Issn 2308-0590 Индекс 74661 редакциялық кеңес мағауин Мұхтар Қазақстанның халық жазушысы Ғарифолла Есім

74
время учеников Абая причисляли к буржуазным
националистам,  а  признавалась  лишь  одна
идеология - школа марксизма-ленинизма. Надо
было 
иметь 
мужество  
человека 
и
ответственность  ученого-гражданина,  чтобы
бороться  за  идею  и  быть  готовым  отдать  за
научную истину свободу и жизнь
8
.
Третье  задание    учителя  ученику  –  это
сохранение  оригинального  слова  Абая.  Как
известно, Абая искажали и публиковали в таком
виде  на  протяжении  десятилетий.  Тому  были
разные  причины,  как-то:  незнание  контекста
при  создании  по этом  определенно го
произведения  или  старых  казахских  слов,
заимствований  из  восточных  языков,  боязнь
религиозных  терминов,  а  порой  и  бездумная
замена непонятных редакторам слов на более
понятные  слова.  Начиная  с  1940-х  г.г.  и
практически  всю  жизнь  Каюм  занимался
текстологией произведений Абая. Он написал
научные комментарии ко всем стихотворениям
и  поэмам  Абая,  сохранив,  таким  образом,
чистоту оригинального слова поэта-мыслителя.
Кроме  этого  он  установил  принадлежность
Абаю  31  стихотворения,  которые  ранее
считались  утраченными  или  по  ошибке
причислялись к переводам.
Как  точно  отметил  литературовед  и
журналист 
Едил 
Асылбек: 
«Каюм
Мухамедханов  сам  представлял  целую  школу
литературоведения,  абаеведения.  Он  был  и
остается  ведущим  абаеведом.  Мы  без
преувеличения говорили и сегодня повторяем,
что всю свою сознательную жизнь он был не
только  исследователем  наследия  Абая,  но  и
преданным борцом за это наследие». Заметим,
что даже в 1990-е годы, когда впервые к 150-
летию 
по эт а 
издавался 
двухтомник
произведений Абая с научными комментариями
Каюма,  были  попытки  отдельных  ученых
оставить  Абая  таким,  как  есть,  искаженного
разными редакциями, но  столь «привычного»
читателю. Бороться за Абая и побеждать Каюму
пришлось и тогда.
В  1918  г.  отец  Каюма  Мухамедханова  –
Мухамедхан  Сейткулов  финансировал  журнал
«Абай»,  издавашийся  под  редакцией
Ж.Аймауытова и М.Ауэзова.
К.Мухамедханову принадлежит значимая роль
в возрождении журнала «Абай» в 1992 г., он был
Почетным председателем редакции и автором
мно гих  статей.  В  отдельных  номерах
публиковались по несколько его статей.
Вклад  К.Мухамедханов  в  со здание
го сударственно й 
символики. 
Каюм
Мухамедханов  –  автор  текста  первого  Гимна
Отчизне  -  государственного  Гимна  Казахской
ССР (1945). 27 летний юноша К. Мухамедханов
в  1943  г.  выиграл  конкурс  -  он  создал  Гимн
республике  своей,  первые  строки  которого
звучали так: «Ер қазақ ежелден еркіндік аңсаған»
- «Героический казахский народ издревле мечтал
о  свободе».  Только  истинный  патриот  мог
написать  такие  строки  в  те  суровые  годы.
Тогдашние власти побоялись назвать свой народ
мужественным и героическим, и, заменив  слово
«ер»  (мужественный)  на  слово  «біз»  (мы),
приписали  к  единоличным  авторам    -    к
молодому  по эту  (К.Мухамедханову)  и  к
молодому композитору (М.Тулебаеву) коллектив
«соавторов».  В  1992  г.  Каюм  участвовал  в
конкурсе  на  создание  Гимна  независимого
Казахстана и его текст вновь победил
9
. Но в этот
раз Каюм  отказался от присоединения  к нему
«коллектива  авторов»,  в  итоге  –  победителем
был  признан  коллективный  текст  группы
авторов.
Поэт Каюм начал публиковаться с 1936 г.,
а  первые  его  поэтические  пробы  относятся  к
подростковому  возрасту.  Он  создал  более  100
8
«Что моя смерть, когда такие люди как алашевцы погибли?», «Как можно было лгать и потом жить с этой ложью?»,
«Счастье - быть свободным, говорить правду и не бояться ничего. Это главное для человека. Только так надо жить». Эти
принципы и соответствующие им поступки Каюма в страшные годы сталинских репрессий говорят о  твердой позиции
ученого-патриота, о морально-духовных качествах человека.
