Жалпы редакциясын басқарған: А. Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының директоры, ҚР ҰҒА корр мүшесі, филол.ғ. д., проф. Е. Қажыбек

47
Тіл-ғұмыр
күйіне  бірден  келе  қоймағаны  тағы  таныс.  Сондықтан  өткендегі 
əдеби  мұралардың  тілінде  қазіргі  нормамен  салыстырғанда  құлаққа 
бірқыдыру  жат  естілетін,  қате  сияқты  болып  көрінетін  кейбір  жеке 
грамматикалық  тұлғалар  мен  амалдар  ұшырасып  отыруы  сөзсіз. 
Біз  бұл  жерде  лексикалық  ерекшеліктерді,  яғни  жеке  сөздерді  ай-
тып  отырғанымыз  жоқ.  Əңгіме  морфологиялық  немесе  синтаксистік 
кейбір  тəсілдер  жайында  болмақшы.  Мысалы,  барарға,  келерге  тə-
різді  барыс  жалғаулы  есімше  түрінің  баруға  келуге  деген  мағынада 
қолданылуы – қазіргі  тілімізде  өнімсіз,  тіпті  жат  тəсіл  сияқты.  Ал 
«осы  тəсіл  өткендегі  əдеби  мұраларымызда  кездесе  ме  екен?»  деп 
үңіле  қалсақ,  оны  Абай  мен  Ыбырайдан  бастап,  оларға  дейінгі  де, 
олардан  кейінгі  де  көптеген  ақындардың  тілінен  көреміз.  Мысалы, 
Абайдың: «Жоқ ғылым, бағарға да ғылым сөзін сөйлесер адам жоқ», 
«Екінші,  ол  адам  есепсіз  бай  боларға  керек», «Бəрін  мұнда  жазарға 
уақыт  сыйғызбайды»  деген  сөйлемдерін  оқып,  оны  əлі  қалыптасып 
жетіспеген  тұңғыш  проза  тілінің  «кедір-бұдыры»  болар  ма  деп  кү-
діктенейік десек, бұл тəсілді шебер ақынның өлеңдерінен тіпті молы-
нан ұшыратамыз: 
Дəмі қайтпас, бұзылмас тəтті бар ма?
Бір бес күннің орны жоқ аптығарға.
Қай қызығы татиды қу өмірдің
Татуды араз, жақынды жат қыларға.
Я болмаса: 
Дүние даяр өлерге, 
Ажал даяр жетерге.
Немесе: 
Өз үйіңнен тоярға қолың қысқа.
Əйтпесе: 
Сенісерге жан таба алмай, 
Сенделеді ит жүрек, – 
деген  үзінді  тармақтарына  қарасақ,  Абайдың  бұл  тұлғаны  тосырқа -
май пайдаланғанын көреміз.
Абайдан  біраз  бұрын  өткен,  Қазақстанның  екінші  қиырын  мекен 
еткен Махамбет ақын да бұл амалды жат деп санамаса керек. Оның: 
Қарағайға қарсы бұтақ біткенше, 
Еменге иір бұтақ бітсейші
Қыранға тұғыр қыларға.
Ханнан қырық туғанша.
Қарадан бір-ақ тусайшы, 
Халықтың кегін қусайшы 

48
Рəбиға Сыздық
Артымыздан біздердің 
Ақырып теңдік сұрауға, – 
деген жолдарын оқысақ та, 
Өлең айтып толғадым 
Көкірегімді басарға.
Қаралай отын жармадым
Тас қазанды асарға, – 
деген шумағын оқысақ та  с ұ р а р ғ а ,   а с а р ғ а ,   б а с а р ғ а   деген тұл-
ғалардың жаттығын сезе қоймаймыз. Дəл осы тұлғаны: 
Батпақты сайға су түссе, 
Атың арып келгенде, 
Өткел бермес кешерге.
Немесе: 
Мезгіліміз жеткен соң
Қатты тамақ шайнарға 
Мен пақырда тіс бар ма!?–
деп толғаған Бұқар жыраудан да таба аламыз.
Иығи түсіп ездердің 
Қоярға жанын жер таппай, – 
деген тармақтарды Дулаттан ұшыратсақ, 
Сəлем айт Досжан сынды ақсұңқарға 
Тел көңіл ынтызарым жолығарға, – 
деген жолдарды Мұраттан ұшыратамыз.
Сондай-ақ  «Сыйларға  асың  болмаса,  сипарға  тілің  болсын», 

жүктеу/скачать 6,86 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: