Жалпы редакциясын басқарған: А. Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының директоры, ҚР ҰҒА корр мүшесі, филол.ғ. д., проф. Е. Қажыбек
жүктеу/скачать 6,86 Mb. Pdf көрінісі
|
| Рəбиға Сыздық
екенін білеміз бе? Сөйтсек, Абай поэзиясының тілі жөнінде алғаш пікір айтқан ардагер ғалымдарымыз Əлихан Бөкейханов пен Ахмет Байтұрсынов екен. Қашан, қайда айтқан десеңіз: 1913 жылы «Қазақ» газетінде жарияланған «Қазақтың бас ақыны» деген екеуі бірлесіп жазған көлемді мақалада айтыпты. Олардан кейін Сұлтанмахмұт Торайғыров Абай өлеңдеріне жəне өте жоғары баға беріпті. Олар- дан кейін Ы.Мұстамбаев, М.Əуезов, Қ.Жұбанов, I.Жансүгіров, Е.Ысмайылов, З.Шашкин ұлы ақынның тіліне деген өз көзқарастарын білдіріпті. Ал Қажым Жұмалиев Абайға жəне «Абай поэзиясының тілі» деген тақырыпта докторлық диссертация қорғап, артынан оны көлемді кітап етіп жариялаған. Бұлардан басқа жиырма шақты жазушы, ғалымдар Абай тілі тақырыбына атсалысқан. Соның бəрінің қорытындысындай болып, 1968 жылы «Абай тілі сөздігі» шыққан. Міне, бұл жайларды 56-57-беттердегі атақты тіл ғалымы Рəбиға Сыздықова жазған «Абай тілінің зерттелуі» деген мақаладан аңға- расыз. Рəбиға Сыздықова 1959 жылы «Абай прозасы тілінің морфо- логиялық ерекшеліктері» деген тақырыпта кандидаттық диссертация қорғаса, 1971 жылы «Абай шығармаларының тілі» деген тақырып- та докторлық диссертация қорғады. «Абай шығармаларының тілі», «Абай өлеңдерінің синтаксистік құрылысы» деген монографиялар жариялады. «Абай тілі сөздігінің» жарыққа шығуына белсене атса- лысты. Ғалым былай дейді: «Қазақтың ауызша əдеби тілін Абай жақсы білді, барын алып, жоғын толықтырды, жаңа кезеңге көтерді, дамудың жаңа бағытын бастады, оны қазақ халқының жаңа жазба əдеби тіліне ұластырды. Бұл тіл қазіргі ұлттық, мемлекеттік тіліміз - дің бастамасы, арқауы, іргетасы болды» (108-б.). Абай даналығын таныту жолына бар ғұмырын сарп ете қызмет еткен мұндай ғалымдардың есімдерін осы энциклопедиядан тауып, олар туралы да тиісті дерек, мəліметтер алу да ғанибет екен. Сондай ғалымдар қатарынан Зəки Ахметов, Қайым Мұқаметханов, Мекемтас Мырзахметов, Тұрсынбек Кəкішев, Шерияздан Елеукенов, Жұмағали Ысмағұлов, тағы басқалардың есімдеріне де ерекше ілтипатпен қа- райсыз. Осы энциклопедияның жасалу барысында көп қызмет еткен З.Ахметов екені айқын аңғарылады. Абайдың көп өлеңдеріне білікті академик саналуан зерделі түсініктер айтқан. Мақаламыздың жоғарғы жағындағы кіріспе тарауда француз эн- циклопедияшылары жайында сөз еттік. Оның ұйымдастырушылары болған Дидро мен Д.Аламбер есімдерін атадық. Авторларының кім - дер болғанынан түсінік бердік. Бірақ Дидроның француз халқының ойын оятып, санасын сəулелендіру үшін ғылымның сан қилы сала- сынан нақты мəлімет беруге арналған ұстаздық кітапты – энциклопе - 191 Тіл-ғұмыр дияны шығару жолында көрмеген қорлығы, таппаған бейнеті бол- мағанын айтқанымыз жоқ. Осы жолда ол түрмеге де отырды. Энцик- лопедияның бір ғана 8 томын жарыққа шығара алмай, сегіз жыл сан- далды. Сонда да ол энциклопедия шығару ниетінен қайтпады. Дін басшыларының жəне үкіметтің қудалауына шыдамай, көптеген до- стары Дидроның қасынан қашып кетті. Сенімді серігі Д.Аламбер де сөйтті. Энциклопедия басшысы ретінде, философ əрі драматург са - натында көптеген қуғындарға ұшыраған Дидро кездескен қиын- дықтардың бəрін жеңіп, ақыры ол энциклопедияның кезекті томда - рын тегіс жарыққа шығарды. Абайды зерттеу жолында көп қиындықтарға, қудалауға ұшыра- ғандардың бірі ғалым Қайым Мұқаметханов болды. Ол сонау жас шағынан бастап Абайды зерттеуге кірісті. «Абайдың ақындық мек- тебі» деген тақырыпта кандидаттық диссертация жазды. Оған Əуезов жетекшілік етті. Бірақ Абай мен Əуезовтің дұшпандары ол диссер- тацияны қорғатпады. Қорғату орнына Мұқаметхановты сол еңбегі үшін «халық жауы» атандырып, түрмеге айдатты. Бірақ қайсар ғалым түрмеден шыққаннан кейін «Абай заманының ақындары» деген та- қырыпта баяғы «құлаған» диссертациясын қайта қорғады. Өзінің ұзақ жылдар сарыла зерттеуінің нəтижесінде «Абай шығармаларының текстологиясы жайында» деген ғылыми еңбегін кітап етіп (1959) жарыққа шығарды. Абай мұрасын терең зерттеген білгір ғалым ақын шығармалары, басылымдарындағы текстологиялық өзгерістерге, кем- шіліктер мен қателіктерге ғылыми тұрғыдан жан-жақты талдау жаса- ды. Абайдың 150 жылдығы қарсаңында өзінің өмір бойы зерттеп келе жатқан тақырыбы «Абайдың ақын шəкірттері» деген үш томдық кіта - бын жариялады. Сөйтіп, Абай шəкірттері Ақылбай Құнанбаевтың, Мағауия Құнанбаевтың, Тұрағұл Құнанбаевтың, Кəкітай Ысқақұлы Құнанбай немересінің, Көкбай Жанатайұлының, Уəйіс Шондыбай- ұлының, Əріп Тəңірбергенұлының, Мұқа Əділхановтың өлеңдері мен өмірбаяндарын жариялап, қазақ əдебиетінің, Абай дəуірінің көкжие - гін кеңейте түсті. Энциклопедияны «Мəңгі өлмейтін өте зор еңбек» деп бағалаған француздың атақты ағартушысы, философ, тарихшы əрі жазушы Вольтер Дидро энциклопедиясында қызмет істеуге тілек білдіріп: «Өмірімнің қалған бөлігін сіздерде шəкірт-энциклопедист боп өткіз- сем, арманым болмас еді», – деп жазған екен. Бұл кезде Вольтер 59 жаста болса керек. Сол атақты Вольтердің тағдырын ардақты Қа - йым аға қайталапты. Абай энциклопедиясының редакциясы құрыл- ғанда соған қызметке сонау Семейден Мұқаметханов шақырылды. Қарттығына қарамастан, Қəкең астанаға қуана келіп, қызметке құл- шына кірісті. |