9
См. воспоминания об этом Г. Бельгера, Г. Кабышулы, Н.Жотабаева в кн. «Слово о Каюме», 2006 г. изд. «Фолиант» и  др.
источники
ҚАЙЫМ МҰХАМЕДХАНҰЛЫ - 100 ЖАС
2016  №1  (30)

75
стихов  и поэм,   а  также  перевел на  казахский
язык стихи Г.Тукая, Т.Шевченко, представителей
других культур.
В  Карлаге  им  были  написаны  стихи
«Родная земля, золотая колыбель», «К детям», «К
супруге  Фархинур»,  «Сидели»,  «Станция
Шерубай» и др.
В одном из пронзительных и трагических
стихов 1952 г.он писал:
«Родная земля - золотая колыбель
Из гнезда твоего вылетел я.
Пока глаза мои не сомкнутся навек,
Как могу жить без тебя?
Возврати к себе родная земля Семея,
И на небольшом кусочке твоем
Свободно  и  про сторно  будет  мне».
(
вольный перевод с казахского
)
В  январе  1954  г.,  находясь  в  Карлаге,
К.Мухамедханов  перевел  за  пятнадцать  дней
повесть  Н.Карамзина  «Бедная  Лиза»  языком
казахской  по эзии.  Заметим,  в  казахской
литературе  существуют  всего  три    перевода
русской прозы казахским поэтическим языком.
Это – «Вадим» М.Лермонтова в переводе Абая,
«Дубровский» А.Пушкина в переводе Шакарима
и  «Бедная  Лиза»  Н.Карамзина  в  переводе
Мухамедханова.
Абай и Пушкин, Абай и Лермонтов, Абай
и Крылов, Абай и Бунин, русские друзья Абая -
Михаэлис,  Долгополов,  Леонтьев  и  другие
исследования 
учено го-литературоведа
Мухамедханова  говорят  о  большом  влиянии
русской культуры и литературы на Абая.
В  круг  научных  изысканий  ученого  вошли
Рылеев,  Семенов  Тян-Шанский,  Крачковский,
Веселовский,  Бартольд,  Валихано в  и
Достоевский. Каюм Насыйри, Габдолла Токай,
Шариф  Камал,  Берды  Кербабаев,  Токтагул,
Мицкевич,  Хусаин  Фаизханов,  Хамза  Ниязи,
Микаэл Налбандян, Сулейман Стальский, Ильяс
Бораганский,  Ян  Райнис,  Лу  Синь,  Адам
Мицкевич,  Ежи  Юрандет,  Тарас  Шевченко  и
другие.  Эти  и  другие  исследования  являются
вкладом  во  взаимопонимание  культур  разных
народов.
Каюм-текстолог:  Энциклопедические
знания  и  безупречное  владение  методом
текстологического анализа послужили вкладом
ученого  в сохранение чистоты оригинального
слова Абая, Шакарима, Бухар жырау, Кабанбай
батыра,  Бо генбай  батыра,  Махамбета,
алашордынцев.
Мухамедхано в  являет ся  глубо ким
исследователем  наследия  алашордынцев,
многие из которых были посетителями родового
дома  отца  Каюма.  Он  перевел  их  труды  с
арабской  графики  на  графику  современного
казахского языка, написал научные комментарии
и подготовил их биографии и труды к печати.
Первые  публикации  об  алашевцах  и  их
произведения  появились  в  прессе  благодаря
исследо ваниям  Мухамедханова  и  его
настойчивой борьбе за них.
Текстолог Шакарима, Каюм был борцом за
Шакарима: вместе с сыном Шакарима - Ахатом
он  добивался  реабилитации  имени  опального
поэта,  а  после  получения  в  1958  г.  справки  о
реабилитации Шакарима продолжал в течение
тридцати  лет  бороться  за    реабилитацию
творчества Шакарима и за сохранение чистоты
оригинального слова Шакарима
10
.
Мухамедхано в  является  и  поныне
единственным  в  Казахстане  ученым-
текстологом, заслуги которого в установлении
подлинных канонических основ произведений
казахских  поэтов  и  жырау  XVIII-XIX  веков  и
поэтов  ХХ  века  хорошо  известны  научной
общественности республики.
