Жалпы білім беретін мектебінің 9-11 сынып оқушыларына арналған қазақ тілінен диктант жинағы
жүктеу/скачать 270,58 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- 113 Ұлықбек Мұхаммед Тарағай
- 114 Ұлықбек және оның обсерваториясы
| 186 сөз, «Жыл он екі ай»
№112 Халықаралық Нобель сыйлығын беру Халықаралық Нобель сыйлығы - швед инженері, химик, өнертапқыш, өнеркәсіп қожасы Альфред Бернхард Нобельдің құрметіне тағайындалып, берілетін сыйлық. Нобельдің өсиеті бойынша, өзі өлгеннен кейін оның капиталы Нобель қорын құрады. Алғашқыда 33 миллионнан астам швед кроны болды. Осы қаржы акцияға, облигацияға, заемға айналдырылып, одан алынған түсім жыл сайын тепе-тең бес бөлікке бөлінеді. 1968 жылы Швецияның мемлекеттік банкі өзінің 300 жылдығына байланысты Нобельді есте қалдыру үшін экономикалық білімдер саласындағы жұмыстарға жыл сайын сыйлық беріп отыруды ұйғарды. Халықаралық Нобель сыйлығы Нобельдің бейнесі бар, аты жазылған алтын медаль мен диплом және Нобель қорына түсетін түсімге байланысты мөлшерде көрсетілген чектен тұрады. Әдетте 30 мыңнан 70 мың долларға дейін болады. Нобельдің өсиеті бойынша Халықаралық Нобель сыйлығын Стокгольмдегі корольдің Королин медицина- хирургия институты және Стокгольмдегі ІІІвед академиясы береді. Стокгольмдегі Корольдің Ғылым академиясы физика, химия, экономика саласы бойынша Халықаралық Нобель сыйлығын береді. Стокгольмдегі Корольдің Королин медицина-хирургия институты медицина, физиология саласы бойынша Халықаралық Нобель сыйлығын береді. Стокгольмдегі Швед академиясы әдебиет саласы бойынша Халықаралық Нобель сыйлығын береді. Норвегиядағы Норвег парламентінің Нобельдік комитеті бейбітшілікті нығайту жөніндегі еңбегі үшін Халықаралық Нобель сыйлығын береді. Халықаралық Нобель сыйлығын тапсыру салтанаты 10 желтоқсанда Стокгольм мен Ослода өткізіледі. Сыйлықты 300-ден астам адам алды. Сыйлық өлген адамға берілмейді. 188 сөз, « Жыл он екі ай». №113 Ұлықбек Мұхаммед Тарағай Ұлықбек 1394 жылы 22 наурызда туған. Ұлықбек жасынан-ақ зерек болды, кітап оқумен әуестенеді. Оны соғыс өнері қызықтырмады. 1409 жылы 15 жасар Ұлықбекті Самарқандтың әмірі деп жариялады. Бала патша әкімдікке көзінің қырымен қарады да, кітаптарын оқи берді. Ол мешітке намазға да бармайтын болды. Олар Ұлықбек Темірдің саясатын әрі жүргізеді, шапқыншылықты жалғастырады деп дәмеленді. Ұлықбек өз төңірегіне көбінесе ақындар мен ғалымдарды жинады. Бұхар, Гиждуван, Самарқанд қалаларында медреселер ашты. Өзінің атақты обсерваториясын салдырды. Обсерваторияда аспанды бақылау жане соған байланысты ғылыми-зерттеу жұмыстары жүргізілді. Шапқыншылыққа үйренгендер Ұлықбектің бейбітшілік саясатын жақтырмады. Оны діннен безген деп айыптады. Өз әулетінен шыққан таққа таласушылар да соларға қосылды. Ақыры ұлы ғалым өмірмен өкінішті түрде қоштасты. Самарқандта діншілердің жасырын сот мәжілісі болып, онда "Ұлықбекті өлтіру туралы үкім шығарды" (шежіреден). Үкімді орындау Аббас дегенге тапсырылды. Бұл зұлымдыққа Ұлықбектің ұлы Абдуллатиф та қатысты. 1449 жылы 27 қазанда Самарқанд пен Термез аралығындағы қара жоддың бойында ұлы ғалымды қылышпен шауып өлтірді. Абдуллатифті өз туыстары 1450 жылы көктемде өлтірді. Осыдан кейін Ұлыкбектің сүйегі Ақсақ Темірдің мавзолейіне қайта жерленді. Бұл мавзолей Орта Азиядағы аса көркем, құнды тарихи ескерткіш болып табылады. 173 сөз, Ысқақов. №114 Ұлықбек және оның обсерваториясы Ол кезде, яғни ХҮ ғасырда Ақсақ Темірдің немересі Ұлықбектің Самарқанд шаһарында билік құрып тұрған кезі болатын. Ол ғылымды дамытуға барынша мүмкіндік жасады. Айналасына ғалымдарды топтастырды. Аспан денелерін зерттеу үшін көлемі мен құрылым ерекшелігі көрген адамды таң қалдыратын обсерватория салғызды. Диаметрі 50 метрдей дөңгелене салынған ғимараттың биіктігі тоғыз қабат үймен пара-пар болған. Бірте-бірте жоғары айнала көтерілетін баспалдақ қабырғамен ұласып жатқан. Қабырғаның ішкі бетінде Ай мен Күннің, аспан денелерінің және Жердің бейнесі салынған суреттер мен кестелер орын алған. Бұл өз тұсында тендесі жоқ обсерватория болды. Сонымен бірге ғимарат ішінде аса бай кітапхана да болған. Ұлыкбек обсерваториясында ұлы ғалыммен біргс он шақты астроном қызмет істеген. Олардың Ұлықбектен кейінгі дарындысы Әли Құсшы болған. Құсшы - саятшы, құсбегі, қыран ұстаушы деген сөз. Ұлықбек сейілге шыққанда лашынды осы Әли ұстаған. Сондықтан құсшы атанып кеткен Ұлықбек өлген соң "қажыға барам" деп Самарқандтан кетіп, Стамбулға орналасқан. Құсшы кестелердің бір данасын ала кеткен. Ол сонда тұрып, әуелде тәжік тілінде жазылған кітапты араб тіліне аударып, Ұлықбектің есімін ғылым тарихында мәңгі қалдырды. Құсшы 1474 жылы Түркияда қайтыс болған деседі. Кітаптың араб тіліндегі данасы Стамбулдағы белгілі Ая- София мешітінің кітапханасында сақталған. Ағылшындар содан алып аударған. жүктеу/скачать 270,58 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|