Issn 2308-0590 Индекс 74661 редакциялық кеңес мағауин Мұхтар Қазақстанның халық жазушысы Ғарифолла Есім

81
Абайдың  ақындық  мектебі  мәселесін  зерттеп,
«Абайдың  әдебиет  мектебі»  деген  еңбегін
жариялады,  1951  жылы  осы  тақырыпта
кандидаттық  диссертация  қорғады.  Талқылау
кезінде  ғылыми  жетекші  М.Әуезов  пен
диссертантқа  жала  жабылып,  саяси  айыптар
тағылған.  Жас  ғалымға  Абай  мектебі
шәкірттерінің қатарында «ұлтшыл ақындарды»
зерттегені  үшін  «панисламшыл,  пантүрікшіл»
деген  айыптар  тағылып,  25  жылға  сотталды.
Төрт жылдан кейін ақталып, 1958 жылы «Абай
төңірегіндегі ақындар» деген тақырыпта екінші
рет  кандидаттық  диссертация  қорғады».  Абай
мұрасын  зерттеуші  ғалымның  ұлы  ақынның
бұрын белгісіз болып келген 7 өлеңін тапқаны,
ол  Абайдың  1945  жылы  шыққан  жинағына
енгізілгені 
де 
«Қазақстан» 
ұлттық
энциклопедиясында атап көрсетілген.
Қайым  Мұқамедханұлының  қаламынан
туған зерттеу еңбектері, атап айтқанда философ
ақын  Шәкәрім  Құдайбердіұлы  туралы,  Алаш
арыстары  Ә.Бөкейханов,  М.Жұмабаев,
А.Байтұрсынұлы,  М.Дулатов  туралы  жазған
ғылыми  мақалалары  да  мән-маңызы  жағынан
ерекше болып, кейінгі ізденушілер үшін де көп
жол  ашқаны  белгілі.  Қазақ  әдебиеттану
ғылымының 
текстология 
саласының
қалыптасуына сіңірген еңбегі айрықша еді. Оның
Бұқар  жырау,  Махамбет,  Абай,  Шәкәрім
поэзияларының  текстологиясы  туралы
тұшымды 
ғылыми 
еңбектері,
монографияларының  құндылығы  уақыт  өткен
сайын арта түсетініне күмәніміз жоқ. Қаламгердің
аударма жұмыстары да өз алдына бір төбе. Ол
драматургия саласында да қарымды еңбек етіп,
көптеген  пьесалар  жазғаны  ғалымның  жан-
жақты  болғанын  аңғартады.  Абайтанушы
ғалымға ақын мұрасын зерттеуге қосқан сүбелі
еңбегі 
үшін 
1996 
жылы 
Қазақстан
Республикасының  Мемлекеттік  сыйлығы
берілгенін де айта кеткеніміз артық болмас.
Қайым ағаның қазақ, орыс, татар, башқұрт
және т.б. елдердің әдебиеттерін білуі ерекше еді.
Оқулықтарға  енбеген,  арнайы  еңбектері  жеке
кітап  болып  басылмаған  қазақтың  халық
ақындары Төлеу Көбдіков, Сапарғали Әлімбетов,
Нұрлыбек  Баймұратов,  Шәкір  Әбенов,
Тәңірберген Әміренов сияқты халық ақындары
мен  олардың  өлеңдері  жайлы  аз  да  болса
мағлұматтарды біз осы кісіден естіп білдік. Бізге
«Абайт ану»  курсынан  дәріс  оқыды.  Сол
жылдары  «Семейдегі  қазақ  филологиясы
жабылады  екен»  деген  қауесет  шықты.  Жұрт
әртүрлі  жорамалдар  айтып,  әңгіме  көбейе
бастады. Сосын біз жағалап барып мән-жайды
Қайым  ағадан  сұрадық.  Ол  кісі:  «Димаш
Ахметұлы:  «Абай  мен  Мұхтар  шыққан  жерде
қазақ факультеті ешқашан жабылмайды» деген.
Жұрт  айта  берсін»  деп  жайбарақат  жымиып
жүре берді.
…Көзіміз көрген, алдынан дәріс алып, сөзін
тыңдаған  Қайым  аға  тарихи  адам  еді,  сол
тұғырынан таймасын демекпін.
Резюме
Resume
В  статье  показаны  воспоминания  К.Мухамедханова  об  истории  созданий  первого
Государственного Гимна КазССР, его встречи с великими людьми казахской интеллегенции.
The article shows K.Muhamedhanova memories about the history of creation of the first National
Anthem of the Kazakh SSR, of his meeting with the great people of Kazakh intellectuals.
ҚАЙЫМ МҰХАМЕДХАНҰЛЫ - 100 ЖАС
2016  №1  (30)

82
ҚАЙЫМ МҰХАМЕДХАНҰЛЫ - 100 ЖАС
2016  №1  (30)
СТОЙКИЙ КАЮМ, НЕПРЕКЛОННЫЙ КАЮМ...
УДК 821.512.122
В статье рассмотрены бесценные материалы о деятелях казахской литературы, которые
сохранил и опубликовал Каюм Мухамедханов.
Ключевые слова: Каюм Мухамедханов, абаеведение, писатель, драматург, учёный, фольклор.
Писатель  и  учёный,  педагог  и
просветитель, лауреат  Государственной премии
Казахстана,  по чётный  профессо р  Каюм
(Габдулкаюм) Мухамедханов родился 5 января
1916  года  в  Семее  в  семье  куппа-мецената
Мухамедхана  Сейткулова,  репрессирован  в
тридцатые годы.
Большая,  сложная,  мно готрудная,
плодотворная и в общем-то счастливая жизнь
была  за  плечами  этого  своеобразного,  даже
сво евольного, 
энциклопедически
образованного, удивительно трудолюбивого и
на редкость талантливого человека.
Есть  такая  примечательная  казахская
пословица: «Хоть  и не  сможешь стать  таким,
старайся быть похожим».
Впервые  встретился  я  с  Каюмом
Мухамедхановым в 1956 году, будучи студентом
первого  курса  филологического  факультета
СемПИ  им.  Н.К.Крупской.  Кто -то  из
однокурсников  вслед  проходящему  молодому
казаху  во сторженным  шёпотом  сказал:
«Писатель, драматург, учёный!».
Прежде  всего  бросилась  в  глаза  его
элегантность:  симпатичное,  чисто  выбритое
лицо,  стройная  фигура,  ровная  походка.  Мы
всегда  видели  Каюма  Мухамедхановича  в
черном костюме, при галстуке, в белоснежной
рубашке с накрахмаленным воротником. Теперь
многое видится в ином свете, напришиваются
определённые  выводы.  Например,  как  много
значит  первое,  чисто  внешнее  впечатление  от
человека.  Уж  этому-то,  пожалуй,  мог  тогда
подражать в своей жизни каждый его ученик,
каждый  студент.  А  потом  мы  узнали  о  его
лекторском мастерстве, узнали как незаурядного
педагога, активного общественного деятеля и
примерного семьянина.
Пятеро из десяти детей Каюма и матери-
героини Фархинур Мухамедхановых пошли по
стопам отца и стали педагогами. Совсем недавно
дочь его Дина Габдулкаюмовна получила звание
про фессора  и  как  директор  возглавляет
общественный  фонд  «Центр  образования  и
культуры имени Каюма Мухамедханова». Если
мы  смогли  перенять  некоторые  элементы
педаго гиче ского  мастерства  от  Каюма
Мухамедхановича, то многое из этого дара к его
детям перешло, как говорится, генетически.
Лекции  и  практические  занятия  по
казахской 
литературе, 
проводимые
Мухамедхано вым, 
всегда 
отличались
содержательностью, интересным построением,
изобиловали  оригинальными  находками  и
открытиями.  Когда  в  аудиторию    входил  наш
преподаватель,  мы  невольно  обращали
внимание  на  его  толстый  портфель  и  папки,
извлекаемые оттуда. И постепенно перед нами
раскрывался  во  многом  еще  неизвестный
широкой филологической общественности мир
М.СУЛТАНБЕКОВ, кандидат филологических наук, доцент

83
ҚАЙЫМ МҰХАМЕДХАНҰЛЫ - 100 ЖАС
2016  №1  (30)
казахской  литературы.  На  преподавательском
столе  и  на  кафедре  появлялись  стопки
фотокопий  архивных  материалов,  редких
фотографий  и  документов,  пожелтевшие
уникальные книги, ставшие библиографической
редкостью.
Постепенно мы узнали, что сравнительно
молодой,  сороколетний  педагог  и  ученый,
писатель и переводчик , поэт и драматург успел
внести значительный вклад в развитие родной
литературы и казахской филологии.
Всё, или почти всё, в биографии Каюма
Мухамедханова  начиналось  с  родного  очага.