Энциклопедические  знания  ученого-
текстолога  позволили  ему  написать  научные
комментарии  ко   всем  12-ти  томам  КСЭ
10
В книге «Каюм и Шакарим: сплетенье судеб» Астана, «Фолиант», 2009 г. об этом подробно рассказано с демонстрацией
исторических документов и писем Мухамедханова в разные инстанции. А когда в 1988 г. наконец вышло Постановление
ЦК Компартии Казахстана по Шакариму, благодаря многолетней неустанной борьбе Мухамедхнова и его исследованиям,
издательства начали  срочно публиковать  произведения Шакарима с ошибками.  Каюм вновь взялся за перо, возвращая
народу оригинального Шакарима.
ҚАЙЫМ МҰХАМЕДХАНҰЛЫ - 100 ЖАС
2016  №1  (30)

76
(Казахской советской энциклопедии), исправить
ошибки  и  неточности,  дополнить  точными
сведениями 
статьи 
по 
истории,
литературоведению,  краеведению,  театру,
материалам  о   батырах  и  т.д.  70  страниц
машинописного текста правок - это отдельный
научный    труд  и  справочно-вспомогательный
материал  для  дальнейшей  переработки
содержания энциклопедии.
Хранитель и собиратель рукописей, Каюм
установил, обработал и передал на хранение в
архив АН КазССР в начале в 1940-х г.г. многие
рукописи,  среди  которых  «Арип»,  25  п.л.,
«Кабанбай  батыр»,  «Бо генбай  батыр»,
неизвестные стихи Абая, Шакарима, материалы
о батырах, алашевцах и многие другие ценности
культуры. Такую работу он проделывал в течение
всей  жизни  и  постоянно  пополнял  ценными
материалами  фо нды 
Академии  наук,
го сударственных  архиво в,  Музея  Абая,
краеведческого музея, музея Достоевского и др.
При жизни он передал много рукописей, ценных
неопубликованных  материалов  и  рукописей
своим  ученикам.  Он  продолжил  традиции
своего отца, сохранив духовную связь времен.
Отец  и  сын  -  Мухамедхан  Сейткулов  и
Каюм Мухамедханов сохранили духовную связь
времен, протянувшуюся на три столетия, с XIX
по XXI век.
Драматург Каюм создал такие пьесы. как
«С  фронта  на  фронт»,  «Комиссар  Габбасов»,
«Перне», «Ер Билисай».
К.Мухамедханов своими переводами пьес
с разных языков на казахский язык внес значимый
вклад  во  взаимопонимание  культур  разных
народов.
В  1941  году  К.Мухамедханов  впервые
перевел на казахский язык очень популярную в
то  время  музыкальную  пьесу-комедию
композитора,  писателя,  народного  артиста
СССР Узеира Гаджибекова «Аршин-мал-алан».
В архиве ученого, как и в литературных фондах
театров,  сохранились  ноты  и  тексты  этого
перевода. Интересно заметить, что все слова и
слоги в текстах музыкальных арий расписаны
переводчиком по нотам для точного попадания
голоса  артистов  в  музыку  и  для  сохранения
оригинального контекста комедии в казахском
звучании.  Впервые  музыкальная  комедия
«Аршин-мал-алан»  была  поставлена  в
Семипалатинском  музыкально-драматическом
театре,  а  затем  понравившаяся  зрителю  пьеса
вошла в репертуары всех драматических театров
Казахстана.
Перевод  с  татарского  на  казахский  язык
комедии  Шарифа  Камала  «Хаджи  Эфенди
женится» имел большой успех на сцене театров
в 1970-е годы.
К 
переводческому 
творчеству
К.Мухамедханова  относится  поэма  Пушкина
«Русалка», пьеса французского драматурга Пьера
Огюстена  по  произведению  Бомарше
«Женитьба  Фигаро»,  «Декамерон»  Боккаччо,
пьеса  польского  драматурга  Ежи  Юрандота
«Такое время», др.
К.Мухамедханову  принадлежит  большая
заслуга в возвращении из мрака забвения многих
имен,  среди  которых  Ильяс  Бораганский
11
,
Мажит  Даулетбаев,  Сабалов,  Молдажанов,
Жомартбаев и др.
Непревзойденный  педагог-наставник
Каюм 
бо лее 
50 
лет 
препо давал 
в
Семипалатинском  пединституте,  а  его  общий
педагогический стаж, включая преподавание на
курсах  в  1930-е  годы,  насчитывает  60  лет.  Он
воспитал много поколений молодежи. Педагоги
и    ученые-литературоведы,  фило софы  и
го сударственные  деятели,  руководители
учреждений  образования  и культуры,  поэты  и
учредители журналов и газет, - это его ученики.
Они слушали учителя в аудитории и в уютной
домашней  обстановке.  Другая  группа
последователей  Каюма  –  это  математики  и
11
К, примеру, после двадцатилетних поисков К.Мухамедханов вернул из мрака забвения имя Илияса Бораганского –
ученого-востоковеда, каллиграфа, основателя издательского дела, в типографии которого в Санкт-Петербурге в 1909 г.
впервые был опубликован сборник произведений Абая.
ҚАЙЫМ МҰХАМЕДХАНҰЛЫ - 100 ЖАС
2016  №1  (30)

77
физики, которые были успешными науке, а под
влиянием Каюма  стали и поэтами.
Член  Союза  писателей  СССР  с  1940  года,  в
1942-1947 г.г. он был уполномоченным Союза
писателей  Казахстана  по  Семипалатинской
области,  включавшей  тогда  Павлодар  и  Усть-
Каменогорск.  Мухамедханов  внес  большой
вклад в творческое развитие поэтов и писателей,
искренне  заботился  о  молодых  талантах,
ходатайствовал в разных инстанциях об акынах,
о чем говорят сохранившиеся письма.
Благодарные ученики и простые граждане
еще при жизни Каюма Мухамедханова и после
его жизни посвятили ему десятки прекрасных
песен, поэм и стихов, что составило бы целую
книгу.  Поэтические  посвящения  земляку  от
современной 
молодежи 
наполнены
патриотическими  чувствами,  для  них  Каюм  –
духовная опора и пример любви к родной земле
и народу, пример совести и чести.
Судьба  страны  в  его  судьбе  отозвалась.
Трудная  и  счастливая  судьба  Каюма    была
отмечена интересными встречами и творческим
общением с Естаем, Ж.Саиным, Вс.Ивановым,
Хаджи  Муканом,  Жамбылом,  народными
акынами казахского народа, с потомками Абая,
Шакарима, Ауэзова и алашордынцев, деятелями
театра, науки и культуры разных народов.
Абаевеведение  –  Ауэзоведение  –
Шакаримоведение – Каюмоведение  - это факт
истории,  логически  взаимо связанный,
взаимозависимый  процесс  становления  и
сохранения культуры, науки и духа народа. Так
судьбе бло угодно, что одно не существует без
другого. Это - единое культурное пространство
народа.
Имя  Каюма  Мухамедханова  вошло  в
энциклопедии Казахстана.
На родине ученого-патриота в г.Семей ему
установлен памятник (2010 г.), а на доме, где он
жил  и  где  бывали  многие  знаковые  фигуры
нашей  истории,  установлена  Мемориальная
доска (2004 г.).
Уже это простое описание свершений К.
Мухамедханова  показывает,  что  это  личность
ренесс ансная  и  до стойная  всяческо го
культивирования.  Надеемся,  что  100-летний
юбилей  казахского  первопроходца  во  многих
областях нашей национальной культуры будет
отмечен достойно, и, по крайней мере, в Астане
и Алматы, появятся улицы и университеты с его
именем.
Резюме
Резюме
Мақала  абайтанушы,  текстолог,  қазақ  әдебиетінің  білгірі,  алаштанушы  Қайым
Мұхамедхановтың өмірі мен шығармашылығына арналған.
The  article  is  devoted  to  the  life  and  works  a  major  textologist,  a  unique  specialist  in  Kazakh
culture era Alash Orda Kayum Mukhamedkhanov's.
ҚАЙЫМ МҰХАМЕДХАНҰЛЫ - 100 ЖАС
2016  №1  (30)

78
ҚАЙЫМ МҰХАМЕДХАНҰЛЫ - 100 ЖАС
2016  №1  (30)
Ж.ТӨЛЕБАЕВ, Қазақстан Журналистер Одағының мүшесі
ӘОЖ 821.512.122
ҰЛЫЛАРДЫ ҰЛЫҚТАҒАН ҚАЙЫМ ЕДІ!..
Тірек сөздер: Қайым Мұхамедханов, Мұхтар Әуезов, Әнұран, естелік.
Мақалада Қ.Мұқамедхановтың тұңғыш Әнұран мәтінін қалай жазғаны және қазақтың
маңдайалды ұлы тұлғаларын қалай ұлықтап өткені айтылады.
Ұлы  ақынымыз  Абай  Құнанбайұлы
туралы айтқанда оның рухани ізбасары болған
жазушы  Мұхтар  Әуезовтің  данышпан  ақын
шығармашылығын  зерттеуге  қосқан  қомақты
үлесін қоса айтатынымыз бар. Бұл – заңдылық.
Себебі  әдебиеттегі  игі  дәстүрлер  «алдыңғы
толқын  ағалар,  кейінгі  толқын  інілер»  болып
жалғасып  жатады.  Осы  орайда  Мұхтар
Әуезовтің де өнегесін үлгі тұтып, қаламгердің
тыңнан  түрен  салған  тақырыптарын  зерттеуді
өзіндік өрнекпен жалғастырған мықты шәкірттері
аз болмаған. Солардың бірі де бірегейі ол Қайым
Мұқамедханов еді.
Қайым Мұқамедхановтың тағдыры – қилы
болды. Абай шәкірттерінің қатарында ұлтшыл
ақындарды  зерттегені  үшін  «панисламшыл,
пантүрікшіл»  деген  айып  тағылып,  25  жылға
сотталды. 4 жылдан кейін ақталып шыққанымен
басқан  ізі,  сөйлеген  сөзі,  жазған  дүниелері
Кеңестік  жүйенің  бақылауында  болды.  Соған
қарамастан  ол  Абайды,  ақын  шәкірттерін,
Шәкәрім,  Ә.Бөкейханов,  М.Жұмабаев,
А.Байтұрсынов,  Ж.Аймауытов,  М.Дулатов
өмірлерін зерттеп, кейінгі ұрпақтарға мол мұра,
өшпес  қазына  қалдырды.  «Әдебиетті  қорлауға
болмайды»  деген  сөзіне  адал  болып  өтті.
Мәтінтану,  драматургия,  аударма  саласындағы
еңбектері  бір  төбе.  Қазақстанның  тұңғыш
Әнұранының авторы болды. Абайтануға қосқан
үлесі 
үшін 
1996 
жылы 
Қазақстан
Республикасының  Мемлекеттік  сыйлығы
берілді.
Көрнекті әдебиеттанушы ғалым, қайраткер
тұлға,  Қазақстан  Республикасы  Мемлекеттік
сыйлығының иегері Қайым Мұқамедхановтың
туғанына 5 қаңтар күні 100 жыл толды. Әдебиет
пен  мәдениет  және  өнер  ғылымының  әр
саласынан 
білімі 
терең 
Қайым 
аға
Мұқамедхановтан  Семейдің  Н.К.Крупская
атындағы  педагогикалық  институтында  дәріс
алғанымды мақтан  тұтамын. Бүгінде  баспасөз
беттерінде ол кісі туралы көп айтылып, жазылып
та жатыр, бірақ мен ол жағына соқпай, өзімен
бірге болып, өз аузынан естігендерімді тілге тиек
етпекпін.
1973-1974 оқу жылдары төртінші курстың
бір топ студенттері Семейдің №5 қазақ мектебіне
мұғалімдік  тәжірибеден  өтуге  бардық.  Біразы
Аягөз қаласына кетті. Жұмыс қызу, талап күшті.
Сөйтіп жүріп Мұхтар Әуезовтің 28 қыркүйекте
туған  күнін  өткізуге  дайындық  жасадық.  Бұл
жиынның  мәртебесін  өсіре  түсу  үшін  оған
Мұқаңның Семейдегі досы, өзіміздің ұстазымыз
Қайым аға Мұқамедхановты шақырдық. Келді.
Көзі көрген, бірге жүріп, бірге тұрған жазушы
туралы жақсы естеліктер айтып отырып: «Бүгін
Семейдің  архивінен  Мұхаңның  Ленинградтан
жолдаған  телеграммасын  (жеделхат)  таптым»
деп, сол жеделхаттың мәтінін оқып берді. Біз риза
болыстық.  Салтанатты  шара  аяқталған  соң,
Қайым ағаға аздаған сый-сияпатымызды жасап,
құрметпен  шығарып  салуға  ыңғайландық.

79
ҚАЙЫМ МҰХАМЕДХАНҰЛЫ - 100 ЖАС
2016  №1  (30)
Жиын басталмас бұрын тобымыздың кураторы
Рахима  Қантаева мені  шақырып алып,  Қайым
ағаға  дастарқаннан  дәм  татқызу  жағын
ұйымдастыруды 
тапсырды. 
Мен
курстастарымнан  ересектеу  едім.  Әскери
парызымды  өтеп  келгенмін,  елде  жүргенімде
оныншы сыныптан кейін  бастауышта мұғалім
болғаным  бар,  сондықтан  үлкен  адамдарды
сыйлап, құрмет көрсету тәжірибем де жеткілікті
болды.
Қайым  ағаға  такси  шақырттым,  ол  кісі
көлікке жайғасқан соң: «Карл Маркс көшесі 55»
деп жүргізушіге мекенжайын айтты. Сосын мен:
«Аға, бүгін Мұхаңның туған күні ғой, сол кісіні
еске  алып,  біздің  үйдегі  дастарқаннан  дәм
татсаңыз,  Мұқаңды  еске  алып,  әңгімелесіп
отырсақ»  деген  тілегімді  жеткіздім.  Өзім  сол
жылы үйленіп, отбасын құрғанмын, жеке пәтер
жалдап  тұрып  жатырмын.  Жолдасым  Абай
ауданы, 
Қайнар 
ауылынан 
Зайтуна
Нығыманқызы 
мединститут 
бітіріп,
интернатурада  оқып  жүрген  еді.  Қайым  аға
өтінішімізді қоштай кетті. Үйге келіп, дастарқан
басына  жайғастық.  Дайындап  қойған
шишаларымыз  бар  еді.  Оны  әкеліп,  үстелге
бірден қоя салу үлкен адамның алдында ерсілеу
сияқты  болды  да,  өзінен  рұқсат  сұрауды  жөн
көрдім.  Ол  қарсы  болмады.  Содан  әңгімеміз
басталып жүре берді. Сөз басында Қайым ағадан
«Сіздің Қазақ ССР-і Гимнінің авторы екеніңізден
хабардармыз,  ал  осы  гимннің  шығу  тарихын
көпшілігіміз  біле  бермейміз»  деп  туындының
тарихын  айтып  беруін  өтіндім.  Қайым  аға
«Беломор» темекісін тартатын. «Беломордың»
түтінін  бұрқ  еткізіп,  әңгіме  тиегін  ағытты  да
жіберді. – Сәкеңнің (И.Сталин – авт.) басы істейді
ғой!  ООН-нан  көп  орын  алу  үшін  әр
республиканың өз атрибуттері болуы шарт екен.
Біздің Азиялық одақтас республикаларда ондай
нышандар болмапты. Соларды жасауға нұсқау
берген. Қазақстан Гербін, Жалауын жасаған, енді
елдің Гимні керек. Осыған конкурс жариялаған.
Мұхтар Әуезов өзінің жерлесі, қайнарлық ақын
Сапарғали  Бегалинді  шақырып  алып:  «Ал,
Сапеке, осы гимнді екеуіміз жазайық, мен сізге
гимннің  мән-мағынасын,  оған  қойылатын
талаптарды  айтайын.  Сіз  соларды  ескеріп
жазыңыз. Бірақ мәтін сөзі ұзақ болмауы керек,
онда  елдің  өткен  өмірі,  жүрген  жолы,  қазіргі
жағдайы  бейнеленіп,  сонымен  бірге  ішінде
партия  көсемдерінің  есімдері  де  аталуы  тиіс»
дейді.  Уақыт  тығыз.  Екі  күннің  ішінде  жазып
бітіру керек. Сапекең айтылған уақытында жазып
әкеліп,  Мұхаңа  ұсыныпты.  –  Жаздыңыз  ба,
Сапеке? – Жаздым. – Ал оқыңыз. Оқиды: «Кең
далада  ат  тұяғы  дүбірлеп…»  деп  бастай
жөнеледі.  Мұхаң:  –  Ой,  Сапеке,  мынауыңыз
келіңкіремейді,  –  деп  қалай  жазылу  керектігін
қайта  түсіндіреді.  Әртүрлі  елдерден  мысалдар
келтіреді. Сапекең ұққандай болады. Ертеңінде
тағы  жөндеп  алып  келеді.  Бірақ  жазушының
көңілінен шыға қоймайды. Мен тыңдап отырып,
«Мұха,  бұл  гимнді  мен  жазамын»  дедім.  Сол
кезде Мұхаң шорт кескендей болып: «Әй, бұл
сенің  қолыңнан  келмейді»  деді.  Мен  болсам,
көрші бөлмеге кіріп кетіп, мәтінді жазып шықтым.
Мұхаң  түн  ортасы  ауғанша  жазу  жазып,
ұйықтамайтын.  Келіп  оқып  бердім.  Сөзін  «Ер
қазақ ежелден еркіндік аңсаған…» деп бастаған
едім.  Оқып  бола  бергенімде:  –  Мынауың
бірдеңеге келеді, әлі де біраз қарап өңдеу керек, –
деп қуанышты шырай танытты. «Ештеңесін де
өңдемеймін» деп конвертке салып, «Конкурсқа»
деп жазып, поштаға салып жібердім де, ертеңінде
Семейге кете бардым. Бір күні үйге бір жігіт кіріп
келіп, сізді обкомға шақырып жатыр деді. Бұрын
істі болғаным ойыма түсіп, жүрексіне бардым.
Обком хатшысы: – Кәке, сіз Гимн жазыпсыз ғой.
Сіздің  нұсқаңыз  байқаудан  өтіпті.  Тез  арада
Алматыға жетіңіз. Абай атындағы Опера және
балет  театрында  қазақтың  тұңғыш  Гимні
орындалайын  деп  жатыр,  соған  автор  ретінде
қатысуыңыз керек, – деді. Мен гимн жазғанымды
мүлде ұмытып кетіппін. Содан Алматыға асыға
жетіп,  айтылған  мекенжайға  келдім.  Залда
отырмыз. Шараны жүргізуші: «Қазір осы сахнада
Қазақ ССР-нің тұңғыш гимні орындалады. Сөзін
жазғандар  –  Қайым  Мұқамедханов,  Әбділда
Тәжібаев,  Ғабит  Мүсірепов,  ән  авторлары  –
Евгений Брусиловский, Латиф Хамиди, Мұқан
Төлебаев» деп хабарлады. Сахна шымылдығы
ашылды  да,  Күләш  Бәйсейітова,  Бибігүл
Төлегенова, Роза Жаманова, Ермек Серкебаев
сахнаға шығып, гимнді қосыла шырқады. Болған
соң  бәріміз  орнымыздан  тұрып,  қол  соқтық.
Мұқаң маған: – Барып қаламақыңды ал, – деді.

80
Алдым. Артынан: «Қалған авторлар алып па?»
деп сұрады.
–  Олар  ертерек  алып  қойыпты,–  дедім.
Мұхаң  Ғабит  пен  Әбділданы  шақырып  алып:
«Әй,  екеуің  де  қызық  екенсіңдер!  Сендерге
осының атағы да болмаушы ма еді, гонорарды
осы балаға бере салмайсыңдар ма!» деді. Олар
менің бір-ақ сөзімді ғана өзгертіпті. Мен мәтінді
«Ер  қазақ…»  деп  бастағанмын,  Ғабеңдер  «Біз
қазақ…» деп қана өзгерткен екен.
Қайым аға, Әнұранға байланысты тарихи
жағдайларды еске алып, мәз болып күлді. Әрі
қарай, Мұхаң жайындағы әңгімеге ауысты.
«Семейге  келсе,  Мұхаң  мені  жанынан
тастамайтын.  1942  жылы  мені  қасына  ертіп
алып, Семейдің обкомының бірінші хатшысына
келді  де:  «Абай  Құнанбаевтың  жағдайы
ескерілмей жатыр, не музей жоқ, не бір қойылған
белгі  жоқ,  туыстарына  пенсия  берілмеді»  деп
назын  түйдектетіп  жеткізді.  Сонда  обкомның
бірінші  хатшысы:  «Сол  Абайдың  өзі  қайда,
шақырыңдар маған!..» деді ғой деп, Қайым аға
бізді бір күлдіріп алды.
– Алматыға барғанда Мұхаңның үйінде бір
айға  жуық  жататынмын,  –  деп  жалғастырды
әңгімесін  Кәкең.  –  Ғылыми  жұмыстармен
айналысамын. Мұхаң өз ақшасына салдырған екі
қабатты зәулім үйде тұрады. Бір күні көшеден
кештеу  келдім.  Жолдастардың  үйінде  қонақ
болғаным тағы бар. Үйге кірсем, ұзын дәлізде
Дінмұхамед Қонаев жүр екен. Димекең ол кезде
Қазақ  ССР-і  Министрлер  Кеңесінің  Төрағасы
болатын. Мені көріп құшақтап:
–  Кәке,  Мұхаңа  айтыңызшы,  әлгі
кішкентайды бізге бермейді. Ол кісілер баласыз
болған  жоқ  қой,  Зухра  екеуіміз  бауырымызға
салып, біраз мауқымызды басайық десек: «Жоқ,
әркімнің өз баласы болуы керек» деп көнбейді»
деді.  Мұхаңның  қызы  Ләйлә  Асқар
Меңліахметұлы  Қонаевқа  тұрмысқа  шыққан,
солар  кішкентайлы  болғанда,  Мұхаң  баланы
бауырына алып, ешкімді жолатпай қойған екен.
Димекеңді аяп әрі бойым¬да «қызулық» та бар:
«Қазір мен айтайын» деп жұмыс кабинетіне кіріп
бардым да: «Мұха, ана кішкентайды Димашқа
неге  бермейсіз?  Күні  кеше  Қаныш  Сәтбаев
екеуіңізді  «Қазақ  ССР  Ғылым  Академиясы
мүшелігінен босатыңдар» деп Москва жарлық
беріп жатқанда осы Қонаев емес пе еді: «Ол екеуі
де тарихи адамдар, оларға мен қол қоймаймын»
деп,  Москвадағыларды  тыңдамай  Қырымда
курортта  жатып  алған.  Сол  жақсылығын
ұмыттыңыз ба! Беріңіз баланы» дегенімде, Мұхаң
асып-саспастан: «Әй, сен көп сөйлеме! Әркімнің
өз баласы болуы керек» деді ғой деп, Қайым аға
жылы жымиып сол бір кезді есіне алған еді.
Қайым  ағаның  Мұхтар  Әуезов  туралы
айтқан тағы бір естелігі мынау болды. «Семейге
келген  сайын  Мұхаң  қаланың  оңтүстік-
шығысындағы «татарский край» деп аталатын
жердегі зиратты аралайды екен. Онда керекулік
ақын Сәбит Дөнентаев та жатыр. Аралап келіп
бір қабірдің жанына тоқтап: «Мынау пәленбай
деген жақсы кісі еді, марқұм, жатыр екен ғой!»
деп  қалғанда:  «Е,  Мұха,  ол  жатпағанда  қайда
барады дейсіз!» деп күлемін. Ол кісі сол мұңайған
күйінде одан әрі зираттарды аралай беретін.
Сәбит Мұқанов Қайым ағаны «Мұхтардың
Семейдегі  «жан  торсығы»  дейді  екен.  Кәкең
Сәбең туралы айтқан бір сөзінде: «Соғыс кезінде
Семей пединститутында оқыдық, сонда Семей
ұстаздарының  білімін  олқы  көріп,  Алматыдан
ұстаз шақыртамыз. Сәбит Мұқанов келеді. Қонақ
қылып  күтеміз.  70  жасқа  толғанда  да  Сәбең
Семейге  келді.  Қошемет  көрсеттік.  Кетерінде
құшақтап: «Қайым, бұрынғы жылдары көрсеткен
қысастықтарым болса, кешір!» деді, – деп еске
алды Қайым аға.
Қайым  аға  алғаш  рет  кандидаттық
диссертация  қорғағанда  Сәбең  де  қарсы
болғандардың бірі екен. Мұхаң екі рет шығып
диссертацияны жақтап сөйлеген, бірақ сонда да
өткізбеген.  «Екінші  ретте  тақырыбын  ғана
өзгерттім, сонда қорғап шықтым» деді Кәкең. Ал
енді  бұл  кісінің  біреудің  сыртынан  ғайбат
сөйлегенін естімедік. Біреулерге өкпесі болса да,
соны жұмсартып, күлдіре отырып әдемі айтар
еді.
2004 
жылы 
жарық 
көрген
«Қазақстан»  Ұлттық  энциклопедиясының  6-
томында  (Алматы:  «Қазақ  энциклопедия-
сының»  Бас  редакциясы,  –  2004  ж.)  Қайым
Мұқамедханұлының өмірі мен шығармашылығы
жайында  мәліметтер  келтірілген.  Сонда
ғалымның кандидаттық диссертациясы туралы
былай  деп  жазылған  екен:  «1939  жылдан
ҚАЙЫМ МҰХАМЕДХАНҰЛЫ - 100 ЖАС

жүктеу/скачать 2,75 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: