Жалпы білім беретін мектебінің 9-11 сынып оқушыларына арналған қазақ тілінен диктант жинағы
жүктеу/скачать 270,58 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- 119 Сарыарқа күзі
- 120 Қызыл кітап
| 191 сөз, Ш.Уәлиханов.
№118 Айша-бибі Айша-бибі (ХІ-ХІІгғ) - Қараханидтер әулетінің негізін қалаушы Қараханның қалындығы, қазіргі Тараз қаласының жанындағы, скифтер заманынан бастап-ақ қазақтың қолөнеріне енген, содан бері қолданылып келе жатқан ою-өрнек, әшекей түрлерінің бәрін қамтитын күрделі архитектуралық әсем ескерткіштің иесі. Аңыз бойынша Айша Түркістанда жас батыр Караханмен кездеседі. Бірін-бірі ұнатқан екі жас, өмірлік серік болуға сөз байласады. Жаугершілік заманда тұс-тұстан анталаған жаумен арпалысып, елін, жерін қорғаумен жүргенде Қараханның уәделі мерзімде Айшаға баруға мүмкіндік болмайды. Арада біраз уақыт өтіп кетеді. Ақыры шыдамы таусылған Айша қыз Қараханның мекені Тараз қаласына өзі іздеп бармақ болып, қасына күтушісі Баба- әжені ертіп, жолға шығады. Бірнеше күн жол жүріп, Таразға жетеді. Қаланың төбесі көрінгеннен кейін өзеннің жағасына тоқтайды. Сүйіктісінің аулының төбесін көріп, көңілі жайланған Айша енді аз уақыттан кейін онымен кездесетінінін ойлап, тәтті қиял бесігінде тербеліп жатып, ұйықтап кетеді. Осы ұйқыдан оны даланың улы жыланы шағып оятады. Денесін у жайлап, тынысы тарылып бара жатқан Айша дереу Қараханға хабар бергізеді. Қарахан тәуіптерін, молдасын алып жеткенде ару қыз ісіп-кеуіп, екі дүниенің арасында жатыр екен. Қарахан молдаға екеуінің некесін қиғызады. Содан кейін ол қызды қолына алып, жаны үзіліп бара жатқан Айшаның құлағына: “Айша, сен енді бибі болдың!” - деп үш рет айқалапты. Қарахан сүйген жарының денесін арулап жерлеп, басына әсем күмбез орнатады. 194 сөз, Журналдан. №119 Сарыарқа күзі Сарыарқаның сары ала жапырақты күзі. Бұл кезенде жер бауырлап жатып алатын қорғасын бұлты да, көк иық етіп ұзақ жауатын жауыны да, бой жаздырмас ызғарлы суығы да, әзірше білінбей тұр. Оның орнына күзгі таңның хабаршысыңдай болып басталатын майда леп күн арқан бойы көтерілгенше толқи есіп, күй сазындай көңіл сергіте тербеумен болады. Күн көтеріле қоңыр күздің лебі елеусіз ғана тынады. Осы сәтте әбден бояуы қанған табиғат қыс түспей соңғы рет дәурен күйін шертіп қалғысы келгендей, малына құлпырады. Осынау бір маужыр шақта табиғат шіркіннің бел баласындай болып, Қопалы күзегінде жалғыз қараша үй отыр еді. Күз реңімен ол да үндестік тауып, өзгеше бір сырлы, тылсым жұмбақтықпен мүлгиді. Сол жұмбақ қалпында іргеден басталған қалың қыртыс сары адырларға сұлу бетіндегі меңше жараса қалыпты. Сырт көзге сайын дала реңіндегі мұң сырдың жиынтығындай көрініп, еріксіз мойын бұрғызады. Атасу өзенінің ұзына бойын сіресе жайлаған қойшылар қоңыр күздің демі біліне қыстауларына қарай шашырай көшіп еді. Үш ай жаз бойы сүлікше қадалған малдың нөпірі бұл өлкенің сонысып шайып, отын әбден сұйылтқан-ды. Сонсоң да бие баудың тебіні тозып, ат арқаны қалмаған малшылар аз күнде-ақ “әуп” десіп көшіп үлгерген. Осындай қалың дүрмек кезінде келіп шаңырақ көтерген Рақыман шалдың үйі болатын. 196 сөз, А.Сейдімбек. №120 Қызыл кітап Жер бетіндегі хайуанаттар мен өсімдіктер миллиондаған жылдар бойы қалыптасады және баяу өзгереді. Ал жойылған биологиялық түрлерді қайта қалпына әкелу мүмкін емес. XIX ғасырда жер бетінен жануарлардың 10 түрі жойылып кеткен болса, XX ғасырдың 1-жартысында-ақ 40 түрі құрып кетті. Ал X ғасырдың басында Еуропа жерінде қаптап жүрген жабайы түр сиырының Польша жерінде ең соңғысы 1 627 жылы өліп біткен. Су сиырының тұқымы 1768 жылы құрып бітті. Су сиырының қаңқасы Харьков университетінің табиғат мұражайында сақтаулы тұр. ХҮШ ғасырға дейін дала зонасындағы жабайы жылқы тарпаңның соңғысы 1879 жылы құрып бітті. Бұндай мысалдарды көптеп келтіруге болады. Осыған байланысты жануарларды қорғау мақсатында 1962 ж. Халықаралық табиғат ресурстарын қорғау одағы құрылды- Сирек кездесетін және жойылып кету қаупі бар, айырықша қорғау шараларын қолдануды қажет ететін жануарлар мен өсімдіктер түрлері тіркелген арнайы кітапты ”Қызыл кітап,, деп атайды. Алғашқы рет халықаралық Қызыл кітап 1966 жылы басылып шықты. Қызыл кітапқа енген жануарлар мен есімдіктер түрлері екі топқа бөлінеді. А тобына жойылып кету қаупі бар түрлер, Б тобына сирек кездесетін түрлер тіркеледі. 1978 жылы Қазақстан Республикасының бірінші Қызыл кітабы, ал екінші Қызыл кітап 1981 жылы шықты. жүктеу/скачать 270,58 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|