§3. Кеңестік психология гылымынық қалыптасуы мен

И .М .С ечен ов и н тр о сп ек ц и я өдісін п си хи калы қ 
құбылыстарды тану әдісі ретінде жоққа шыгарды, ал оның 
қарсыластары ол әдісті психикалық құбылыстардың мөнін 
түсінудің негізгі төсілі ретінде қарастырды. Біздің елімізде 
психологиялык, білімді одан әрі дамытуда, оның ішінде іс- 
өрекетгің психологиялык, теориясын талдауда Сеченовтың 
идеялары В.М.Бехтерев жөне И.П.Павлов сияқты белгілі 
отандық ғалымдардың еңбектеріне ықпал етті. Сеченовтың 
ықпалымен ағзаньщ рефлекторлық қызметі туралы ілімді
В.М.Бехтерев, И.П.Павлов сияқты талантты ғалымдар 
негіздеді. Олар орталық жүйке жүйесі жұмысының қызметін 
әртүрлі атаған болатын: Бехтерев “біріккен рефлекс”, ал 
Павлов — “шартты рефлекс” деп атады. Олар алгаш рет 
психологияға мінез-қүлықты (реакцияны) зерттеу пәні ретінде 
енгізді. Бірақ бихевиоризмді жақтаушылармен сол кезде 
жұмыс істеген Бехтерев пен Павлов және мінез-қүлықты 
зерттеген отандық физиологтордың арасында ерекше 
қағидалық айырмашылықтар болды.
Бихевиористер сананы, психиканы жоққа шығарды. 
“Бехтерев пен Павловтың бихевиористерден айырмашылығы,
- деп жазды М.Г.Ярошевский, - олар сананың да рөлін, 
субстракттылықтың да рөлін жоққа шығарған емес”. Олар 
жаңа материалистік психологияньщ қалыптасуы үшін ғылыми
- жаратылыстану негіздерін қалады, оның қалыптасуы мен 
дамуы қазан төңкерісінен кейін іске асты.
Қазан төңкерісінен кейін психология ғылымының 
дамыған ақуалы қарама-қайшылықты және күрделі болды. 
Біріншіден, отандық физиологияда қалыптасқан жетістіктер 
мен дэстүрлер болды, оның негізінде жаңа психологиялык 
ілімді талдауды бастауга болар еді. Екіншіден, кәсіби 
психологгардьщ арасында субъекпшгік ңдеалистік психология 
өз ыкпалын күшті, әрі толық сақтаған. Үшіншіден, әлемдік 
психологияда бүл кезеңде басталган тоқырау өзін корсете 
бастады. Төртіншіден, елімізде жаңа калыптасып келе жатқан 
бағыттар ене бастады, (бихевиоризм, гештальтпсихология, 
фрейдизм). Тоқырау жылдарында қалыптасқан әлемдік 
психологияньщ үш бағыты отандық психология ғылымына 
эсерін тигізді. Б ихевиоризм нің ы қпалы , м әселен, 
К.Н.Корниловтың реактологиясында, М .Я.Басовтың 
ғылымдағы м ін ез-қүлы қ туралы ілімдерінде айқын 
аңғарылды. Гештальтпсихология идеялары Л.С.Выготский 
бастаған бір топ психологтардың еңбектеріне ықпал етті. 
Олардың іш інде кейбіреулері, м әселен, А.Р.Лурия 
психоталдау идеясын зертгеуге өрекет жасады.
73

Бірақ әлемдік ғылымдағы жаңа бағытгарға еліктеу үзаққа 
барған жоқ. Тез араның ішінде кеңестік психология ғылымы 
дамудың өзіндік жолына түсті, 20-жылдардың аяғына дейін 
жан-жақты толық ашылды, әсіресе, екінші дүниежүзілік 
соғыстан кейін ерекше дами түсті.
XX 
ғасырдың екінші онжылдығының аяғына таман 
қалыптасқан бүл тенденцияларды практикалық іске асыру 
отаңдық ғылымға тән психологияньщ негізгі проблемаларын 
талдау ғылыми мектептер мен бағыттардың қалыптасуына 
себепші болды: Д.Н.Узнадзе үстаным теориясы және мен 
соған ғылыми мектепті басқарды, психикалық үрдістердің 
қалыптасуы мен дамудың мөдени - тарихи теориясының 
негізін салушы Л.С.Выготский болды, ойлау теориясы 
СЛ.Рубинштейннің жөне оның ізбасарларының еңбекгерінде 
одан әрі дамыды.
Кеңес психология ғылымының теориялы қ ж әне 
әдіснамалық негіздерін қалаған бүл кеңес ғалымдарының 
ага буыны болып табылады, ал п р ак ти к ал ы қ - 
эксперименталдық түрде оны талдау кеңес психологтарының 
келесі буынының еншісіне тиді, оның ішінде аты өлемге 
танымал Б.Г.Ананьев, А.Н.Леонтьев, А.В.Запорожец, 
А.Р.Лурия, ПЯ.Гальперин, Д.Б.Эльконин, Е.Н.Соколов, 
А.АСмирнов және т.б. есімдерін атауға болады. Олардың 
негізгі еңбектері 30-60 жылдардың арасында дүниеге келді. 
Кеңес психологиясы тарихының екінші кезеңін қүрайды. 
Екінші кезеңге төн ерекшелік жекелеген мектептер мен 
багыттардың тоңірегіне ғалымдардың шоғырлануы тән, олар 
үзақ мерзім салыстырмалы түрде бір-біріне бағынышты 
болмады, сонымен қатар зерттеушілік күш-жігер негізінен 
таным үрдістерін зерттеуге арналды: зейінді, қабылдауды, 
есті, ойлау мен свйлеуді талдады.
Б.Г.А наньев қабылдау, п ед аго ги кал ы қ бағалау 
психологиясы, адамтанудың жалпы мөселелерін зерттеуге 
ерекше үлес қосты. Оньщ ерекше сіңірген еңбегі Ленинград 
университетінде психология факультетін қүру және 
“Ленинград психологтарының мектебі” атымен біріккен 
белгілі ғалымдардың үлкен тобын даярлаумен байланысты.
С.Л.Рубинштейн мен А.Н.Леонтьев Ломоносов атындағы 
Москва мемлекеттік университетінде психология бөлімі мен 
факультетін қүруда ерекше үйымдастырушылық рөл 
атқарғандығын айтпай кетуге болмайды, сонымен қатар 
А.Н.Леонтьев қабылдау, ес, сана, жеке түлға және 
психикалы қ даму проблемаларын теориялы қ жене 
эксперименталдік түргьщан зерттеуге, елімізде психология
74

ғылымын дамытуға орасан зор үлес қосты. Ол психологиялық 
“іс-ерекет теориясы” деп аталатын жаңа психологиялық 
теорияның негізін салды, соның нәтижесінде қабылдау, ес, 
ойлау, сана мен жеке түлға үрдістері бүрын соңды болмаған 
ерекше шешімін тапты. Бүл теория өз төңірегіне психолог 
ғалымдардың аға буын өкілдерін топтасты рды . 
А.Н.Леонтьевтің жетекшілігімен 40-50 -жылдары мен 60-70 
жылдары өз беттерімен зерттеу жолына түсті.
Елімізде кең естік дәуірде психология ғылымын 
қалыптастыруда ерекше еңбек сіңірген қарымды да майталман 
психолог ғалымдарымыз Б.Г.Ананьев, П.П.Блонский, 
Л.С.Выготский, А.В.Запорожец, А.Р.Лурия, Г.С.Костюк, 
А.НЛеонтьев, СЛ.Рубинштейн, А.А.Соколов, А.А.Смирнов, 
Б.М.Теплов, Д.Н.Узнадзе жене т.б. ерекше айта аламыз. 
Москва, Киев жене Тбилиси қалаларының психология 
ғылыми-зерттеу институттары жене Москва, Ленинград, 
Тбилиси, Перьм, Рязань, Владимир жене басқа қалалардың 
университеттері мен педагогикалық институттары ғылыми- 
психологиялық ой-пікірдің орталыгына айналды.
30-жылдардың орта кезінің өзінде кеңестік психология 
гылымының негізгі қағидалары қалыптасты: детерминизм 
қағңдасы, сана мен іс-ерекетгің бірлігі қағидасы, психиканың 
іс-ерекетте даму қағидасы.
Алдыңгы қатарлы кеңес психологтары психология 
ғылымының алдында түрған міндеттерді айқындап берді, 
осы міндеттерді шешу негізгі педагогикалық проблемаларды 
іске асырудың нәтижесіне тікелей байланысты. Кеңес 
психологгары педагогикалық психология саласында біршама 
іс тындырды (Л.В.Занков, В.В.Давыдов, П.Я.Гальперин,
Н.А.Менчинская, Д.Б.Эльконин, Ш.ААмонашвили жене 
т.б).
А .В .Запорож ец Д .В .Э лькон и н м ен бірге балалар 
психологиясының негізін қалады. А.В.Запорожецтің ғылыми 
зерттеу саласына қабылдау, қозгалыс жене эмоция 
проблемалары кірді. А.В.Запорожец КСРО Педагогикалық 
ғылым академ и ясы н ы ң м ектепке д ей ін гі тербие 
институтының үйымдастырушысы жене жетекшісі болды. 
Д.В.Эльконин ойьш теориясы мен бала психикасы дамуының 
авторы ретінде белгілі ғалым, сонымен қатар В.В.Давыдовпен 
бірге мектепке дейінгі жене кіші мектеп жасындағы 
балаларды оқытудың жаңа түжырымдамасының авторы 
болды. Д.В.Эльконин — жүртшылыққа танымал балалар
75

психологиясы оқулығының авторы, ол оқулық бойынша 
педагогтардың бірнеше буыны оқып-білім алды.
C.JI.Рубинштейн “Жалпы психология негіздері” атты 
іргелі еңбекті дайындап, бастырып шыгарды (1942, 1946 ж). 
Еңбекке отандық, сонымен қатар әлемдік психология 
гылымының озық жетістіктері кірді.
Педагогикалық психологияньщ дамуына елеулі үлес 
қосқан П.Я.Гальпериннің еңбектерін атауға болады. Оның 
еңбекгерінің ішінде елімізге кеңінен таралған, белгілі ойлау 
іс-әрекетін кезендер бойынша қалыптастыру теориясы, ол 
практикалық түрғыдан ойлауға, көптеген ептілік пен 
дагдыларды меңгерудің тиімді жолы болып табылады.
Н ейропсихология саласы нда А .Р.Л урия жоғары 
психикалық қызметтің анатомиялық- физиологиялык 
негіздерін зерттеді. А.Р.Лурияның ес пен ойлаудын 
неіірофизиологиялық негіздерін зерттеуге арналган 
еңбектерінің моні ерекше болды. Оның еңбектері қазіргі 
кезде диагностикалық жөне терапевтік мақсатта кеңінен 
қолданылып отырган қазіргі медициналық психология үшін 
ғылыми-психологиялық негіз болды.
Еңбектері бүкіл әлемге кеңінен танымал болган көрнекті 
психофизиолог Е.Н.Соколовтың есімін ерекше атар едік. 
Ол түс кору теориясын негіздеді, яғни адамдардың затгардың 
түсін қабылдауды түсіндірді. Ол зейіннің нейрофизиология- 
лык нсгіздерінщ қүрылымына кіретін бағдарлы рефлексті 
ашты жоне сипаттап берді.
АА.Смирновтың еңбектерінің арқасында материалды есте 
сақтау мен қайта жаңғырту іс-әрекетті үйымдастыру мен 
жагдаііларына тәуелді екендігі анықтадды.
70-жылдардан басталған және қазір ғасырлар тоғысында 
одан өрі жалғасып жатқан психология гылымы дамуынын 
жаңа кезеңіне аяқ басты. Ол әлемдік психолопіядағы сияқты, 
бір жагынан, бүрын өмір сүрген жекелеген гылыми мектептер 
мен багыттардың арасыңца шекараның жойылуымен, екінші 
жагынан, сыни түргыдан талдаумен және оның жетістікгерін 
дүрыс пайымдаумен, үшінші ж агынан, психология 
ғылымының жіктелуімен жөне төжірибемен байланысты 
зертгеулердің жаңа багыттары пайда болуымен сипатталады. 
Осы жылдардың ішінде психологияны ң елеуметтік 
психология, басқару психологиясы, космос психологиясы, 
оскери психология, заң психологиясы, спорт психологиясы, 
саяси психология, экономикалық психология сияқты жана 
багытгары пайда болды.
76

адамдардың психологиясы, ішкі жан дүниесі суреттеледі. 
А қы н-ж ы рауларды ң толғаулары жастарды ерлікке, 
батылдыққа, өз отанын сүюге шақырады. Мәселен, 
Махамбет Өтемісүлы өзінің үлттық насихаггық мазмүнға 
толы өлендерінде дауылпаз ақын жастардың тәні мен жаны 
бірдей шынығуына, олардың күшті ерік-жігері мен қайсар 
мінез-қүлқын тәрбиелеу ісіне зор маңыз берді. Махамбет 
өлеңі жастарды ерлікке, батылдыққа шақырды. Махамбет 
ерлік пен елдіктің үлгісін көрсете отырып, елжандылық сезім 
м әселесін халы қты ң абройы ж олындағы күреспен 
үштастыруға, өскелең үрпақтың мүрат-мүдцесінің әлеуметгік 
мәнін ашуға тырысты.
Жауынгерлік рухтағы өршіл жырлардың інжу маржанын 
үрпағына мүра еткен Махамбет — ерлік пен намыстың 
ақыны. Қазтуған, Доспанбет, Ш алкиіз, Ақтамберді 
жыраулардың жалғасы Махамбет — сан ғасырлар бойғы 
тәуелсіздікке үмтылған бабалар рухының нақты көрінісі. 
Махамбеттің жырлары — ерліктің гимні, қайсарлықтың 
символы.
XIX 
ғасырдың екінш і ж артысында Қ азақстанда 
ағартушылық қозғалыстың туын биік үстаған ағартушы- 
демократтар Шоқан Уәлиханов, Ыбырай Алтынсарин, Абай 
Қүнанбаевтың рухани мүрасының психологиялык ой- 
пікірдің даму тарихында алатын орны өз алдына бір төбе.
Қазақ ағартушыларының психологиялық көзқарасын 
қазақ психологтарының ішінен бірінші болып зерделеген 
көрнекті қоғам және мемлекет қайраткері, психолог-ғалым, 
академик Толеген Тәжібаев болды. Ол Қ азақстанда 
психология гылымы саласында түңғыш рет 1939 жылы 
Ленинград қаласында “ К.Д .У ш инский — Ресейдегі 
педагогикалық психологияньщ негізін салушы” тақырыбында 
кандидаттық диссертация қоргады.
Төлеген Тәжібаев көп жыдцар қазақ агартушылары Шокан 
Уәлиханов, Абай Қүнанбаев, Ыбырай Алтынсариннің 
психологиялык жэне педагогикалық көзқарастарын зерттеуге 
арналган бірнеше монографиялық еңбектер жазды. Ол 1962 
жылы түңгыш рет Қазақстанда педагогика тарихынан 
докторлық диссертация қоргады.
Академик Т.Тәжібаевтан кейін бүл багытта ғылыми- 
зерттеу ж үмы сы н ілгері д ам ы тқан , Қ азақстан д а 
психологиялык және педагогакалық ой-пікірдің қалыптасуы 
мен даму тарихын зерделеген, “Қазақстанда тонкеріске 
дейінгі педагошкалық ой-пікірдің қалыптасуы жоне дамуы”, 
“Қазакстанда психологиялык ой-пікірдің қалыптасуы мен
79

дамуы” жене т.б. бірнеше монографиялық еңбектердің авторы, 
көрнекті психолог-ғалым, педагогика және психология , 
ғылымдарының докгоры, профессор Қ.Б.Жарықбаевтың 
алатын орны ерекше.
Ол қазақ психологиясының тарихьш зерделеуде сонау орта 
ғасырлық ғүлама ойшылдар — Әбу Насыр әл-Фарабиден, 
Жүсіп Баласагүнидан, Махмүд Қашғари, Ахмет Жүгінеки, 
Ахмет Иассауи, Мүхаммет Дулати, Қадырғали Жалаири 
еңбекгерінен бастау алады.
Қ.Б.Жарықбаев XIX ғасырдың екінші жартысы мен XX 
гасырдың бас кезіндегі қазақ ағартушьшары Шоқанның, 
Абайдың, Ыбыраңцың, Шекәрім Қүдайбердиевтің, Мөшһүр 
Жүсіп Көпеевтің, Ғүмар Қараштьщ, Әлихан Бөкейхановтың, 
Ашет Байтүрсыновтың, Халел Досмүхамедокгың, Міржақып 
Д улатовтың, Н өзипа Қ үлж ан ован ы ң , Ж үсіп б ек
Аймауытовтың, Мағжан Жүмабаевтың, Сүлтанмахмүт 
Торайғыровтың психологиялық көзқарастарына жан-жақты 
талдау жасады.
Кеңестік дәуірде республикада психологиялық ой-пікірдің 
қальпггасуы мен дамуын архив қүжаттарына сүйене отырып, 
зертгеді. Профессор Қ.Б.Жарықбаевтың қазақ психологиялық 
терминологиясының мәселелері туралы түжырымдары және 
зерттеу еңбектері өз алдына бір төбе.
Қазақстанда психология ғылымы дамуы басқа қоғамдық 
ғылымдар сияқты кеңестік дөуірде жан-жақты дами бастады. 
Оның кең қүлаш жайып дамуына белгілі алғышарттар 
жасалынды. Атап айтқанда, сонау орта ғасырдан бастау 
алатын, қазақ топырашнда дүниеге келген гүлама-ойшылдар 
әл-Фараби, Жүсіп Баласағүнидің және т.б. психологиялық 
мүралары нда, тең кер іске дейінгі кезең д егі қ а з а қ
ағартушылары Абай, Ш оқан, Ыбырай, Ш өкәрімнің 
психологиялық ілімдерінде, 20-ғасырдың бас кезіндегі 
Мағжан Жүмабаев, Жүсіпбек Аймауытов еңбектерінде негізі 
қаланды. Сонымен, кеңестік дөуірде қазақ психология 
ғьшымы бос орынға келген жоқ, оған дейін Республикада 
кеңестік психологияның дамуына белгілі алғышарттар 
жасалып, ғылыми негіз қаланған болатын.
Қазақ топырағында алгаш рет 1922 жылы “Педагогика” 
атты (Ташкент, Орынбор) Мағжан Жүмабаевтың (1993-1938) 
оқулыгының жарық көруі емірде өте сирек кездесетін 
қүбылыс ретінде бағалауга болады. Бірақ оқулықтың аты 
“ П едагогика” деп аталғанмен, оның бүкіл мазмүны 
психология ғылымының мөселелеріне арналған. 15 тарау 106 
беттен түратын “Педагогика” оқулығының төрт-ақ тарауы,
80

13 беті ғана педагогика мәселелеріне арналғанда, 11 тарауы 
түгелге дерлік психологиялық қүбылыстарға, оның ішінде 
таным үрдістеріне, оны жіктеу, ақыл-көріністері, ес, зейін, 
қиял, тіл мен сөйлеу, сезім, көңіл-күй, ерік-жігер сияқты 
психологиялық үрдістерге арналады. Бүл еңбекте қазақ 
терминологиясының мөселелері де назардан тыс қалмаған. 
Оқулықта Магжан Жүмабаев алғаш рет психологиялық 
терминдердің қазақша баламаларын жасауға талпынған, 
мәселен, түйсінуді - 

жүктеу/скачать 11,67 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: