Жалпы редакциясын басқарған: А. Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының директоры, ҚР ҰҒА корр мүшесі, филол.ғ. д., проф. Е. Қажыбек
жүктеу/скачать 6,86 Mb. Pdf көрінісі
|
| Тіл-ғұмыр
кені бұған өзіне орайлы ұйқасты өлең, сөз керек деген сөйлемнің бір тармақта келуге тиісті сөздері тармақтан тармаққа тасымалда - нып (көшіріліп) берілген [196 б.]. Тек Шəкəрімге тəн ерекшелік туралы: «Шəкəрім қазақ поэзиясы- на ырғағы, тіпті Абайда кездеспейтін өлең түрлерін енгізгенін атау керек. Оның 23 жасында жазған, өзі əнін шығарған, демек, осыған орай ырғағын, жаңа ритмикасын тапқан «Жиырма үш жасымда Бұл өлең жазылған» деп басталатын туындысы бұл пікірімізді дəлел - дейді. Тармақ саны жағынан бұл өлеңнің құрылымы жаңа емес, ол – алты тармақты өлең, ал «алтыаяқтарды» Абайдың ұсынғаны мəлім. ІІІəкəрім өлеңінің сонылығы ырғағында, атап айтқанда, алғашқы төрт тармағы алты буынды аб-аб ұйқасымен келген де, соңғы екі тармағының алғашқысы 11 буынды, екіншісі 12 буынды вб ұйқасы - мен құрылған: Бақытсыз жүрегім Жалындап жанып тұр. Үмітті тілегім Орынсыз қалып тұр. Ақыл, қайрат, сабырдың бəрі кетіп, Адасқан асығың мұңлы əнге салып тұр. Мұнда жаңа ырғақ жасап тұрған алдыңғы тармақтар емес, олар Абайдың: «Көзімнің қарасы, Көңілімнің санасы» деп басталатын өлеңімен ырғақтас, ал соңғы екі тармағының бірін 11 буынды, екін- шісін 12 буынды етіп ұсыну – мүлде тың құрылым, оның үстіне бұл жердегі 11 буынды тармақтың бунақтары 4 + 3 + 4, ал келесі тар - мақтың бунақтары 6 + 3 + 3 болып келгенінде. Бұл екі тармақ өзара ұйқаспайды (бұл ұйқаспаушылық осы екі тармақтың буын санын əртүрлі етіп ұсынуға мүмкіндік беріп тұр). Соңғы 6-тармақ 2, 4-тармақтармен ұйқас құрайды, яғни өлең шумақтарының ұйқас формуласы аб аб вб. Соңғы екі тармақ көбінесе құрмалас сөйлем болып келіп, прозалық ырғаққа жуықтайды: Жетіқарақшы айналып сені іздеп жүр, бəрі сені ойлап мас болып сандалып... Қысқасы, бұл кітапта Шəкəрімнің өлең архитектоникасын толық талдап шығуды міндетімізге алған жоқпыз, бұл – арнайы терең зерттеудің объектісі демекпіз. Ал біздің бұл жердегі көздегеніміз – қазақ өлеңі құрылымына Шəкəрімнің де өзгеріс енгізгенін көрсету жəне бұл əрекеттің үлгісін Абайдан алғанын айту болды» [197 б.]. Абайға еріксіз еліктеу туралы: «Бұл үлгі-өнегені тек Шəкəрім емес, Абайдан кейінгі қазақ поэзиясы жақсы қабылдағанын жəне құр еліктеу түрінде емес, Абайша мазмұн мен түрді, яғни поэтикалық идея мен оның тілдік көрінісін сəйкес келтіру мақсатында қол- 244 Рəбиға Сыздық данғанын байқаймыз. Мысалы, Сұлтанмахмұт Торайғыров, Ахмет Байтұрсынұлы, Ілияс Жансүгіров сияқты ақындар жан толғанысын поэзия тілімен айтуға келгенде, сегізаяққа жүгінеді. Абай «Сегіз- аяғында» өзінің философиялық, азаматтық, суреткерлік ой-толғам- дарын білдірсе, Ахмет Байтұрсынұлы да үстіміздегі ғасырдың басын- да елдік, ұлттық тəуелсіздігінен айырылып, отар жұрттық күн кешіп отырған, ғылым-білімнен де құр қалған халқына: Қазағым, елім, Қайқайып белің Сынуға тұр таянып. Талауда малың, Қамауда жаның Аш көзіңді оянып. Қанған жоқ па əлі ұйқың, Ұйықтайтын бар не сиқың?! – деп, қазақ қоғамының ұлттық намысын оятпақ болады. Бұл идея Ахмет Байтұрсынұлының бүкіл ақындық, ағартушылық қызметінің лейтмотиві болса, оны білдірудегі ең бір ұтымды деп тапқаны – осы ойын айтатын өлеңін сегізаяқтың үлгісімен жазу. Мұнда ақын ұстаз тұтқан Абайдың үлгісімен алғашқы екі жұпты алты тармақта айтыл- мақ идеяның тезисін (баяндауды) береді де, соңғы екі тармақта сол тезистен шығатын түйінді, яғни антитезисті ұсынады» [197-198 бб.]. Бұл үрдісті зерттеуші Сұлтанмахмұттан да тауып, теориялық талдау арқылы дəлелдеп берген: «Солардың бірі – Сұлтанмахмұт То- райғыров. Ол да Абайды, оның ақындығын пір тұтқан жан. 1913 жылы «Айқап» журналында жариялаған «Қазақ тіліндегі өлең кітаптары жайынан» деген мақаласында сол кезеңде, үстіміздегі ғасырдың алғашқы 10-15 жылдығына, қазақ тілінде деп жарық көріп жатқан поэзия дүниесінің алдымен тақырыбы мен мазмұнын, сонан соң, идеясы («рухы») мен түрін («тілін») қатты сынап, «марқұм Абай өлеңдері басқаларға қарағанда пайғамбардың жүрегінен құйылған құрандай, соқыр кісі сыбдырынан танырлық аққұла ашық тұрады» дейді де, оның өткірдің жүзі, кестенің бізі өрнегін сендей сала ал- жүктеу/скачать 6,86 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|