Жалпы редакциясын басқарған: А. Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының директоры, ҚР ҰҒА корр мүшесі, филол.ғ. д., проф. Е. Қажыбек
жүктеу/скачать 6,86 Mb. Pdf көрінісі
|
| Рəбиға Сыздық
циялар, əңгіме-дəрістер, дөңгелек үстелдер т. б.) өткізу тəрізді игі істерге ұйытқы болып, басшылық жасады. Репрессияға ұшыраған аса көрнекті ғылым мен қоғам қайраткер- лері, қазақ тіл білімінің негізін қалаушы А.Байтұрсынұлы, Қ.Жұбанов сынды ғалымдардың өмірі мен ғылыми еңбектері туралы Р.Сыздық алғашқы болып, ғылыми очерк жазып, кітапшалар шығарды. Оның Қ.Жұбанов туралы «Ғалым-азамат» (1966, 2004), А.Байтұрсынұлы ту- ралы «Ахмет Байтұрсынов» (1990) т.с.с. кітапшалары жұртшылыққа кеңінен мəлім. Осындай игі істермен қатар Р.Сыздық Құдайберген Жұбанов, Ах- мет Байтұрсынұлы, Халел Досмұхамедұлының ғылыми мұрасын жинастырып, баспаға əзірледі. Р.Сыздық пен Е.Жұбановтың редак - циясымен Құдайберген Жұбановтың «Исследования по казахскому языку» (Алма-Ата, 1966, 362 с.); Р.Сыздық пен Ш.Сарыбаевтың редакторлық етуімен А.Байтұрсынұлының «Тіл тағылымы» (Алматы, 1992, 448 б.), Р.Сыздықтың бас редакторлығымен Халел Досмұха- медұлының «Таңдамалы» (Алматы, 1998) атты көлемді еңбектері жарық көрді. Р.Сыздықтың жауапты редакторлығымен іргелі ғылыми моногра- фиялар (Қ. Өмірəлиев «Қазақ поэзиясының жанры мен стилі», Ал - маты, 1983, 240 б.; X.Нұрмаханов «Сөз жəне шеберлік», Алматы, 1987, 288 б.; Б.Əбілқасымов «XIX ғасырдың екінші жартысындағы қазақ тілі». Алматы, 1982, 224 б. т. б.), жекелеген ғылыми жинақтар («Жазушы жəне сөз мəдениеті», 1983, 152 б.; «Қазақ əдеби тілінің ауызша түрі», Алматы, 1987 т. б.) жəне «Қазақ тілінің орфография- лық сөздігі» (1988, 2001) жарыққа шықты. Сондай-ақ Р.Сыздық «Абай тілінің сөздігі» (1968), он томдық «Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі» (1974–1986) т. б. көлемді лексикографиялық еңбектерді ре- дакциялау жұмыстарына қатысты. Алғаш жарық көрген академиялық «Қазақша-орысша сөздіктің» жауапты редакторы ретінде ғалым (К.Ш. Хұсайыновпен бірге) қыруар уақыты мен күш-қайратын жұмсады. Академиялық екі тілді сөздіктің өз қиындығы бар. Аса терең лексикографиялық біліктілікті айтпағанның өзінде, екі тілдің материалдарын жүйелеп, салалап, лексикографиялау көп еңбекті қажет етеді. Əдеби тілдің лексика- фразеологиялық байлығын молырақ қамтып, ұлттық идиоматика- ны екінші тілге дəлірек беруді көздеген бұл сөздік мемлекеттік тілді оқып үйренушілер үшін де, зерттеушілер үшін де, қазақ тіліне қызы- ғып, ден қойған жұртшылық үшін де бағалы еңбек болды. Р.Сыздық Үрімжі қаласында (Қытай Халық Республикасы) өткен «Шыңжаң халықтары тілі мен жазуы» атты конференцияның (1956), II, V Бүкілодақтық түркология конференцияларының (Алматы, 1976, 13 Тіл-ғұмыр Фрунзе, 1985), «Тілдердің диалектіден жоғары формалары» атты Бүкілодақтық симпозиумның (Мəскеу, 1978), Типологиялық зерттеу - лер бойынша өткен Бүкілодақтық конференцияның (Мəскеу-Ленин- град, 1983); 1989 жылы Элазиг (Түркия), 1990 жылы Алматыда өткен II, III халықаралық совет-түрік коллоквиумының; Анкарада (Түркия) болған «Түркі тілдерінің тұрақты құрылтайының» (1993) т.б. ғылыми- практикалық, теориялық конференциялардың жұмыстарына қатысып, əдеби тіл, тіл тарихы, əліпби мен жазудың аса өзекті теориялық, типологиялық мəселелеріне арналған баяндамалар жасады. Р.Сыздық ғылыми конференцияларда жасаған баяндамаларында, сөйлеген сөздерінде əрдайым ғылыми жұртшылыққа ой тастап, ке- лелі мəселелер қозғап отырды. Бұл жөнінде кезінде академик жазу- шылар М.О. Əуезов, Ғ.Мүсірепов жылы лебіздерін білдірген болатын. «Рəбиға Сыздықованың сөзіне, – деп жазады академик М.Əуезов, – конференцияға қатысушылар айрықша ырза болды деп санаймыз. Оның сөзіндегі бір ерекшелік: тіл мамандары мен əдебиетшілерге қатар айтар орынды, кенеулі ойы бар жəне сол ойды таратып айта аларлық тіл құдіреті мейлінше жеткілікті екендігін аңғартты» (Əдеби мұра жəне оны зерттеу. Алматы: Ғылым, 1961, 351-б.). Р.Сыздық ұзақ жылдар бойы ғылым кадрларын даярлау ісіне үз- бей атсалысып келеді. Оның ғылыми басшылығымен бес докторлық, жиырма бір кандидаттық диссертация қорғалды. Р.Сыздық Қазақ ССР Ғылым академиясының Филология ғылымдары бойынша бірік- кен кеңесінің ғалым-хатшысы (1969–1975), 1975 жылдан 2010 жылға дейін А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының жанын- дағы докторлық, кандидаттық диссертация қорғау жөніндегі маман- дандырылған кеңестің, 1990–1994 жылдары Абай атындағы Алматы мемлекеттік университетінің филология ғылымының докторы дəре- жесін беру жөніндегі мамандандырылған кеңесінің мүшесі ретінде осы аталған кеңестердің жұмыстарына үзбей қатысып келеді. Ғалым жоғары оқу орындарының (Алматы, Қарағанды, Семей, Ақтөбе) филология факультеттерінде «Абайтану», «Қазақ əдеби тілі- нің тарихы», «Сөз мəдениеті» бойынша арнаулы курстардан дəріс - тер оқып, студенттердің ғылыми жұмыстарына басшылық жасады. Р.Сыздық Қазақ ССР «Тіл туралы заңының» жобасын жасау жө - ніндегі комиссия төрағасының орынбасары; А.Байтұрсынов, М.Жұ- мабаев, Ж.Аймауытов мұралары жөнінде республика Үкіметі тара- пынан құрылған комиссияның мүшесі ретінде республиканың саяси- мəдени өміріндегі елеулі мəні бар істерге белсене қатысты. Р.Сыздықованың іргелі ғылыми зерттеу еңбектері тек республи- ка көлемінде ғана емес, одан тыс елдердегі жұртшылыққа кеңінен 14 Рəбиға Сыздық мəлім. Ғалымның Түркияның халықаралық «Dil kurumu» лингвис- тикалық қоғамының корреспондент мүшелігіне ұсынылуы – осының бір айғағы. Қазақстан Республикасы Ұлттык ғылым академиясының акаде- мигі, профессор Р.Сыздықтың ғылыми-педагогтік қызметі, ғылымды дамытудағы, ғылым кадрларын даярлаудағы еңбектері Үкімет тара- пынан жоғары бағаланып, бірнеше мəрте (1961, 1973, 1982) Қазақ ССР Жоғарғы Советінің Құрмет грамоталарымен марапатталды. 1945 жылы «1941–1945 жылдардағы Ұлы Отан соғысы кезіндегі еңбектегі ерлігі үшін» медалімен наградталды. 1971 жылы «Құрмет Белгісі» орденінің иегері атанды. 1982 жылы «Қазақ əдебиеті» газе - тінің лауреаты атанды. 1984 жылы Қазақ ССР-інің еңбек сіңірген ғылым қайраткері құрметті атағы берілді, есімі Қазақ ССР-інің «Құрметті Алтын кітабына» жазылды (1981), Шоқан Уəлиханов атындағы сыйлықтың (1995), ҚР Мемлекеттік сыйлықтың (1996) лауреаты атағына ие болды. 1992 жылы 19 наурызда 1991 жылғы мақалалары үшін «Ана тілі» газеті сыйлығы берілді. 1995 жылы «Қазақ əдеби тілінің тарихы» атты монографиясы үшін Шоқан Уəлиханов атындағы сыйлықтың лауреаты атанды. 1996 жылы Абайдың шығармашылық мұрасын зерттеу жөніндегі жұмыстар циклі үшін Қазақстан Республикасы Мемлекеттік сыйлығының лауреаты атағын алды. 1998 жылы А.Байтұрсынұлы мұрасын наси- хаттауға қосқан үлесі үшін ҚР Ақпарат жəне қоғамдық келісім министрлігінің Құрмет грамотасымен, А.Байтұрсынұлы атындағы алтын медальмен марапатталды. 2004 жылы «Парасат» орденімен марапатталды. |