Дом его отца Мухамедхана Сейткулова в Жана-
Семее  ещё  в  дореволюционное  время  был
средоточием  культурных  сил  местной
интеллигенции.  Стены  этого  дома  были
пропитаны  литературным  духом,  потому  что
когда-то  бывал  сам  великий  Абай,  бывал
писатель-просветитель,  демократ-гуманист
Шакарим. В разное время мальчик Каюм видел
рядом со своим отцом таких крупных деятелей,
как  М.Ауэзов,  К.Жанатаев,  С.Торайгыров.
А.Байтурсынов.  М.Дулатов.  Всё  это  помогла
развернуться 
в 
полноте 
и 
мо щи
синкретическому  таланту  писателя  и  учёного
Каюма  Мухамедханова.  Молодой  Мухтар
Ауэзов 
про водил 
здесь 
репетиции
любительских  спектаклей,  поставленных
участниками 
первого  
культурно-
просветительного кружка «Ес-аймақ». Об этом
есть свидетельства в книгах «Мухтар Ауэзов в
воспоминаниях  современников»  (на  русском
языке) и «Біздің Мұхтар» (на казахском языке) в
воспоминаниях Гайсы Сармузина, Ишмухамета
Алина,  Галиакпара  Тюребаева  и  других
авторов.
Эстафету  дружбы  семьи  с  Мухтаром
Омарханулы Ауэзовым далее продолжил Каюм
Мухамедханов,  с  мальчишеских  лет  близко
знавший будущего великого писателя и учёного.
В  дальнейшем  именно  по  совету  своего
старшего  собрата  по  перу  неутомимый  и
пытливый  юноша  Габдулкаюм  неустанно
занимается исследованием жизни и творчества
Абая, его сыновей Акылбая, Магавьи, Турагула
Кунанбаевых,  его  учеников-современников
Асета Найманбаева, Шакарима Кудайбердиева,
Арипа Танирбергенова, Кокпая Жанатаева, его
по следователей  Ахмета  Байтурсынова,
Жусупбека Аймауытова, Миржакупа Дулатова,
Магжана Жумабаева. При этом Мухамедханов
не  ограничивался  пределами  родной
литературы.  Его  перу  принадлежали  статьи  о
Пушкине,  Лермонтове,  Тарасе  Шевченко,
Габдулле Тукае и других. В то же время в поле
зрения молодого учёного-исследователя было
творчество народных акынов Толеу Кобдикова,
Сапаргали 
Алимбетова. 
Нурлыбека
Баймуратова,  Шакера  Абенова,  Танирбергена
Амренова и многих других.
Неизменный и последовательный интерес
к  произведениям  фо льклора,  к  эпосам
«Кабанбай-батыр»,  «Богенбай-батыр»,  к
творчеству  народних  акынов  закономерно
привел  к  фундаментальному  исследованию
творчества великого барда казахских степей XVI
века Бухар-жырау.
Позвания не только в истории казахской,
но  и  русской,  западевропейской  и  восточной
литератур  помогали  Мухамедханову  в  его
разножанровом  творчестве.  Следуя  традиции
Шакарима Кудайбердиева, который великолепно
перевел  стихами  по вести  А.С.Пушкина
«Дубровский», 
«Метель», 
он 
сделал
стихотворный  перевод  «Бедно й  лизы»
Н.Карамзина.  В  40-е  годы  на  сцене
Семипалатинского  областного  театра  имени
Абая  была  по ст авлена  в  его  переводе
музыкальная  комедия  Гузаира  Гаджибекова
«Аршин мал алан».
Уже на наших глазах во второй половине
50-x  го дов  прошлого   сто летия  Каюм
Мухамедханович увлечённо собирал материалы,
публико вал  статьи  и  создавал  историко-
героическую драму о герое гражданской войны
комиссаре Сабиржане Габбасове. Впоследствии
драма  «Комиссар  Габбасов»  была  дважды
поставлена на сцене Семипалатинского театра
имени  Абая  (1960,1980  годы)  в  разных
редакциях  двумя  ведущими  режиссёрами
республики,  Народными  артистами  Казахской
ССР  Байтено м  Омаровым  и  Есмуканом
Обаевым.
Когда мы говорим о Каюме Мухамедханове

84
ҚАЙЫМ МҰХАМЕДХАНҰЛЫ - 100 ЖАС
2016  №1  (30)
как о поэте, то всегда вспоминаем о том, что он
является  автором  Гимна  Казахской  ССР,  в
советские времена звучавшего каждое утро по
республиканскому радио.
При  жизни  Каюмом  Мухамедхановым
было опубликовано свыше четырехсот статей и
три  книги.  Это-сборник    пьес  «Комиссар
Габбасов»  (1984),  монография  «Магавья
Ибрагимович Кунанбаев. Жизнь и творчество»
и «О текстологии произведений Абая» (1959).
О  весомом  вкладе  в  историю  казахской
литературы и непреходящем значении научных
иследований  филолога  и  абаеведа  Каюма
Мухамедханова высоко отзывались академики
Мухтар  Ауэзов,  М.С.Сильченко,  докто ра
филологических наук Е.Исмаилов, З.С.Кедрина,
А.Тажибаев,  Р.Сыздыкова,  М.Жолдасбеков,
С.Каскабасов,  М.Мырзахметов,  Ш.Сатбаева,
Н.Нургалиев,  А.Еспенбетов,  Б.Ердембеков  и
другие ученые.
Долгое время Каюм-ага сам не рассказал
и не позволял другим распространяться о том
периоде в своей биографии, когда в 1951 году
после  защиты  кандидатской  диссертации  по
теме «литературная школа Абая» он был осужден
на  25 лет  и вернулся  из  Карлага только  после
полной реабилитации. Мало что нам известно
о  годах  его  нахождения  в  застенках.  Но
вспоминается  один  т акой  страшный  и
курьёзный  зпизо д  из  это го  времени,
рассказанный 
народным 
акыном
Танирбергеном  Амреновым  (1907-1985)  на
своём юбилее.
Человек  с  большим  юмором,Такен-ата
вспоминал о том что находясь в лагере, услышал,
как  мимоходом  один  из  узников  осторожно
сказал  ему,  что  Каюм  повесился  в  камере.
Убитый  горем,  предельно  шокированный
неожиданным  сообщением,  народный  акын-
импровизатор 
Танирберген 
сочинил
стихотворение,  которое  с  тех  пор  помнил
наизусть.  Любо пытство   настолько  нас
раззадорило,  что  с  печальном  реквиеме  были
примерно  такие  строки:  «Стойкий  Каюм,
непреклонный  Каюм,  батыр  Каюм,  как  ты
посмел посягнуть на свою бесценную жизнь?»
По  народной  примете  человек,  о  котором
распротряняется  такой  страшный  слух,  живет
долго.  Каюм-ага  прожил  88  лет  и  скончался
летом 2004 года.
В  последний  путь  мы  его  проводили  из
здания 
современно й 
архитектуры,
расположенного  на  пересечении  улиц  Чокана
Валиханова и Шакарима Кудайбердиева, лекции
о  которых  наш  незабвенный  устаз  читал  с
особым вдохновением и увлечением. Очевидно,
в  этом  можно  усматривать  свой  какой-то
особенный смысл и символ.
Если в период известной оттепели в 60-е
годы  Каюм  Мухамедханов  внёс  свой  вклад  в
во звращение  имён  и  творчества  таких
репрессиро ванных  деятелей,  как  Сакен
Сейфуллин,  Ильяс  Джансугуров  и  Беимбет
Майлин,  то  с  обретением  суверенитета  и
независимости в газетах «Семей таңы» и «Қазақ
әдебиеті» 
появились 
добро тные 
и
со держательные 
статьи 
с 
редкими
фотографиями, сохранить которые не каждый бы
смог,  о  Шакариме  Кудайбердиеве,  Ахмете
Байтурсынове, Миржакупе Дулатове, Жусупбеке
Аймаутове,  Алихане    Букейханове,  Магжане
Жумабаеве.
Воть  здесь  волей-неволей  вспоминается
поэтическое  определение  «Стойкий  Каюм,
непреклонный Каюм, батыр Каюм!» Все деятели
казахской литературы, бесценные материалы о
которых  сохранил  и  опубликовал  Каюм
Мухамедханов, были просветителями и опорой
народа, и его самого смело можно причислить
к их ряду. Дорога жизни Каюма (Габдулкаюма)
Мухамедханова при всех трудностях и терниях
неуклонно вела вперёд и выше, на подьем и к
звездам.  Именно  поэтому  в  центре  Семея  на
улице  Абая  воздвигнут  ему  этим  летом
величественный памятник. Автор скульптурно-
монументальной  композиции  Оразымбай
Бекбаев сумел воплотить в своем замечательном
подарке  к  95-летию  нашего  незабвенного
Учителя  и  его  незабываемые  четры,  и  его
несломленный дух.

85
ҚАЙЫМ МҰХАМЕДХАНҰЛЫ - 100 ЖАС
2016  №1  (30)
Резюме
Resume
Мақалада Қайым Мұхамедханов жинақтаған қазақ әдебиетінің көрнекті өкілдері туралы
құнды деректер келтірілген.
The article deals with invaluable materials on the activities of the Kazakh literature, which has
been preserved and published Kayyum Mukhamedkhanov.

86
ҚАЙЫМ МҰХАМЕДХАНҰЛЫ - 100 ЖАС
2016  №1  (30)
ӘОЖ 822. 511. 112
С.ҚОЖАҒҰЛ, филология ғылымдарының кандидаты, доцент
І.Жансүгіров атындағы Жетісу мемлекеттік университеті
Талдықорған қаласы
ҒАЛЫМ ҒИБРАТЫ, ҰСТАЗ ШАПАҒАТЫ
Сүйер  ұлың  болса,  сен,  сүй,  Сүйінерге
жарар ол, - деген Абай өсиетін ерекше ілтипат
көңілмен  жиі  қайталайтын  ұстазымыз  Қайым
Мұхаметқанұлы  қазақ  тарихы  мен  әдебиеті
ғылымына өлшеусіз үлес қосқан шын мәніндегі
ғалым, ұстаз. Ол М.Әуезов негіздеген Абайдың
ақындық  мектебін  ары  қарай  дамытты.  Өзіне
қойған  талабы  мен  мақсаты,  ақын  мұрасына
деген азаматтық ұстанымы берік ғалым Абайдың
ақын  шәкірттерінің  шығармашылық  мұрасын
тірнектеп  жинап,  зерттеп  ғылыми  айналымға
түсірді.   Кеңестік кезеңдегі қасат көзқарастардың
көбесі әлі сөгілмей тұрғанда Алаш зиялыларының
атын алғаш ұстазымыздан естідік. Хандарымыз
қанаушы, батырларымыз  барымташы,  банды
деп    санамызға  сіңірген  «сабақтардан»  сартап
болып    қатқан  тоңды  жібітті.  Кенесары  мен
Шәмілдің 
соғыстары 
жеке 
басының
даңққұмарлығы емес, ел бірлігі мен тәуелсіздігі
жолындағы жанқиярлық ерлік екені көкейімізге
қонды.    «Қабанбай  мен  Бөгенбайды  тарихқа
кіргізіп дәріптеу керек емес», - деп тапқан таптық
тар  түсініктің  де  ғұмыры  ұзақ  болмайтынын,
ақиқат пен әділет тек уақыт пен тарихтың еншісі
екенін  түсіне  бастадық.  Абай  мұражайының
қолжазба  қорында  Шәкәрім  шығармалары
сақтаулы  жатқанын  жасырмай,  жалтақтамай
айтқанына  бас  шайқастық.  М.Әуезовтің  де
өмірінің  «қилы  заманы»  көп  болғанын,  көре
алмаушылық пен қызғаныш деген қызыл иттің
балағына, измдермен уланған жартыкештердің
ұлы  суреткердің  жағасына    жармасқанына
қынжылдық.
Әлихан 
Бөкейханов 
пен 
Ахмет
Байтұрсынұлының кемеңгерлігі мен көсемдігін,
Абай  мұрасының  жарыққа  шығуына  ықпал
жасаған, «Сен ертеңгі ұрпаққа, ұлтқа керексің,
Ұрпақ  үшін,  Мұхтаржан,  Абайды  жаз…»  деп
көрегендік кеңесін берген бірегей тұлғалардың
болашақ үшін, ұлт мүддесі үшін еткен еңбектерін
көңілімізге  тоқыдық.    Асан  қайғы  мен  Бұхар,
Дулат  пен  Шортанбай  толғауларының  зарын
ұқтық.  Біржан  мен  Сара  айтысының,  Сегіз
серінің «Ақбұлақ» өлеңінің ақиқатын аңдадық.
Жанақ  пен  Шөженің  өткірлігі  мен  өршілдігін,
Әсет  пен  Әріптің,  Сабырбай  мен  Сәдірдің
айтыскерлігін  Нұрлыбек  Баймұратов  пен
Нарманбет  Орманбетовтің  қазақ  тарихында
алатын орнын, тарихи ақиқатын таныдық.
1980  жылдардың  ортасында  келген
жариялылықтың жылымығы Алаш қаласы мен
Семейдің ортасын бөліп жатқан Ертістің сеңін
қозғады. Қ.Мұхаметханұлы алаш арыстарының
ақталуына  алғашқылардың  бірегейі  болып
атсалысты. Әлихан мен Ахмет, Міржақып пен
Мағжан,  Жүсіпбек  пен  Шәкәрім  өмірі  мен
шығармашылығын  жарқырата  көрсетіп,  ел-
жұртын қуантып, тарту етті.
3-курста  «Жыраулық  поэзиядан»  дәріс
оқыды. 
Оқулық 
«Қобыз 
сарыны».
Мақалада автор алаш азаматтарының өнегесін көрген, ары мен азаматтығын жасынан
сақтаған,  ұлы  тұлғалардың  ұлағатын  жанына  тұтқан  ұстазы  Қ.Мұхамедханов  туралы
ұмытылмас естеліктерімен бөліседі.
Тірек сөздер: Қ.Мұхамедханов, ұстаз, естелік, тұлға.

87
ҚАЙЫМ МҰХАМЕДХАНҰЛЫ - 100 ЖАС
2016  №1  (30)
хресто матиямыз  «Алдаспан».  Оның  өзі
кітапханада  саусақпен  санарлық.  Бірақ  біз
онымен  шектеліп  қалмадық,    ұстазымыз  бізді
мүлде  бұрын  естімеген  тың  деректермен
таныстырып,  өз  тұжырымдарын  ғылыми
негіздеп    көп  жайттарға  көзімізді  жеткізді.
Толғауларды   тақырыбы,  идеясы,  композициясы
деп талдатпады. Ана толғауды, мына толғауды
жаттаңдар демеді. Қалыптасқан  дәстүрлі деген
сабақтардың аясынан шығып кеттік. Түсініксіз
тармақтар  мен  күмәнді,  күзелген,  түзелген
мәтіндердің  түп  мағынасының  мәнін  ашып
талдау барысында талай тағылымды  шумақтар
жадымызда жатталып қалды. Ғалым-ұстаз әрбір
толғаудағы  деректі  жолдарды  тарихпен
байланыстыра қарастырып, Шоқаннан, Мәшһүр
Жүсіп 
жазбаларынан, 
Құрбанғали
Халидұлының «Тауарих Хамсасынан», Әбубәкір
Диваев  экспедициясы  материалдарынан
дәйектемелер келтіріп,  Сәкен Сейфуллин, Халел
Досмұхамедов,  Мұхтар  Әуезов    еңбектеріне
сілтеме жасап, өз зерттеулерін, түйінді ойларын
ортаға салатын. XV-XVIII ғасырдағы жыраулар
мұрасының текстологиясы мен тіліне  қатысты
талдауларын  Л.Будаговтың  «Сравнительный
словарь 
турецко-татарских 
наречий»,
Ильминскийдің  «Материалы  к  изучению
киргизского языка», Радловтың «Түркі рулары
әдебиетінің  нұсқаларынан»  дәлелдер    келтіріп
түсіндіретін.  «1940  жылдары    қолыма  бір
«Образцы  киргизско й  по эзии    в  песнях
эпического  и  лирического  содержания»  деген
Орынбордан  шыққан  кітап  түсті,  онда  «Елім-
айдың» бірнеше шумағы, «Шалкиіздің Би Темірге
айтқаны»,  Нысанбай  жыраудың    «Кенесары-
Науырызбай»  дастаны-бәрі  о рыс  тіліне
аударылып  басылған.    Біздің  көп  жазба
мұраларымыз  көрші  елдердің  мұрағаттарында
жатыр,  іздеу    керек,  тауып,  зерттеп    халық
кәдесіне жарату  керек» дейтін.
«Бұхар  жырауды»  оқығанда  жыраудың
туған  жылы  мен  туған  жерін  анықтау  үшін
қаншама тың деректерді алға тартып, «...жазып
үлгермесеңдер сендер оқуға түсетін жылы «Қазақ
әдебиетінде»  (1982.№31.32)  жарияланған
мақалам бар, өздерің оқып, танысарсыңдар», -
деді.    Жүзінде  бір  ризашылық  сезім  үйіріліп:
«Ғылымда  талас-тартыс  көп  болады,  ол
заңдылық,  бірақ  дәлелді  ғылыми  тұжырымды
қолдау,  мойындау  үлкен  ғалымдық  мәдениет.
Менің  сол  мақаламды  Әлкей  Марғұлан:
«Жазғандарың зор ақылға келеді. Ғылым жүзімен
жақсы  жазған  екенсің»  деп  бағалап,  Ақселеу
Сейдімбек «Бұхар жырау» сәтімен тындырылған
әлі талай-талай ұрпағымызға мойын бұрғызатын
елеулі еңбек»- деп інілік ізетін білдіріп хат жазған»,
- деді.
Ақтамберді мен Үмбетейдің Қабанбай мен
Бөгембай батырларға арнауларын, Тәтіқара мен
Бұхардың  толғауларындағы  Абылай  бейнесін
нақты тарихи оқиғалар мен деректер негізінде
түйіндейтін. Бұхар толғауындағы: «Алуа шекер
балмен  тең»  деген  жолдағы  «алуа»  сөзін
түсінбеген  редактор    «алуан»  деп    дәлелсіз
түзеткенін,  дұрысы  «алуа»  ол  тәтті  дәм,  ал
Үмбетейдің  «Бөгенбай  өліміне»  толғауындағы
«Алатаудай ақшадан» дегені дұрыс емес, Ақша
батыр Бөгенбайдың әкесі, сондықтан «Алатаудай
Ақшадан,  асып  тудың  Бөгенбай...»  болып  бас
әріппен  жазылуы  керек  дейтін.  Бүгін  бұл
текстологиялық олқылықтар орнына келгенімен
ХХ ғасырдың соңғы ширегіне дейінгі кітаптарда
текстологиялық тұрғыдан кеткен мұндай қателер
жеткілікті  еді.  Қ.Мұхаметханұлы    Бұхар
толғауларының, Махамбет жырларының, Абай
өлеңдерінің, 
кейіннен 
Шәкәрім
шығармаларының  текстологиясына  қатысты
зерттеу  мақалаларын  «Қазақ  әдебиеті»  мен
«Семей таңы» газеттерінің бетінде жиі жариялап
тұрды.  Бірде «Қазақ әдебиетінде» «Асылға абай
болайық» 
деген 
Абай 
шығармалары
жинақтарындағы емле мен тыныс белгілерінен
кеткен қателердің ақын өлеңдерінің мазмұнына
орасан зор нұқсан келтіретінін қынжыла жазған
Герольд  Бельгер мақаласынан бірнеше мысалдар
келтіріп, «өздерің оқып шығыңдар» деп тапсырма
берді.  Көп ұзатпай осы мақалаға жауап әрі қостау
түрінде    «Маржанды  тозаң  тұтпасын»  деген
тақырыппен мақала жариялады. Абай мұрасына
адалдығынан  айнымаған  ғалым  ақын
шығармаларының  текстологиясына  қатысты
қыруар  еңбек  етті.  1958  жылы  «Абай
шығармаларының текстологиясы» атты зерттеу
еңбегін  жариялады.  Қазақ  әдебиеттану
ғылымында текстология ғылымының теориялық
негізі 
кенжелеп 
дамығаны 
рас.

88
Қ.Мұхаметханұлының    Абай  мұрасының
конондық    мәтінін  түзудегі,  2  томдық  толық
ғылыми  жинағын    баспаға  әзірлеудегі
текстологиялық  зерттеулерінің  практикалық
құндылығын 
бағалап, 
оны 
қазақ
әдебиеттануында  текстология  ғылымының
негізін салушы десек асырып айтқандық болмас.
Ұстазымыз ғылымға, өнерге қосылған ілкі
жаңалыққа,  жетістік,  бастамаларға  қуанды,
қолдады.  «Мекемтас  мақаласында  дұрыс
жазған», «Құлмат (Өмірәлиев) талантты ғалым»,
«Г.Бельгер қазақ тілінің де білгірі» деп,  дер кезінде
орынды, өзекті мәселе көтерген ғалым інілеріне
ризашылығын білдіріп отыратын.
«Осы  топта  бөрік  кигендерден  бес-алтау
бар  сияқты  еді  ғой»  деп  әзілдеп,  жігіттерді
іздестіріп қоятын. Екі алақанының ұшымен көзін
көлегейлеп,  сәт  ойланып  «Адамның  кейбір
кездері» деп баяу, жұмсақ дауыспен өлеңді толық
оқып шығып,  Абай өнерді «Тәңірдің сыйы» деп
түсінген,  бұл  өлең  Пушкиннің  «Поэт»  деген
өлеңінің  әсерімен  жазылған.    Абай  жолында
Мұхтар    әлгі  Байкөкшенің  «жыны  бунап  келе
жатқан...»    сәтін  Абайдың    байқап  қойғанын
суреттейді емес пе?- деп өзі де еліте: «Абай өзінің
екі жағындағы Дәрмен мен Ерболға кезек қарады
да,  алдында  кетіп  бара  жатқан  Байкөкшені
нұсқап бір байлау айтты: Түрін байқадыңдар ма?
Өңінде үлкен шабыт оянып тұр. Мен білсем, осы
кәрінің жыны бунап келеді. Қәзір өлең айтады,
көрерсіңдер»-деген үзіндіні жатқа оқып, ақындық
өнер жайлы шабыттана әңгімелейтін.
Институтты  бітіретін  жылы  дипломдық
жұмысымды 
Қ.Мұхаметханұлының
жетекшілігімен қорғадым. Тақырыпты  бекітерде:
«Өзіңнің ойлап жүрген тақырыбың бар ма еді?»,-
деді.  «Ақтамберді  жыраудың  мазары  біздің
ауылда  ғой.  Ақтамберді  жыраудан  жазсам  деп
едім». «Е, Мұхтар (Мағауин) жазды ғой. Сен онда
толғауларының  көркемдігін,  текстологиясын
тексер.  Жазғандарыңды  әкеліп  көрсетіп  тұр.
«Ақтайлақ би шежіресін», «Тауарих Хамсаны»
таппассың,  Дулаттың  «Еспембетін»  о қы.
Осында  облыстық  радиода    Ақтамбердінің
ұрпағы Кенжехан Боқасов деген жігіт бар. Таныс.
Құндыздыңда  Шәкір  атаң  (халық  ақыны
Ш.Әбенов)  бар,  тілін  тапсаң,  сөйлес.
Амантайдың (Исин) «Семей таңына» мақаласы
шықты.  Оқы.  Бағытың  дұрыс.  Енді
текстологиясына кіріс»,-деп кеңес беріп қояды.
«Жұмысыңды  бастырып,    Төкен  ағаңа    (Абай
мұражайының  сол  кездегі  директо ры
Т.Ибрагимов) бар, пікір жазып берсін,  қорғауда
негізінен 
текстологиясына 
тоқтал,
талдауларыңды дәлелде»,-деді.
Кішіпейіл мінезді болғанымен өте сырбаз,
тиянақтылықты,  тазалықты  сүйетін  жан  еді.
Алаш азаматтарының өнегесін көрген, ары мен
азаматтығын  жасынан  сақтаған,  ұлы
тұлғалардың  ұлағатын  жанына  тұтқан
Қ.Мұхаметханұлына да кесірлі кезеңнің «саяси
сыйы» мол бұйырыпты. Қысастығы мен қасіреті
қатар келген зауалды жылдар қыспаққа алғанда
қайыспады, ақиқат пен адалдығынан айнымады.
Алаш  мектебінен  ұлт  пен  елдіктің  ұрығын
бойына сіңірген, ізгілікті білім нәрінен сусындап,
мақсатын ғылымның игілікті жолына бағыштаған
жастың жігерін жендет саясат жасыта алмапты.
Ерлік жасайын демеді, алдындағы ағасы, рухани
ұстазы Мұхтарды мұқалтуға жол бермеді, жалған
құжатқа  қол  қоймады.    Айдалып  кететініне
күмәнданбады, атылып кетуі мүмкін екенін де
сезді, бірақ «Мұнан менің қай жерім аяулы деп»
(Абай) қарсы тұрды. М.Әуезовті нысанаға алған
айтқыштар    кандидаттық  диссертациясының
қорғауында «А вообще он в своей диссертации
в 16 местах ссылается на профессора Ауэзова и
везде  хвалить  его»  деп  далбасалады,
«Диссертация  тов.  К.Мухамеханова  не
соответствует требованиям, ...потому что носит
антинаучный  характер»  деп  даурықты.
Панисламизм,  пантюркизм,  паназияттық,
шығыс суфизмі тәрізді кеңестік идеологияның
көзіріне айналған тіркестерді көлденең тартып,
түркілік  тегімізді,  мұсылмандық  дінімізді,
шығыстық кемелдігімізді күстаналады. Басқа ұлт
өкілдері бұл тың жаңалық, ғылымға қосылған зор
үлес  екенін  айтып  қолдап  жатқанда,  «Он
допустиль  грубую  политическую  ошибку,
подменив  марксизм  панисламизмом»  деп
«көрегендік» танытқан өз қандастарымыз болды.
Бұл даудың аяғы 1951 жылғы атақты «Абайдың
ақын шәкірттері туралы» конференцияға ұласып,
«халық  жауларын»  Абайдың  шәкірттері  деп
дәріптеген 
«ұлтшылдық 
пиғылдағы»
Қ.Мұхаметханұлы сол жылдың аяғында 58 бап
ҚАЙЫМ МҰХАМЕДХАНҰЛЫ - 100 ЖАС

жүктеу/скачать 2,75 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: