Issn 2308-0590 Индекс 74661 редакциялық кеңес мағауин Мұхтар Қазақстанның халық жазушысы Ғарифолла Есім
жүктеу/скачать 2,46 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- 2014 №2 (23) Resume Резюме Article is devoted to the history of repression victims of Kazakh people. АЛАШТАНУ
- ӘДЕБИЕТТАНУ ЖӘНЕ ТІЛ БІЛІМІ AHMET BAYTURSINULI HAYATI; KULTUREL, EDEBI FAALIYETLERI VE ESERLER
- Anahtar Kelimeler
- ӘДЕБИЕТТАНУ ЖӘНЕ ТІЛ БІЛІМІ 2014 №2 (23)
- ӘДЕБИЕТТАНУ ЖӘНЕ ТІЛ БІЛІМІ 2014 №2 (23) 2. AHMET BAYTURSINULI’NIN KÜLTı REL, EDEBİ FAALı YETLERı VE ESERLERı
- Alfabe İle İlgili Çalışmaları
- Yazı, İmla ve Terimler İle İlgili Çalışmaları
- Okullar İçin Hazırladığı Ders Kitapları İle İlgili Çalışmaları
- Halk Kültür Ürünleri Üzerindeki Çalışmaları
- ӘДЕБИЕТТАНУ ЖӘНЕ ТІЛ БІЛІМІ 2014 №2 (23) c. Eğitim ve Öğretim Konusundaki Çalışmaları
- ӘДЕБИЕТТАНУ ЖӘНЕ ТІЛ БІЛІМІ
2014 №2 (23) АЛАШТАНУ 61 Диханбай қыстауында. Осы жерде 2,5 мың озбыр саясат құрбандары мәңгілік дамыл тапқан.
Қазақтың арыстары жерленген жерді анықтауда «Әділет» қоғамының үлес салмағы айрықша. Сондықтан да, межелі жерге бет алғанда, осы қоғамды ұйымдастырушылардың бірі, жаны жайсаң ағамыз Мардан Байділдатегі: – «Әділет» қоғамының 1989 жылы сәуірінен бері жұмыс жасап келе жатқандығы белгілі. Содан бергі тынымсыз еңбектің жемісі ғой бұл. Топырағы торқа, жатқан жерлері жайлы болғыр С. Сейфуллин, І. Жансүгіров, Бейімбет Майлин, Ахмет Байтұрсынов сынды аяулы азаматтардың, жалпы 2,5 мың боздақтың жерленген жері анықталды. Жерледі деген жай сөз ғой, атылғаннан кейін бәрін «қара құзғынға» тиеп, Диханбай қыстағындағы шұңқырға тастап, бетін шала- шарпы жаба салған. Диханбай қыстауында жатқан 2,5 мың арыстарымыздың кімдер екендігін, олардың есімдерінің қалай анықталғанын «Әділет» қоғамының төрағасы, академик Манаш Қозыбаев: «Бұл жерде жерленген 2,5 мың адамның 499-ның есімдері анықталыпты. Ол тізімді Ресей қауіпсіздік комитетінің қызметкерлері табыс етіпті. Жоғарыда біз сөз еткен қазақтың маңдай алды азаматтарының есімдері де сол тізімде аталған. Ресейліктер табыс еткен құжат бойынша 499 боздақ, не бары 14 күнде атылып, осы жерге құпия түрде көмілген». Қорыта
айтар болсақ,
біздің қоғамтанушылар тікелей голощекиндік геноцид салдарынан, тағы басқа өміршіл зұламаттың зардабынан күні бүгінге дейін қазақ халқының ұлттық дамуы демографиялық детерменизм, яғни амалсыз санға тәуелділік жағдайында қойғанын әлі біле алмай келе жатқан сияқты. Сол демографиялық кәріптік жеңіп, сол дертті бір жола жазбайынша қазақты ұлт ретінде ұшпаққа шығара алмаймыз. Әдебиет 1. Қызыл қырғын. 37-де опат болғандар // Егемен Қазақстан, 1993 жыл 14 тамыз.
2. Дегитаева. А. Политические репресии в Казахстане в 1937-1938 гг. Сб. Док./ Отв. Ред. Л, 1998. – 336 с. 3. Мұстафин Б. Геноцид ақиқаты // Қазақ әдебиеті, 1997, 27 мамыр. 2014 №2 (23) Resume Резюме Article is devoted to the history of repression victims of Kazakh people. АЛАШТАНУ В статье рассказывается об истории жертв репрессий казахского народа. 62 ӘДЕБИЕТТАНУ ЖӘНЕ ТІЛ БІЛІМІ AHMET BAYTURSINULI HAYATI; KULTUREL, EDEBI FAALIYETLERI VE ESERLER N. BIRAY, Doc. Dr., Soltustik-Batis Turik Dialektterinin Dotsenti Pamukkale Universiteti ӘОЖ 821.512.122 Makalede, edebi faaliyetleri Ahmet Baytursinuli. Bu makalede edebi faaliyetleri Ahmet Baytursinuli. Anahtar Kelimeler: Ahmet Baytursinuli, hayati, kulterel,edebi faaliyetleri. 2014 №2 (23) Ahmet Baytursınulı, 1873’te Kazakistan’ın Torgay ili, Tosın kasabası Sarıtübek köyünde doğmuştur. Kazaklar, Büyük Cüz, Orta Cüz ve Küçük Cüz olmak üzere üç büyük kola ayrılmışlardır. Buna göre; Ahmet Baytursınulı, Orta Cüz Kazakları’nın Argun boyundandır. Ahmet Baytursınulı’nın ailesi çiftçilikle uğraşır. Babası Baytursın mert, dürüst, namuslu, köyde ve çevre köylerde sevilip sayılan biridir. İlçe yöneticisi Yakovlev 1886 yılı 20 Ekiminde Sarıtübek köyüne gelir. Kendisini karşılamadıkları gerekçesiyle Baytursın ve kardeşi Aktas’ın üzerine at sürer. Baytursın ve kardeşleri ona tepki gösterir, köyden kovarlar. Daha sonra il yöneticilerinin köye gönderdiği heyet, Şoşakulı ailesinin gözaltına alınmasına karar verir. Duruşmada Baytursın ve kardeşi Aktas tutuklanır, Sibirya’ya on beş yıllığına sürgün edilirler (Alibekiroğlu, 2005: 5). Babası, Ahmet’in okuması için çok gayret eder, onu, Torgay şehrindeki iki sınıflık Rus- Kazak okuluna gönderir. Babası sürgündeyken Ahmet’i okutmak için annesi Künşi ve amcası Erğazı ellerinden geleni yaparlar (Hüseyin, 2002: 223). Baytursınulı ilk olarak 1882-84 yılları arasında köydeki ilim sahibi kişilerden okuma yazma öğrenir. Sonra köy okuluna, 1886’da Rus-Kazak okuluna başlar. 1891’de Orenburg’daki öğretmen okuluna girer. 1895’te öğretmenliğe başlar. Bu arada Rusça eğitim de alır. Kazakistan’ın farklı bölgelerindeki okullarda öğretmenlik yapar. Ahmet Baytursınulı, 1896 yılında Kazak tarihi, etnografyası, folkloru ve dili üzerinde çalışmalar yapan Çuvaş Türkü Alektorov ile buluşur. O, Alektorov’dan Kazakistan dışındaki Kazakların yaşayışları ve Kazak ülkesi üzerinde güdülen yayılma ve sömürü siyaseti hakkında bilgi edinir. Rus âlimi İlminskiy’nin çalışmalarının Kazakları eğitme değil misyonerlik faaliyetleri olduğunu Alektorov’dan öğrenir. Bu görüşmeden sonra Ahmet’in siyaset, eğitim, bilim ve kültür alanındaki düşünce dünyası değişir (Türk, 1999: 1). O, İsmail Gaspıralı’nın temellerini attığı bütün Türkistan’a yayılan Usul-i Cedid adlı eğitim sistemini yakından takip eder. Baytursınulı, Kazak dili ve edebiyatının tarihî gelişimini araştırır, modern Kazak edebiyatını oluşturmanın yollarını arar. Kazak halkının folklor malzemelerini derleme, inceleme ve araştırma işiyle de uğraşır. Kazak toplumunun sosyal ve kültürel hayatıyla ilgili makaleler, şiirler yazar. Rus klasiklerinden çeviriler yapar.
63 ӘДЕБИЕТТАНУ ЖӘНЕ ТІЛ БІЛІМІ 2014 №2 (23) Ahmet Baytursınulı, Çarlık Rusyası’nın artan baskıları karşısında “Kazaklar bağımsız millettir.” diyerek kendisiyle aynı görüşte olan aydınlarla birlikte hareket eder. Böylece siyasete atılır.
Kazak çocuklarının eğitimiyle ilgili yazılarıyla dikkatleri üzerine çeken Baytursınulı, 1909 yılında hükûmete karşı girişimlerde bulunmakla suçlanır. Önce Karkaralı cezaevine konur, daha sonra Semey hapishanesine nakledilir. Oradan da Orenburg’a sürgüne gönderilir (Oralbayeva, 1998: 92). Ahmet Baytursınulı, sürgün yıllarını geçirmek üzere 9 Mart 1910’da Orenburg’a gelir. 1910’dan 1917 yılı sonuna kadar burada kalır. Yazarlık ve yayıncılık hayatı burada başlar. O, Kazak gençleri ile Mart 1913’te, Orenburg’da “Kazak” adında haftalık bir gazete çıkarmaya başlar. Gazetenin çıkış amacı, “Kazakların bilimsel, edebî, siyasi, sanatsal açıdan yetişip gelişmesi, halkın eğitilmesi”dir. Gazete, 1917’de hükûmet tarafından kapatılır. Bu dönemde, ilk kitabı olan Masa (1911)’yı, Okuv Kuralı (1912) adlı eserini, Kırık Mısal (1913), Til Kuralı (1915) adlı kitaplarını yayımlar. 21-28 Temmuz 1917’deki Kurultay’da Kazak partisinin kurulması kararı çıkar. Baytursınulı, “Kazak” gazetesinin 27 Kasım 1917 tarihli sayısında yeni kurulan “Alaş” partisinin programını yayınlar. O yıldan 1919’a kadar da “Alaş-Orda” hükûmetinin eğitim bakanlığını yapar. 1919’da “Alaş-Orda” dağıtılır. “Alaş”tan ayrılıp hürriyet ve bağımsızlık vaatleriyle gelen Bolşeviklerin safına geçer. Moskova’ya giderek bizzat Lenin’le görüşür. 1920’de Lenin’in isteğiyle “eğitim bakanlığı”na atanır. Baytursınulı 1921-1925 yılları arasında bilim ve edebiyat komisyonu başkanlığı, Kazakistan Araştırmaları Komisyonu fahri başkanlığı, 1921-26 yılları arasında Orenburg’daki Kazak Eğitim Enstitüsü’nde hocalık görevlerini yürütür. Komünist Partisi üyeliğini 1925’e kadar yürütür. Sonra tamamen bilime ve öğreticilik faaliyetlerine yönelir. Taşkent’teki Kazak Pedagoji Enstitüsü’nde Kazak Dili ve Edebiyatı dersleri verir. 1928’de Almatı Kazak Memleket Üniversitesi’ne davet edilir ve burada Kazak Dili ve Edebiyatı profesörü unvanıyla dersler vermeye başlar (Oralbayeva, 1998: 94). Bu yıllar Stalin’in ilk yıllarıdır. Stalin’in ilk icraatı Orta Asya Türk aydınlarını takibe almak ve onları ortadan kaldırmak olur. Türk aydınları “halk düşmanı”, “devrim düşmanı”, ve “pantürkist” olmakla suçlanır. Ahmet Baytursınulı da bu fırtınadan nasibini alır ve 1 Haziran 1929’da halk düşmanı suçlamasıyla gözaltına alınır. 2 Haziran’da tutuklanarak Arhangelsk’e sürgün edilir. 1934 yılında Rus yazar Maksim Gorki’nin eşi E. P. Peşkova’nın Sovyet Komünist partisine yazdığı, sürgündeki aydınların affedilmeleri içerikli rica mektubu üzerine Sibirya’daki mahkûmiyetinden erken döner. Ona verilen “Herhangi bir iş sahibi değildir” (Buran, 2010: 426) belgesi sebebiyle Almatı’da hiçbir işe kabul edilmez. Eskisi gibi bilimsel çalışma yapmasına, çocuk okutmasına, bir işte çalışmasına izin verilmez. Baytursınulı ve ailesi adeta açlığa terk edilir. Baytursınulı’nın 1935-37 yılları arasında görüştüğü kişiler bahane edilir. 1936-37’lerin kasırgası “Kızıl Kırgın” onu da bulur, 8 Ekim 1937’de Ahmet Baytursınulı tutuklanır. Bazı kaynaklara göre 8 Aralık 1937’de; bazılarına göre de 9 Ekim 1938’de Torgay kasabası, Cangeldi köyünde kurşuna dizilerek katledilir. Tüm Türk aydınlarına olduğu gibi onun da adına ve eserlerine bu tarihten sonra yasak konur, tarih ve edebiyat kitaplarından adı çıkartılır (Buran, 2010: 427; Türk, 1999:2). 1985 yılında yönetimdeki rahatlamadan sonra Kazak SSR Yüksek Mahkemesi’nin 4 Kasım 1988’de aldığı bir kararla Ahmet Baytursınulı, M. Cumabayev, C. Aymavıtulı, M. Duvlatov ve Ş. Kudayberdiyev’in adları; “ Halka hizmet etmekten başka hiçbir suçları yoktu.” denerek Kazak halkına iade edilir (Oralbay, 1998: 95). Baytursınulı’nın 8 Aralık 1937’de kurşuna dizilerek öldürüldüğünü ailesi yıllar sonra öğrenir.
64 ӘДЕБИЕТТАНУ ЖӘНЕ ТІЛ БІЛІМІ 2014 №2 (23) 2. AHMET BAYTURSINULI’NIN KÜLTı REL, EDEBİ FAALı YETLERı VE ESERLERı Aydınlanma hareketi, Kazaklar arasında 19. yüzyılın ikinci yarısında başlar. Halk arasında daha sonra yayılan bu hareketin asıl öncüsü, doğunun klasik düşünürlerinin fikirleri ile liberal Rus aydınlarının fikirlerini birleştiren şair Abay Kunanbayoğlu olarak kabul edilir. Onun şiirleri, ölümünden sonra 1909’da Bökeyhanov tarafından Petersburg’ta yayımlanır. O yıllardaki diğer önemli yayın Ahmet Baytursınulı’nın “Kırk Mısal” adıyla, İvan Krilov’un fabllarından çevirdiği tercüme eserdir. Baytursınulı, böylelikle Kazakları çalışmaya, ilme önem vermeye teşvik eder. Bu çalışmaları sebebiyle Abay’la birlikte Kazak yazılı edebiyatının kurucusu olarak kabul edilir (Kara, 2002: 40). “Bayğa mal, oqığanğa şen maqsut bop, Oylaytın curttıñ qamın adam azdan.” (Zengine mal, okuyana makam hedef olmuş, halkın ve ülkenin sorunlarını düşünen az çıkmıştır.) diyen Baytursınulı, diğer okuyan Kazak gençlerinden farklı olarak, halkı bilinçlendirmek için en zor iş olan eğitim-öğretimle uğraşmayı seçer. Onun rüyası hür, bağımsız, kalkınmış ve güçlü bir Kazakistan’dır (Alibekiroğlu, 2005: 17). Baytursınulı’nın çalışmaları şu başlıklar altında ele alınabilir:
Kazak Türkçesi ile ilgili çalışmalarını aşağıdaki ana başlıklar altında sıralayabiliriz:
Çalışmaları Ahmet Baytursınulı, Kazak dil biliminin kurucusu olarak kabul edilir. Çağdaş Kazak dili ve edebiyatının temellerini atan kişidir. Araştırmaları, daha çok öğretime yöneliktir. Baytursınulı’nın dil çalışmaları “alfabe ile ilgili olanlar, okullar için ders kitapları, yazı, imlâ ve terminoloji ile ilgili çalışmalar, halk eğitimi ve kültürle ilgili çalışmalar” şeklinde dört gruba ayrılabilir (Türk, 1999: 2).
Arap alfabesini Kazak Türkçesine uyarlama çalışmaları, Baytursınulı’nın en önemli çalışmalarından biridir (1910). O, bu konuyu ele alan “Okuv Kuralı” adlı kitabını okullarda okutulması için yayımlar (Gömeç, 2003: 69). Baytursınulı’nın alfabesi, 1924 yılında Orenburg’da Kazak-Kırgız bilim adamları kurultayında Kazakistan Türkleri için resmî alfabe olarak kabul edilir. 1928 yılında Latin harflerinin kabulüne kadar da geçerliliğini korur (Buran-Alkaya, 2002: 252). Yazı, İmla ve Terimler İle İlgili Çalışmaları Ahmet Baytursınulı, imla üzerinde de durur. Usul-i cedid ve usul-i savtiye üzerindeki çalışmaları bunlarla ilgilidir. Bunun dışında Türk lehçeleri için ortak terimler türetmeye çalışır. Baytursınulı, terim çalışmalarını ayrıntılı olarak “Til Kural” adlı çalışmasında vermektedir. Okullar İçin Hazırladığı Ders Kitapları İle İlgili Çalışmaları Baytursınulı, savunduğu eğitim yöntemlerini yazdığı okul kitaplarında uygular. O, bu çalışmalarıyla Kazak dil biliminin kurucusu sayılır. Araştırmaları, “Kazak dili tarihi” çalışmalarının temelini oluşturur. Ders kitabı olarak yayımlanan aşağıdaki eserlerde Kazak Türkçesi’ni değişik açılardan ele alır. Okuv Kuralı (Okuma Kitabı): Öğrenciler için hazırlanmıştır. Kazak Türkçesinin ses bilgisi özelliklerine uygun olarak düzenlenen bu Arap harfli alfabeyi 1912 yılında Orenburg’da yayımlar. Eser, Gaspıralı’nın Türk dünyasında bir eğitim seferberliğine dönüştürdüğü Usul-i Cedid sisteminin Kazak aydınlarına ve eğitim sistemine etkisini de gösterir (Alibekiroğlu, 2005: 27-28). Til Kural (Dil Bilgisi Kitabı): İlk yayını 1914/15’te Orenburg’da yapılan eser, dilbilgisi konularını ele almaktadır. Moldatayev, 1997: 46). “Til Kural”, Baytursınulı’nın Kazak Türkçesi’nin sesli uyumu konusunda kaleme aldığı görüşlerinden oluşturulan bir kitaptır.
65 ӘДЕБИЕТТАНУ ЖӘНЕ ТІЛ БІЛІМІ 2014 №2 (23) Bayanşı (Başlangıç veya Yöntem Kitabı): 1920’de Kazan’da yayımlanan “Kazakça Elippege Bayanşı (Kazakça Alfabeye Başlama)” adlı eserde alfabe ve alfabe öğretimi konusunda yöntemin ne olacağı anlatılmaktadır (Alibekiroğlu, 2005: 31). Til Tanıtkış (Dil Bilgisi): “Til Tanıtkış” bir okuma kitabıdır (1925, Orenburg). Eserde cümle bilgisi konuları, iyelik ve hâl çekimi, isimden isim türetme ekleri, sıfatlar, sayılar, zamirler, fiiller, fiil çatıları ele alınmakta, örneklerle açıklanmaktadır (Türk, 1999:5). Edebiyet Tanıtkış (Edebiyat Teorisi): 1926’da Taşkent’te yayımlanan eser, Kazak estetiğinin temeli kabul edilir. Eserde dilin varlığı, doğru kullanılması, edebî eserlerde dilin kullanılışı gibi konular işlenir. Kitap, kendi devrinde edebiyatın teorik meselelerini ele alan ilk bilimsel çalışmadır. Eserdeki edebiyat terimlerini Baytursınulı oluşturmuştur, bugün de kullanılan birçok edebiyat terimi ona aittir. Kitapta estetik, güzellik, insanlık, yazılı edebiyattaki akımlar, yöntemler, tenkit konuları ele alınmakta, tasnif edilmektedir. (Baytursınov, 1989: 137-317, 1991: 340-461). Til Jumsar (Dilin Kullanımı): Baytursınulı’nın 1928’de Kızılorda’da yayımlanan konuşma, okuma ve yazma dilinin kullanımıyla ilgili yöntemleri anlattığı eseridir (Türk, 1999: 35).
Baytursınulı, destan, joqtav (ağıt) gibi ürünlerin halk arasından derlenmesi çalışmalarını yaparak Kazak folkloruna katkıda bulunan ilim adamlarından biridir. Bu eserleri şunlardır:
Er Sayın Destanı: Destan, 1923’te yayımlanır. Yazar, destana önsöz ve açıklama da eklemiştir (Baytursınov, 1991: 97). 23 Coktav (23 Ağıt): Bu ağıtlar, halk edebiyatı çalışmaları içinde önemli bir yere sahiptir. O, ağıtları sadece derlememiş, sistematik bir hâle de getirmiştir (Baytursınov, 1991:143). Bu tür derlemeler ve bunların sınıflandırılması çalışmaları, Kazak edebiyatında ilk olması açısından önemlidir. Eser, 1926’da Moskova’da yayımlanmıştır. Eserdeki ağıtlar içinde “Mamay Batır, Kaz Davıstı Kazıbek, Kenesarı-Navrızbay, Ertorı, Erğazı, Abdığapar” gibi tarihî kişilikler hakkında ağıtlar da vardır (Baytursınov, 1991: 143-208). A.V. Zataeviç, Baytursınulı’nın Kazak müziği ve şarkıları ile ilgili çalışmalar yaptığını “Kazak Halkının 1000 Şarkısı” adlı eserinde ifade eder (Alibekiroğlu, 2005: 41).
“Masa” (Sivrisinek) adlı ilk şiir kitabını 1911’de Orenburg’da yayımlanmıştır. “Masa” şairin ve uyuyan milleti uyandırmaya çalışan aydınların sembolüdür. O, “Masa”da kendi hayatını anlattığı gibi Kazak halkının yaşadığı eziyet, sıkıntı, kıtlık, hürriyet ve bağımsızlık hasreti gibi temaları da işler. Diğer şiirlerde halkı için, milletin bağımsızlığı ve özgürlüğü için çalışan, kendini feda eden kahramanlar tasvir edilir. Eserde, Puşkin ve Krilov’dan tercüme edilmiş şiirler de yer almaktadır. Çevirileri Baytursınulı’nın çevirileri Kazak edebiyatı içerisinde önemli bir yere sahiptir. Çeviri olarak yayımlanan ilk eser (Petersburg, 1909) Baytursınulı’nın “Qırıq Mısal” adlı kitabıdır. Daha çok Krilov’dan ve Rus edebiyatı deneme yazarları A. P. Sumarakov, V. İ. Maykov, İ. İ. Hemnitser, A. S. Puşkin, Lermantov ve lirik şair S. Y. Nadson’dan çeviriler yer almaktadır. Baytursınulı, bu aktarmaları Kazak halkını bilinçlendirmek için, halkın durumuna uygun örnekler vererek ve konuşma dilini kullanarak yapar. Kazak halkının medeniyeti, tarihi gibi konuları da ele alan, toplumun bu günü ve geleceği hakkında düşünceler öne süren Baytursınulı’nın sadece bu konuları işlediği “Medeniyet Tarihi” adlı bir eserinin olduğunu bazı kaynaklar söylese de eserin ne kendisi ne de müsveddesi vardır. Muhtar Avezov, bir makalesinde Baytursınulı’nın bu eseri hakkında bilgi vererek eserin 1923 yılında tamamlandığını belirtir (Alibekiroğlu, 2005: 42).
66 ӘДЕБИЕТТАНУ ЖӘНЕ ТІЛ БІЛІМІ 2014 №2 (23) c. Eğitim ve Öğretim Konusundaki Çalışmaları Ahmet Baytursınulı, öğretmendir. Savunduğu fikirleri kendi ülkesinin çocuklarına ve halkına anlatabilmek, onları aydınlatmak için daha çok eğitim ve öğretim konusunda çalışmalar yapmıştır. Onun eğitimle uğraşmasının amacı, halkını uyandırmak, bilinçlendirmek ve bu yolla hür, bağımsız, kalkınmış bir Kazakistan’ın imarını sağlamaktır. Bu amacını geçekleştirmek için özellikle eğitim çalışmaları üzerinde durmuştur. Yazılarında genellikle ilerlemenin eğitimle olacağını belirterek medenî ülkelerle geri kalmış ülkeleri karşılaştırır. Onun “ilköğretimlerde okutulması şarttır” dediği okuma, yazma, din, anadili, millî tarih, matematik, çiftçilik eğitimi, el sanatları, coğrafya, fen bilgisi gibi dersler de aydınlanma konusundaki düşüncelerinin göstergesidir. Onun görüşleri, Usul-i Cedid adlı Türk eğitim sisteminin etkisini göstermektedir.
19. yüzyılın sonlarında Çarlık Rusyası sınırları içerisinde yaşayan ve Türkçenin çeşitli lehçelerini konuşan bölgelerde, eğitim ve kültür alanında merkezi Kırım ve Kazan olan bir yenileşme hareketi başlar. Bu hareket, daha sonra Azerbaycan ve Türkistan’a sıçrar (Kakınç, 2002: 99). Bu eğitim sistemi önce ilköğretimde ağırlığını hissettirir. Eski usulle ders verme (Usul-i Kadim) yöntemine karşı çıkarak, bunun yerine Batılı eğitim sistemini (Usul-i Cedid) kullanmayı öneren ve bu sistemin savunucusu olanlara “Cedidciler”, bu sisteme de “Cedidcilik” adı verilir. İlköğretimde ıslaha gidilmesi, eski eğitim sisteminin yeni eğitim sistemi ile değiştirilmesi çalışmalarının temsilcisi Kırım Tatarı İsmail Gaspıralı’dır (1851- 1914). Gaspıralı, Cedidçilik akımını düzenler, geliştirir. Bu yöntemin okullarda uygulanması, yeni bir yöntemin benimsenmesi fikri Kazanlı Şehabettin Mercani’nin öğrencisi Hüseyin Feyizhani (1828-1866)’ye aittir. Gaspıralı Kırım’da, Kazan’da ve Türkçe’nin değişik lehçelerini konuşan bütün Türkistan’da halkın içinde bulunduğu kötü şartlardan kurtulmasının ancak ve ancak eğitimle, bilgiyle ve kültürle olabileceğini öne sürer. Gaspıralı’nın ileri sürdüğü fikirlerle Ahmet Baytursınulı’nın Kazak eğitim sisteminde uygulamak istediklerinin hemen hemen aynı olduğu görülmektedir.
Baytursınulı, Kazak basın ve yayın hayatının gelişmesinde büyük rol oynar. Onun ilk yazısı 1911’de “Aykap” dergisinde yayımlanır. O, yazılarıyla toplumun fikir ve düşüncelerini etkiler. “Şora” dergisinde de yazıları çıkar (Koç, vd, 2007: 468). Ufa’daki “Ğaliya Medresesi”nde okumuş bazı Tatar gençleri ve ileri görüşlü kimselerin yardımı ve korumasıyla 2 Şubat 1913 yılında Orenburg’da resmî olmayan, milliyetçi kanada ait “Kazak” gazetesini, onlar çıkarmaya başlar. Gazetenin ilk sayısında Baytursınulı, gazeteyi “Halkın gözü, kulağı ve dili” olarak tanımlar. 1917’ye kadar Kazak gazetesinin redaktörlüğünü de yapar. Kazakistan’da “Kazak” gazetesinden önce, “Türkistan Valayatı”(1870-1918), “Dala Valayatı” (1888-1902) gazeteleri, “Aykap” dergisi (1911-1915/16) gibi gazete ve dergiler yayımlanmıştır. Baytursınulı’nın gazete yazılarında ele aldığı konular şöyle sıralanabilir: Kazakların topraklarına el konulması, kiraya verilmesi, yabancıların -genellikle Ruslar- bu topraklara yerleştirilmesi, mahkemeler ve kanunlarla ilgili düzenlemeler, medeniyet ve kültürün önemi ve geliştirilmesi, Kazak folkloru, edebiyat, estetik, edebiyat teorisi, sanat, edebî sanatlar, okul kitapları ve nasıl olmaları gerektiği, alfabe, imla, dil bilgisi, eğitim öğretim, millî meseleler, o devirdeki siyasi ve sosyal olaylar, sağlık, temizlik, nezaket ve nezaket kuralları. Onun bazı siyasi yazılarında “Bortan” müstear adını kullandığını söylenmektedir (Alibekiroğlu, 2005: 57). “Kazak” Gazetesi, “Alaş” partisinin kurulmasına da hizmet eder. Kısa bir süre sonra “Alaş”ın resmî yayın organına dönüşür. Bolşeviklerin 4 Mart 1918’de Omsk idare mahkemesinde aldığı kararla Kazak basın-yayın hayatına damgasını vuran “Kazak” gazetesinin (265 sayı) yayın hayatı sona erer (16 Eylül 1918).
|