Issn 2518-198х индексі 74623 Индекс 74623 Қ ар ағ анд ы уни вер си тетiнiң ÕÀÁÀÐØÛÑÛ
жүктеу/скачать 5,53 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- қой аузынан шөп алмайтын
- «алтын күрек»
| аяғы кеңіп, мал тойына бастасымен-ақ, аралбай-тарақты елдерінің аралас-құраласы молайып,
жөн-жоралғының көбейген шағы. Өзі де алапаты артық, мысы жеңбей қоймайтын, адамзаттың сұлуы еді-ау!...Түнқатардың əкесі бар өмірін байдың есігінде өткізген, қой аузынан шөп алмайтын, құдай деген адам болатын. Ақселеу Сейдімбек «Бүркіт» деп аталатын əңгімесінде құсбегілікке қатысты теминдерге жеке- жеке тоқталып, оларға анықтама береді. Соның ішінде ол құс жемінің түрлеріне ерекше тоқталады. Шығармадағы «қансоқ», «қызыл», «тартпа», «сарбөртпе», «тоят», «үрген өкпе», «боз өкпе» секілді терминдер əңгіме барысында бірнеше рет қайталанады. А. Сейдімбек өз шығармаларында халық тілінде қалыптасқан эпитет, теңеу, əсірелеулер мен литоталарды жиі əрі ұтымды жұмсап, тілімізді байытумен ерекшеленеді. Əдеби шығармалардағы осы бір түсініктер бір-бірінен ерекшеленіп, тілдегі, əдебиеттегі қызметтеріне сай жазушы шығармаларында қоланылады. Мəселен, теңеудің тілдегі қызметі жайында ғалымдар нақты пікірлер айтады. Яғни теңеу дегеніміз – құбылысты басқа нəрсемен салыстыру арқылы сипаттау тəсілі. Əр нəрсені салыстыру негізінде жасалатын бейнелі сөздер, туынды мағыналы сөздер, құбылту түрлері аз емес [1; 53]. Енді міне, қазір де сол əдет айсыз қараңғыда аш бөрідей тау жебелетіп, жортуылға алып шығып еді («Аққыз»). Елім деп еңіреген ерлер осынау найзадай тік біткен, жалаңаш, жалғыз биіктің түстік жақ сауырын жалдап шығып, қарауыл қарайды екен («Талға біткен жалбыз»). Қозы өрісіндей ғана жерге жайылған бұлақ табанының көкорай шалғынына ірге тиістіре, шүпірлей қонысқан. Аққыздың ақыл-көркіне таңдай қағып, Наймантайдың жігіттік өнеріне бас иіп, ауыздан- ауызға əдемі аңыздай əңгіме таралып жатты («Аққыз»). Шығар күндей шындықты əлдеқашан ұмытып кетіп, енді ғана еске түсіргендей («Бір атым насыбай»). Жазушы өз шығармаларында теңеуді қолдану арқылы табиғат көріністерін, тұрмыстық жайларды, кейіпкерлердің психологиялық халін оқырман қауымға əсер етерліктей етіп беруге тырысады. Сонымен бірге А. Сейдімбек эпитеттің көмегімен сөзге көп мағына сиғызып, автордың кейіпкерге, оның іс-əрекетіне, кейіпкердің кейіпкерге іс-əрекетіне көзқарасын ұтымды шебер береді. Жалпы эпитет дегеніміз – заттың, не құбылыстың айрықша белгісін, қасиетін білдеретін бейнелі сөз. Эпитет ұғымға, нəрсеге бейнелілік, нақтылық сипат береді. Автор кейіпкерге мінездеме беру мақсатында эпитеттерді жиі əрі ұтымды пайдаланады. Мəселен: Сол «алтын күрек» жел де биыл қыс қаһарына мініп, қар бекіген кезде соғып еді («Тəтті тіршілік»). Сары сағыз боп кепкен қайыңның безіндей қатты, етсіз тықыр басы сүйірлене, əдеттен тыс ұзын көрінеді («Зерде»). Шілде айының буалдыр сағым ойнаған сəскелік кезі болатын («Көңіл шіркін»). Көп жасаған жасымен емес, көпті көрген басымен төңірегіне қадірі артқан көне көз адамның қазасына аяқ жетер жер құлақтанып, өрел айтушылар ағылып келіп жатты. Ақыры, не керек, содан қашан өз қолы аузына жеткенше, осы тесік өкпе болып көрмегені жоқ («Бір атым насыбай»). Е. Жанпейісов көркем əдебиет стиліне тəн сөздерді 4 топқа бөледі. Ол сөздер шоғыры Ақселеу Сейдімбек шығармаларында да атқаратын қызметі зор екендігі белгілі. Автор шығармаларындағы бейнелі сөздерді Жанпейісовше талдасақ: Ш. Мажитаева, А.Ы. Сейтім, Н.Б. Жанузаков 10 Вестник Карагандинского университета 1) стильдік қызметіне қарай көпшілік қолды сөздер: су, қозы-лақ, аспан, тіл т.б.; 2) поэтикалық кестелі сөздер: көңіл, сезім, қажыр-қайрат, күлкі т.б.; 3) қарапайым сөздер; 4) диалектизмдер: леген, насыбай [2; 116]. А. Сейдімбек кейіпкер тілін, кейіпкер мінезін еркін жеткізу мақсатында, əрбір диалог барысында қаратпа сөздерді қыстырып отырды. Оған мысал: – Сыздеке, қыраныңыз құтты болсын! – Ей, Мұса, Кекшіліңнің қызығын көп көрдің ғой сен. – Мұсеке, адам қартайғанда бір бала дейді ғой т.б. [3]. Жалпы жазушының халық тіл байлығын жетік меңгергенін байқатуда, көркем шығармаларда типтік образ жасауда, жеке кейіпкердің тілдік ерекшелігін аңғартуда жоғарыда аталған мəселелердің маңызы зор. Көркем шығарманың мазмұны ондағы кейіпкерлердің іс-əрекетін айшықты сөзбен бейнелеп, суреттеп көрсету арқылы түсініледі. Фразеологизмдер – көркем шығарма тілінде образды бейнелі реңк беру, эмоционалды- экспрессивті бояуын арттыру мақсатында қолданылатын тілдік бірліктер. «Ақын-жазушылар өз туындыларын жазу үстінде жаңа грамматикалық форма іздеп отырмасы анық, өзіне таныс стилін, қолтаңбасын қай сөйлем мүшесін жиі қолдануын, сөз байланыстарының қандай тəсіліне жиі жүгінетіндігінен гөрі, бірден көзге ұрып тұратын жəне жиі пайдаланатын формалардан іздегені жөн». Осы дайын материалды əр қаламгер əр мақсатта қолданып, шығармаларын əрлендіре түседі. «Тұрақты тіркестер – əдеби тілдің ілгері даму барысында қалам қайраткерлерінің əрекеті арқылы жанданған əсем кестелер. Олар – сөз зергерлерінің ой-түйінін ықшамдап аңғартатын жинақтылықтың үлгісін көрсететін көркемдік құрал. Тұрақты тіркестерді қай жазушы болса да өз шығармасында қажетіне қарай қолданады», – деп ғалым М.С.Серғалиев айтқандай, — бұл зерттеу жұмысымызда көркем прозадағы фразеологизмдерді авторлар өз туындыларында халық тілінің бай қазынасынан көркем сөздің алуан түрлі өрнектерін мақсатты ойларына лайықтап алып отырғандығын байқаймыз [2; 121]. Фразеологизмдерді А.Сейдімбеков «Аққыз» повесінде мағынаны əсерлеу, суреттеу, көркемдеу қызметінде шебер, ұтымды, өнімді пайдаланған. Бəрінің де артында ат бүйірін соқпастай етіп жасаған арқалығы келте қоржын. Əкесі Сүтемген осыдан үш жыл бұрын дүние салғанда дөңгелек дəулетінің иелігі – соңынан ерген жалғыз тұяғы Наймантайға тиген. Жүрегінде жылт еткен жүктеу/скачать 5,53 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|