
арттыру; 
-
 
бәсекеге қабілетті импортты алмастыра алатын өнімді алу; 
-
 
өзге аналогтермен салыстырғанда қолданылатын технология есебінен еңбек көлемі 
мен дайын өнімге кеткен құнын азайту; 
-
 
шығарылатын  суды  реттеу  құрылғысының  үлгісі  үшін  технологиялық  және 
конструктивтік өлшемдермен қамтамасыз ету. 
Күріш  өндірісінде  судың  көп  бөлігі  тиімсіз,  яғни  50%  аса  су  көлемі  керексіз 
қашыртқыға  тасталады  және  есепке  алынбайды.  Сондықтан  да  күріш  алқаптарында  су 
ресурстарын  ұтымды  пайдалануды  қамтамасыз  ету  үшін  атыздарға  суды  беру, 
қашыртқылау  және  үнемі  есепке  алу  құрал-жабдықтармен  жабдықтау  бүгінгі  күннің 
өзекті мәселесі болып отыр [3]. 
Зерттеудің  мақсаты  технологиялық  негізделген,  схемалар  мен  автоматтандыру 
өлшемдері  және  автоматтандырылған  басқару  және  бақылау  құрал-жабдықтары  арқылы 
күріш  алқаптары  суғару  жүйелерінде  суды  пайдалануды  жетілдіру.  Құрылғы 
конструкциясы  қарапайымдылығымен,  ешқандай  темір  бөлшектердің  болмауы  және 
монтаждау  жұмыстары  мен  дайындалуға  кететін  шығындардың  төмен  болуымен 
ерекшеленеді. Бұл ерекшеліктер нарықтық қатынас жағдайында елеулі, маңызды факторға 
ие болады. 
Қойылған мақсатқа жету үшін келесі бағыттарда ізденіс жұмыстары жүргізілді:   
1)
 
белгілі 
гидроавтоматтардың 
конструкцияларын 
талдау 
негізінде 
гидроавтоматтардың жаңа конструкторлық жобаларын әзірлеу; 
2)
 
күріш  чектерін  суаруға  жеткізілетін  су  көлеміне  есепке  алу  мен  бақылау  үшін 
арнайы қондырғы мен әдісін дайындау; 
3)
 
автоматты  қондырғының шығын сипаттамасын енгізу мен оның  конструкциясын 
анықтау; 
4)
 
өндірістік  сынақтарды  жүргізу  және  суландыру  кезеңінде  су  берілген  құрылғы 
қабатын сақтау, оның сенімділігі мен дәлдігін бағалау; 

42 
 
5)
 
автоматтандырылған  қондырғының  типтік  өлшемдері  үшін  күріш  суару 
жүйелерінің жұмыс жағдайына талдау жүргізу; 
6)
 
құрылғының өзін-өзі ақтау кезеңі мен тиімділігін есептеу және анықтау. 
 
 
 
Сурет 1–Күріш атыздарына су беруді автоматтандыру қондырғысы 
 
Зерттеу жұмыстары Қызылорда облысының Сырдария ауданы «Шаған Жер» ЖШС-
нің  күріш  ауыспалы  егістігінде  жүргізілді.  Күріш  егілетін  алқаптың  геологиялық  және 
гидрогеологиялық  ахуалы  күрделі,  негізінен  орташа  тұзданған  топырақты  аймақ, 
топырақтың  тұздану  түрі  сульфатты-гидрокарбонатты  және  гидрокарбонатты-сульфатты 
болып  келеді.  Жер  бедері  жазықты,  Арал  теңізіне  қарай  аздап  қана  еңісті  орналасқан. 
Сумен қанығатын топырақ жыныстардың сүзілу коэффициенті 0,6 – 1,0 м/тәулік. Далалық 
жұмыстар  өндірісті  жағдайда  орындалды,  зертханалық  зерттеу  жұмыстары,  үлгілеу  мен 
зерттеу  жағдайларына  жасалған  болжау  жұмыстары  Қазақ  су  шаруашылығы  ғылыми-
зерттеу  институтының  гидротехникалық  құрылымдар  зертханасында  жүргізілді.  Зерттеу 
бағыттары – функционалды байланыстар, ол арынға байланысты өткізу қабілетінің (өтім) 
қатынасы,  қондырғының  геометриялық  өлшемдері,  пайдалану  кезеңінде  қондырғыға 
деген сенімділік пен жөндеу жұмыстарын жүргізу, күріш атыздарындағы температуралық, 
тұздылық және суды реттеу деңгейлері, суаруға кететін су көлемін үнемдеуді қамтамасыз 
ететін өлшемдер, күріштен түсетін өнімді арттыру [4]. 
Суды  есепке  алу  жағдайында  қондырғының  конструкторлық  элементтеріне  әртүрлі 
ахуалда  беріктік  пен  орнықтылыққа  есебі  жүргізілді.  Жұмыс  барысында  автоматты 
қондырғылардың конструкциясына байланысты, арнайы жеке-жеке бөліктер дайындалды, 
оның  ішінде  9  жинақ  күріш  атыздарына  суды  беруді  автоматтандыру  және  суды  есепке 
алуды жүргізетін 6 жинақ.  
Қазақстанның  оңтүстік  аймағында  күріш  өндірісінің  тиімділігі  күріштен  алынатын 
өнім 5,0 т/га болған жағдайда қамтамасыз етіледі. Зерттеу жұмыстары көрсеткендей, суару 
жүйелерінде  суды  тиімді  пайдалану  мен  күріштен  жоғарғы  өнім  алуда  құрастырылған 
атыздарға  суды  беру  мен  есепке  алудың  автоматтандырылған  қондырғысының  орны 
ерекше  болуы.  Жаңадан  құрастырылған  автоматтандырылған  қондырғының  құрамдас 
бөлшектері мен схемасы төменде беріледі. 

43 
 
Конструкция келесі бөліктерден тұрады: 

 
Қондырғы материалы: Сортамент ПВХ бұйымы. 

 
Автоматты чекті су шығарғыш: 

 
корпус; 

 
қақпа;  

 
бұрыштама; 

 
тартпа, кулистар (металлопрокат – лента); 

 
тіреуіш (болт, гайка М6). 
Суды есепке алуға арналған құрылғы: 

 
Қорғаныс бағана (құбыр Д100 мм); 

 
Зырылдауық ГД99; 

 
Калькулятор;  
Байланыстырғыш сымы (1,5 м); 

 
Өшіргіш (тумблер). 
Автоматтандырылған  қондырғының  конструкциясы  Ы.Жақаев  атындағы  Қазақ 
күріш  шаруашылығы  ғылыми-зерттеу  институты  мен  Қазақ  су  шаруашылығы  ғылыми-
зерттеу  институтының  конструкторларымен  бірлесе  отырып  жасалды.  Автоматты 
қондырғыны  пайдалану  арқылы  топырақтағы  тұз  мөлшерінің  азаюы  мен  жердің 
экологиялы-  мелиоративтік  жағдайының  жақсаруына  алып  келді,  ол  бізге  дренажды-
қашыртқы  суды  қайта  пайдалануға  мүмкіндік  береді.  Мелиоративті  кезеңде  реттеу 
құралдарын пайдалану күріш түсімін орташа есеппен 1,2 есеге ұлғайтты. 
Алынған  нәтижелердің  сенімділігі  мен  қолданылу  кең  ауқымды  физикалық  үлгілер 
мен  натурлық  үлгілердің  бірдейлігі,  суды  есепке  алатын  және  автоматты  чекті  су 
шығарғыш  жасалған  өндірістік  сынақтар  мен  тәжірибелерден  алынған  теориялық 
нәтижелері  бір-біріне  ұқсайды.  Күріш  атыздарына  су  беру  мен  есепке  алудың 
автоматтандырылған  қондырғысы  күрішті  суғаруға  қажетті  суды  үнемдейді  және  күріш 
атыздарындағы қажетті су қабатының тереңдігінің дәлдігін 0,98 сенімділікпен қамтамасыз 
етеді. 
Жүргізген  ғылыми  және  тәжірибелі-өндірістік  зерттеулер  күріш  атыздарына  суды 
жіберуде,  дақылдың  суару  режимін  технологиялық  нормалаудың  маңыздылығын 
дәлелдейді (кесте 1). 
 
Кесте  1  –  Күріш  чектерінде  қолмен  гидрологиялық  реттеудің  жағдайы  мен 
автоматты реттеуді салыстырудың техника-экономикалық көрсеткіштері 
 
Реттеу өлшемінің  
аты 
Автоматты 
реттеу 
Қолмен  
реттеу 
Жерді пайдалану коэффициенті 
0,94 
0,81 
Пайдалы әсер коэффициенті 
0,96 
0,72 
Суғару нормасы, мың м
3
/га 
22-25 
30 - 33 
Өнімділік, ц/га 
54,59 
42,35 
Өзін-өзі ақтау кезеңі, жыл 
1 
- 
Дренажды-қашыртқы су көлемі, мың. м
3
/га 
2- 3 
8- 10 
 
Орташа  суғару  нормасы  төмендеді,  бұл  суғару  жүйесі  аумағынан  тыс  судың 
тасталуын  төмендетті,  сол  арқылы  1  жылда  6,6-9,6  мың  м
3
  суды  үнемдеуге  мүмкіндік 
береді.  Зерттеу  жұмыстары  вегетациялық  кезеңде  20-25  тен  15-20  см  тереңдікте 
төмендейді, бұл орташа есеппен суғаруға  кететін суды 30% төмендетіп, күріштің  сапасы 
мен  өнімділікті  арттырды.  Чектегі  суару  суы  фильтрациялық  шығынды  төмендетумен 
бірге,  күріш  алқабының  температуралық  фонын  арттырады.  Бұл  вегетация  кезеңін 
қысқартып, күріштің өнімділігін арттырады [4]. 

44 
 
Қызылорда  облысының  егін  шаруашылығына  су  және  ресурс  үнемдегіш 
технологияларды  пайдалану  күріштің  суару  режимін  сақтау  арқылы  оның  өнімділігін 
арттырып,  өзіндік  құнын  төмендету  бағытындағы  өзекті  мәселелерді  шешуге  мүмкіндік 
береді. 

жүктеу/скачать 2,96 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: