Жалпы редакциясын басқарған: А. Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының директоры, ҚР ҰҒА корр мүшесі, филол.ғ. д., проф. Е. Қажыбек
жүктеу/скачать 6,86 Mb. Pdf көрінісі
|
| – Сіз қазақ тілі біліміндегі ахметтану ғылымында А.Байтұрсын-
ұлы туралы алғашқы кітап жазған ғалымсыз. Ахметтануға қалай бар ғаныңызды, оған кім себепкер болғанын тағы бір еске түсіріп өтсеңіз... – Қазан төңкерісінің 60 жылдығы, яғни 1977 жыл болатын. Осы- ған орай Тіл білімі институтының басшылығы: «Қазақ тілі білімі – 60 жылда» деген тақырыпта баяндама жасайсыңдар», – деді. Ол кезде директордың орынбасары Əбдуəли Қайдаров болатын. Тапсырманы беріп жатқан – солар. Менде тапсырма жоқ. Бірақ өзім ұйытқы бол- дым: «Мен де сөйлесем. Қазақ тілі Кеңес өкіметіне дейін де болды ғой. Көктен түскен жоқ. «Революцияға дейінгі қазақ тілінің зерттелуі» деген тақырыпты алсам», – дедім. Келісті. «Онда не айтасың?» – деп те сұраған жоқ. Ойлаған болу керек: «Ильминский, Мелиоранский, Катаринскийлерді айтып шығар», – деп. Өзімізді сөйтіп оқытты ғой. «Қазақ тіл біліміне түрен салған – орыс ғалымдары», – деп. Бұл – өзі көптен ойда жүр еді. 60-жылдардың іші ме, 70-жылдар - дың бас кезі ме... Докторлық қорғап, монографияларым жарық көріп жатты ма əлде «Академиямыздың корреспондент-мүшесі» деген жоғары атақ алып жатқан тұсым ба... – дəл есімде жоқ. Мені құттық- тап үйге қонақтар келді. Төрде отырғандардың бірі – ақын Хамит Ерғалиев. Шахаңның жақсы жолдасы еді. Тентек кісі ғой. Бір кез- 24 Рəбиға Сыздық де ұшып түрегелді: «Əй, жолдастар, қойыңдар. Немене «Рəбиға, Рəбиға!» – деп. «Рəбиға – сендер, тіл мамандары, анау Ахмет Байтұр- сыновты ақтап алып, қатарға қосып көрсетпесеңдер, мына қорғап жатқан диссертацияларыңның да, шығып жатқан кітаптарыңның да, алып жатқан атақтарыңның да құны – бес тиын!» – деді. Отырғандар үндемей қалды. Мен басымды изедім де асбөлмеге кетіп қалдым. Хақаң сол бірауыз сөзімен ғалымдық, азаматтық намысымды жаны- ғандай болды. А.Байтұрсынов есіміне бұған дейін аздап болса да қанық едім. «Халық жауы» қатарына қосқанымен, «Бастауыш, баян- дауыш, зат есім, сын есім деген сияқты терминдерді А.Байтұрсынов жасап кеткен», – деген сөз айтылатын. Академияның кітапханасында сирек қор бар. «Кімдердің кітап - тары бар?» – дегенде Байтұрсыновтың екі-үш кітабы – əліппелер қолыма түсті. Соларды қарап шықтым. Осылардан кейін ойланып жүретінмін: «Сөйлесем, қайтеді? Қазақ тіл білімінің Кеңес өкіметі кезінде ғана емес, төңкеріске дейін де болғанын, қазақ тіл білімінің жеке ғылым саласы ретінде басталды» дегенді айтсам» – деп. Сөйтіп жүргенде əлгіндегі жиын тап ете келді. Бұл – компартияның күшіне мініп тұрған шағы. Ахаң əлі ақталған жоқ. Сондықтан сөзімді былай бастадым: «Менің қазіргі баяндамам- да айтатын сөзім көпшіліктеріңізге ұнамауы да мүмкін. Бірақ мен осы сөзіме коммунист ретінде, ғалым ретінде өзім ғана жауап бе- рем». Ол кезде коммунист деген – құдірет қой. Соны əдейі қайта- қайта айттым. Ары қарай: «Біздің айтып жүргеніміз – қазақ тіл білімін қалыптастырғандар – Ильминский, Мелиоранский, Радлов... деген- дер емес, оны қалыптастырған – Ахмет Байтұрсынов. Ол əліппеден бастады. Əліппе кітаптарынан бастады. Кейін грамматикалық туын- дыларын өмірге əкелді. Байтұрсыновтың саясатында жұмысым жоқ. Компартияға əлде Кеңес өкіметіне қарсы болды ма? – оны басқалар зерттер. «Ғылым» дегеннің бір синонимі – əділдік, əділеттілік» деп түсінем. Егер біз əділ болатын болсақ, əділеттілікті іздейтін болсақ, турасын айтуымыз керек: біздің тіл біліміміздің бастамасы – Ахмет Байтұрсынов. Осы сөзіме жауап беретін – конференцияны басқарып отырған да, баяндаманы берген де адам емес, тыңдаған сіздер де емес, – тек өзім. Жəне барлық жерде жауап берем». Ешкім үндемеді: «дұрыс екен», – деп те, «дұрыс емес», – деп те. Бəрі үн-түнсіз отырды. Шамалы күн өткесін маған бір жап-жас жігіт келді. Сауалдарына қарап, оның қай мекеменің қызметкері екенін білдім. – Апай, сіздің қолыңызда Байтұрсынов туралы материалдар бар дейді.Қайдан алдыңыз? – деді. Жөнін айттым. Содан кейін: «Сіздің неге келіп тұрғаныңызды білем. Жақында конференцияда Байтұрсынов туралы сөйлегенмін. |