Жалпы редакциясын басқарған Ғалымқайыр Мұтанов Жауапты редактор

Аманат
89
ГЛАВНОЕ –  
ДОБИТЬСЯ ДОВЕРИЯ НАРОДА 
 К ПРАВООХРАНИТЕЛЬНОЙ СИСТЕМЕ
Р
аботать  я  был  приучен  с  детства,  се-
мья  рано  осталась  без  отца,  и  заботы 
пришлось мне брать на себя. Отец мой 
рано умер, я еще в школе учился. А отец был об-
разованный  для  того  времени  человек,  учился  в 
гимназии, знал хорошо русский язык, писал очень 
грамотно и очень красиво. У него почерк был за-
мечательный,  прямо  каллиграфический.  До  сих 
пор  храню  написанное  им.  Трудное  было  тогда 
время, и голод и другие невзгоды, это и воспиты-
вало  характер.  А  учеба  расширяла  кругозор,  вы-
рабатывала  жажду  новых  знаний.  Потом  была 
война. Я был минометчиком, а они, как известно 
всегда на передовой… 
Я не очень люблю публичность, неохотно даю интервью, но 
раньше на выступления прессы реагировали быстро, иначе мож-
но было жестоко поплатиться. Это, конечно, хорошая и действен-
ная мера – репрессии, но, слава богу, в прошлом. Но, ведь сейчас 
и на прессу никто особенно не обращает внимания, общественно-
го мнения нет. Может, сами журналисты виноваты? Вот приходят 
телевизионщики,  просят  интервью,  обижаются,  что  отказываю. 
Вы же, объясняю им, все равно не опубликуете то, что я говорю! 
Молчат, ясно, что не они решают, что выпускать, что не выпус-
кать в эфир.
Или говоришь одно, а выходит совсем другое. Видимо, никто 
меня внимательно не слушает, поэтому я с тех пор решил интер-
вью не давать. Что бестолку говорить, если никто не публикует, 
отсеивает сказанное так, как самим удобно…
Приходится ездить по командировкам, хочешь - не хочешь… 

Аманат
90
Недавно вернулся из Астаны, там были две конференции, орга-
низованные минюстом и парламентом по совершенствованию за-
конодательства, по совершенствованию концепции правовой по-
литики. Выступал с докладом, причем, мне дали времени больше 
всех – всем по 5 минут, мне 20, а я говорил 27 минут, но преры-
вать не стали. Затем попросил ректор университета Евразийско-
го выступить перед студентами, повел меня на юрфак. Золотые 
медалисты,  победители  Олимпиад  собрались:  выступал  перед 
ними… тоже отказать нельзя.
Перед  этим,  15  ноября,  по  моей  просьбе  принял  меня 
президент.  Беседа  длилась  час  и  пять  минут.  Все  это  время 
наедине  говорили.  Я  ему  сказал:  я  пришел  не  просить  что-
то,  скорее  отдать.  А  ученый  что  может  отдать?  Только  новые 
идеи,  новые  знания,  какие-то  теоретические  заделы,  имеющие 
серьезные значения, имеющие большую будущность, полезность 
для страны. Разговор был только о проблемах в области науки и 
высшего образования.
А  послезавтра  уезжаю  в  Мангистау.  Академик  Торе гельды 
Шарманов, а мы очень хорошие друзья, ему 80 лет исполнялось, 
я  должен  был  выступить  там  в  честь  его  юбилея,  но  заболел, 
попал  в  больницу.  Не  смог  тогда  поехать  и  на  его  родину,  в 
Карагандинскую  область.  Но,  поскольку  обещал,  надо  слово 
держать. Теперь приглашает Крымбек Кушербаев, аким области. 
Вместе с Шармановым едем туда на три дня.
29 декабря приглашают в Астану, звонил ИгорьРогов, предсе-
датель Конституционного совета – на 10-летие совета, проводят 
международную конференцию. Приедут председатели конститу-
ционных судов многих стран. Время неудобное, перед самым но-
вогодним праздником, но надо ехать.
А  еще  я  должен  завершить  одну  работу  и  сдать  в  январе  в 
печать книгу “Парламент республики – трудные годы независи-
мости”. Я ведь тогда был депутатом. Эти годы до сих пор перед 
глазами, да и все документы, все записи у меня есть.
А вот еще одна тема, над которой работаю: “Некоторые во-
просы реформы правоохранительной системы”. С ней и выступал 

Аманат
91
в Астане. До меня выступили председатели комитета по правовой 
и  судебной  реформе  мажилиса  и  сената,  министр  юстиции  вы-
ступил.
Председатели  комитета  по  реформе  говорят  с  трибуны: 
“Мы  по  поручению  президента  и  парламента  разработали 
около  30  законопроектов,  связанных  с  реформой.  4  проекта 
мы  только  что  приняли,  6  проектов  будут  приняты  на  днях,  а 
остальные  до  конца  года”,  начинают  перечислять  названия.  Я 
после  них  выступал.  Говорю:  послушал  двух  руководителей 
комитетов… 30 законопроектов! Это хорошо! Но что ведущего  
в этих актах? Что главного, что нового? Не могут сказать! Какой 
эффект они предвидят от их принятия? Сами по себе принятия 
этих  актов  ничего  не  стоят.  А  как  они  будут  работать?  Это 
продумали?
Вот я был на Украине, в институте электросварки имени Пато-
на. Так там, в техническом учреждении, есть специальный отдел, 
изучающий философские проблемы, теорию познания. Казалось 
бы технари, зачем это им? Нужно, говорят. Без этого техническая 
мысль развиваться не может.
А у нас реформа правоохранительной системы – и без всяких 
философий, без всяких теорий познания…
Главное  сейчас  –  добиться  доверия  народа  к  правоохрани-
тельной системе. Два месяца назад я тоже был в Астане, тогда 
была большая конференция к годовщине Конституции. Там тоже 
выступал.  Тогда  говорил  о  казахском  правосудии  в  степи  как 
уникальной судебной системе. Как о лучшей судебной системе в 
истории, которую мы утратили, к сожалению.
Судья, бий в казахской степи всегда был на вершине социаль-
ной иерархии, пользовался непререкаемым уважением и автори-
тетом. А сейчас есть авторитет, есть уважение?
Иметь  плохую  судебную  систему  грешно.  Я  беседовал 
недавно  с  генеральным  прокурором  Кайратом  Мами.  Я 
ему  говорю:  бренд  правоохранительной  системы  –  это  суд. 
Это  ядро  правоохранения.  Сделаете  суд  хорошим,  то  есть 
безупречным  в  следовании  закону,  –  и  можем  влиять  на  все 

Аманат
92
другие  органы  правоохранительной  системы.  Вспомнил,  что  
Михаил Иванович Калинин говорил: по суду судят о советской 
власти. По суду судят, кстати, и о королевской власти, там где она 
есть, конечно.
Скажем  прямо:  у  нас  судебная  система  доверием  народа  не 
поль зуется. Как добиться доверия? Вот я делюсь с Мами этим, 
а  он  мне:  “…  вы  говорите,  говорите  об  этом,  мы-то  сами  не 
можем…”
Да, я могу вслух говорить обо всем, я ученый, я независимый 
человек. Но иногда думаю, хватит, Зиманов, кончай. Тебе 90 лет 
через три месяца, а все наступаешь на те же грабли... А вопросов 
острых у меня много.
Вот,  например,  декларация  государственного  суверенитета 
Казахстана была принята 5 октября 1990 года. А мы ведем начало 
своей независимости с 16 декабря 1991 года, тогда был принят 
конституционный закон о независимости республики. Мне гово-
рят, что декларация – это вроде меморандума, это несерьезно. Но 
во всех республиках бывших СССР декларация стала точкой от-
счета. Я им объясняю: декларация, принятая Верховным сове том, 
не может быть просто намерением, это стоит наравне с консти-
туционным законом. Я совершенно уверен, что юридически при-
нятие Декларации независимости и есть начало государ ственной 
независимости. Вот дата рождения нашего государства! 
У  меня  много  интересных  в  жизни  моментов  было.  Много 
людей, много интересных встреч. Скольким я людям помог! Мне 
очень много писем писали! Помню, даже Алтынбек Сарсенбаев 
меня  благодарил  незадолго  до  своей  смерти.  Он  вместе  с 
Абиловым,  Жукеевым  ко  мне  обратился  с  открытым  письмом. 
Им  госорганы  отказали  в  регистрации  партии.  Они  подали  иск  
в  Верховный  суд.  Я  им  помогал,  встал  на  их  сторону.  Суд 
рассмотрел  дело,  отменил  решение  нижестоящего  суда  и 
зарегистрировал  партию.  После  этого  они  все  написали  мне 
благодарственное письмо. 
Был и другой случай. Ко мне домой в окно влез вор и украл 
разные вещи. Я жил тогда на даче. Украл и деньги - целых 600 

Аманат
93
тенге!  Через  месяц  нашли  этого  человека.  Ему  тогда  было  24 
года. Семь раз уже получал срок за воровство.
Я захотел увидеть его, сильно меня этот случай обидел, за-
хотелось понять, что за человек этот воришка. Я пошел к нему в 
тюрьму, начальник тюрьмы очень удивился, когда меня увидел. 
А  еще  больше  заключенные  удивились:  не  было  такого,  чтобы 
обворованный к вору в тюрьму пришел!
Я долго с ним беседовал. Оказался очень умный парень. Он 
говорит: я с 8 лет занимаюсь воровством. Потому что в 8 лет мать 
его бросила и ушла. Отец – бывший строитель, давно стал инва-
лидом, без одного глаза.
Семь раз этот парень попадал в тюрьму за воровство, и каж-
дый  раз  его  досрочно  освобождали  за  примерное  поведение. 
Всегда в заключении работал хорошо, да и начальник тюрьмы его 
хорошо характеризует.
Смотрю, он очень похож на моего фронтового товарища, с ко-
торым мы вместе Днепр форсировали. Я тогда был командиром 
минометной батареи. При форсировании мне придали несколь-
ко  человек  из  штрафбата,  осудили  их  за  разные  дела.  Сказали: 
не струсят, останутся живыми, тогда простим. Многие тогда по-
гибли, а один и не струсил, и остался живой, и до конца войны 
геройски воевал. И вот на него-то мой воришка оказался очень 
похож внешне.
В общем, пришел я к нему в тюрьму. Он удивился, как это 
я прошел, кто я такой? Я его спрашиваю: ну, и как тебе тут? Он 
говорит: плохо, камера на пятерых, а тут 12 человек. Курева не 
дают. Я подозвал охранника, дал ему денег, сказал, чтобы купил 
им всем сигарет. Когда был суд, я пришел и сам, как адвокат, стал 
его защищать. Ему ведь должны были дать восемь или десять лет, 
потому что он только три месяца, как на свободу вышел, и снова 
за старое.
Он говорит мне на суде, а что толку, что вы меня защищаете 
- из тюрьмы выхожу, нигде на работу не берут. Даже паспорт не 
может восстановить, каких-то документов не хватает. Только во-
ровство и остается.

2001 
ж
. А
ст
ана
. К
онгре
сс
-Хо
лл
. Қазақст
ан
 ре
спу
блик
асы
 мемлек
еттік
 тəу
елсіз
дігінің
 10 
жылдығы
. Тұңғыш
 Пре
зидент
 Н
.Ə
. Назарбаев
 жанында
 ак
адемик
тер
: Ө
.М
. Сұлт
анғазин
, 
Ғ
. Са
парға
лиев
, Қ
. А
санов
, С
.Зим
анов
.

Т. Жаманқұлов, Ө. Айтбаев, 
С. Зиманов, Н. Өнербаев
2006 
ж. 14 шілде. Қ. Сəрсекеев, Ə. Кекілбаев, К. Ормантаев 
жұбайы Розамен, Т. Германов, С. Оразбаевтың жұбайы - Сəуле, 
И.Тасмағамбетов, С. Зиманов, Е. Рахмадиевтің жұбайы - Клара,  
Ораз - бас дəрігер, Е. Рахмадиев. “Алатау” шипажайында.

Аманат
94
А надо сказать, он много умеет делать руками, из кожи вся-
кие  вещи  шьет  хорошо.  Я  на  суде  выступил,  рассказал  о  нем 
все,  сказал,  что  обиды  на  него  нет.  С  судьями  поговорил,  они  
руками разводят – ага, мы не можем его оправдать, он рециди-
вист, только что из тюрьмы вышел, да и улики налицо: вот, 600 
тенге!
Я тогда с городским судом, с председателем поговорил. Ему 
тогда  в  виде  исключения  вместо  восьми  дали  три  года.  Через 
три  года  он  ко  мне  приехал.  Я  его  устроил  на  работу.  И  он  ко 
мне приходил, благодарил. Коллеги смеялись, Салык Зиманович 
своего  вора  оправдывал!  Я  даже  его  дело  судебное  на  память 
сохранил.
Знаете,  я  когда  выступаю  публично,  всегда  наблюдаю  за 
аудиторией,  как  реагируют,  как  внимание  концентрируется  у 
слушателей.  Вот  был  в  университете  преподавателем  такой 
авторитетный  и  заслуженный  ученый,  академик  Козловский 
Андрей  Тихонович.  А  в  академии  он  работал  академиком-
секретарем  отделения  химико-технологических  наук.  Ему 
было  73  года.  Все  время  до  этих  лет  читал  лекции  студентам. 
Вот  он  как-то  рассказывал.  Было,  говорит,  мне  73  года,  вышел 
читать лекцию. Сорок с лишним лет читаю эту тему и пишу на 
доске формулы. А в этот раз не могу вспомнить формулу и все 
тут!  На  доске  мелом  написал  половину,  а  дальше  вспомнить 
не  могу.  Обдумал  это  минут  пять,  собрал  свои  бумаги,  
попросил прощения у студентов и ушел из аудитории. Заглянул 
к  ректору  тогдашнему  Аскару  ЗакаровичуЗакарину  и  сказал:  с 
сегодняшнего дня освободите меня, пожалуйста, от должности. 
Все!
Мне скоро 90 лет. Когда было 80, я проводил юбилей, отме-
чал торжественно. Было тяжело, уставал очень, сказал: больше 
не буду праздновать, десять лет после этого не отмечал. Но вот 
90  приближается,  чувствую,  люди  готовятся,  вот  заместительа-
кима города Алматы Серик Сейдуманов звонил, спрашивал, как 
я хотел бы отметить юбилей. Ну что делать? Слаб человек, и я 
сломался. Но это все, больше не буду отмечать точно.

Аманат
Знаете, что мне больше всего в себе нравится? То, что даже 
в простых и достаточно изученных вещах, которые, к примеру, 
имеют три признака, я умею увидеть четвертый. А если к трем 
признакам добавил четвертый – и уже совсем новое понятие воз-
никает. Просто старайся смотреть глубже.И еще. Я всегда верил в 
то, что именно честной работой, упорной учебой и верой в людей 
я смогу добиться того, чтобы меня в обществе уважали. Мне ка-
жется, я добился. Как думаете?..

Аманат
96
КӘКІШЕВ 
Тұрсынбек Кәкішұлы 
 
Филология ғылымдарының докторы, 
профессор, 
ҚР ғылымына  
еңбек сіңірген қайраткері
1927 жылы 15 тамызда Ақмола облысы, Дәніл Бұланды ауда-
ны, Бөрлі өзен ауылында дүниеге келген.
1950 жылы С.М. Киров атындағы ҚазМУ-дың журналистика 
факультетін бітірді. 1958 жылы КазКСР ғылым Академиясының 
тіл және әдебиет институтына аспирантураға түсіп, 1960 жылы 
кандидаттық, ал 1971 жылы докторлық диссертациясын қорғайды. 
Профессор  Т.К.Кәкішев  1968  жылдан  қазіргі  уақытқа  дейін 
әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-да жұмыс істеп келеді. 
Ол  «Истории  казахской  литературы»  атты  көп  томдық 
жинақтың  авторы  және  әдеби  редакторы.  Сонымен  қатар 
А.М.  Горький  атындағы  әлем  әдебиет  институтында  «Истории 
советской многонациональной литературы» жинағының жарыққа 
шығуына  үлес  қосты.  2001  жылы  жалпы  оқырман  қауымға 
арналған  «Краткая  история  казахской  литературы»  атты  екі 
томдық еңбегі жарық көрді. 
ҚазҰУ-де  қазақ  әдебиеттану  мәселелесін  оқыту  жайындағы 
ғылыми мектептің негізін қалаушы. Ол оқу құралдарының, оқу-
әдістемелік  кітапшалардың,  бірнеше  ғылыми  мақалалардың 
авторы. Қазақ әдебиетінің сыны жайында жазылған оқу құралы 
республика ЖОО-ның негізгі кітаптарының біріне айналды. 
  «Санат»  баспасының  жанынан  ұйымдастырылған 
«Жемчужина»  сериясымен,  қазақ  әдебиетінің  тарихы  және 
сын  кафедрасының  жанынан  «Қазақ  фольклоры  және  әдебиет 
тарихы» ғылыми зертханасын құрған. 

Аманат
97
ӨЗІМ ТАРАТАЙЫН
Б
іздің ел алтын өндірісімен айналысқан дық-
тан  бала  жастан  кен  инженері  болсам-ау 
деп  қиялданушы  ем.  Өмірдің  айдауымен 
әртіс болып жүргенімде қазақ мәдениетіне еңбегі 
сіңген  қайраткер  Зағифа  Тналина  инженерлікті 
қой,  әртістікке  ілікпесең  журналист  бол  деген 
ақылын айтып, Ақмоладан аттандырған еді. 
Алматыға  1945  жылы  қазан  айының  аяғында  әзер  жеттім. 
Оқулар  басталып  кетіпті.  Кен-металлургия  институтына  өтініш 
жазып,  үйден  шықтым.  Бас  арықтағы  (қазіргі  Абай  даңғылы) 
институтке жаяулата тарттым. Федерация (қазіргі 28 панфилов-
шылар)  бағын  өрлей,  Қазыбек  би  (бұрынғы  Совет)  көшесінен 
солға бұрылып, көрікті үйлерді тамашалап келемін. Жатағандау 
ҚазПИ-ден  өтіп,  еңселі  де  көріктірек  үлкен  ғимарат  –  универ-
ситет үйіне көзім түсті. Ішіне кірсем, бағаналы кең дәліздің сол 
жағында «Журфак» деген жазу тұр. Абажайдай есікті ашып, ба-
сымды сұғып ем, «кір-кір» деген жағымды дауыс шыққаннан соң 
амалсыз ішке кірдім.
–  Сабақ  кезінде  селеңдеп  жүргенің  қалай?  –  деді  ешбір 
ызғарсыз. 
– Оқу іздеп жүрмін.
–  Ә  солай  ма,  әкел  құжатыңды.  Қолымдағы  бүктелген 
қағаздарды ұсындым. Қарап жіберді де, – Горныйға депсің ғой, 
біз – университетпіз, – деді. 
– Оқуға алсаңыз Сіздерден де ниетім алыс емес, – деп ем әлгі 
кісі қолына қалам ала сала өтініштің әдірісін өзгертті, қателерін 
түзетті. Кешігіп жеткенім жөнінде жолдың ауырлығына жыққан 
бір сөйлем қосты.
– Мынаны көшіріп жаз – деді. Көшіріп отырғанда «осымыз 
әбестік болған жоқ па?» деген ой қаперіме кіріп шықпады. Төрдегі 
кісі қағазыма көз жүгіртті де, бұрыштама жазды.
– Таңертеңгі сағат сегіздегі лекцияға кешікпе, Мұхтар Әуезов 
сабақ  өткізеді  –  деді.  Мен  есеңгіреп  қалсам  керек  бұл  хабарға, 
қаққан қазықтай орнымда ұзақ тұрып қалыппын. 

Аманат
98
– Е, айтпақшы, қайда жатырсың?
– Жалдамалы пәтерде.
– Жатақхана керек пе?
– Әрине, – деп ем Виноградов (казіргі Қарасай батыр) көше-
сіндегі  жатақханаға  жолдама  жазып  берді  менің  жарылқаушым 
Қайыржан Бекхожин – сол кездегі декан, кейіннен тарих ғылым-
дарының  докторы,  атақты  ақынымыз  Қалижан  Бекхожин нің 
туған ағасы.
– Енді не керек саған?
– Әлгі сынақ, емтихан дегендері ше, – деп міңгірлеп ем – бара 
бер, оның қажеті жоқ, аттестат дұрыс екен, – деп сауырға сипа-
ғандай, бөлмесінен жылы қабақпен шығарып салды. 
1949 жылы жазда қазақтың атақты фельетонисі әрі сыншы-
сы Сейділда Төлешов өзі оқытып жүрген бес жігітті «Лениншіл 
жас» газетіне қызметке орналастырды. Мен «Жұмысшы жастар 
бөлімінің»  меңгерушісі  болып  тағайындалып,  алыста  қалған 
арманым  –  инженерлікке  газет  арқылы  қол  бұлғайтын  болдым. 
Соның алғашқы дәлелі ретінде мұнайшылар астанасы Атырауға 
(бұрынғы  Гурьев)  іссапарға  шығып,  жас  мұнайшылардың  хал-
жайын біліп қайтуға аттандым. Мақатты былай қойғанда, қазір 
дүние  жүзіне  даңқы  жайылған  Теңіз  мұнай  мұхитының  тәж 
кигізілмеген астанасы – Құлсарыны мен сол 1949 жылы жаңадан 
ашылып жатқанда көріп ем. 
Журналистік  қызметім  қытымыр  басшының  қырсығынан 
ұзаққа  созылмай,  1950  жылы  наурызда  Қазақтың  мемлекеттік 
оқу-құралдары  баспасына  (қазіргі  «Рауан»  –  «Мектеп»)  аға  ре-
дактор болып ауыстым. Есмағамбет Ысмайылов, Әлкей Марғұ-
лан, Қажым Жұмалиев, Сәбит Мұқанов пен Қалижан Бекхожин-
дердің  оқулық-хрестоматия  директор,  математик  Ш.  Жұмабаев 
–  бас  редактор,  партизан  Ә.Шарипов  –  куратор,  (ол  кезде  оқу 
министрлігінің  орынбасары  ретінде  бізді  қадағалайтын),  1947 
жыл ғы қаныпезер қаулымен қазақ әдебиеті классиктерін тарихтан 
ысыр ған  Қазақстан  Компартиясының  Орталық  Комитеті  әңгір 
таяқты ойнатушы болған тұстағы жас мамандардың көрген кү нін 
ешкімнің  басына  бермесін.  Әдебиет  тарихынан  қуылған  ақын-
жыраулардың  орнын  орыс  сыншылары  Белинский,  Чернышев-
ский лермен  алмастыруымызға  тура  келді.  Сөйтіп,  бере кеміз 

Аманат
99
қашып  жүргенде  менің  ризалығымды  сұрамай  1951  жылы  рес-
пуб ликалық  партия  мектебінде  ашылған  марксизм-лени низм 
классиктерінің  шығармаларын  қазақшаға  аудару  кур сіне  жол-
дады.  Тағдыр  толық  орта  білімі  жоқ  партизан,  жазу шы  Қасым 
Қайсенов пен бірге оқуды маңдайыма жазыпты. Курсті бітірт пей 
Партия  тарихы  институтының  аударма  бөліміне  кіші  ғылыми 
кызметкерлікке  аударып  жіберді.  Көбіне  корректура  оқимыз, 
уақыт мол.
Мен  институттың  архивінде  жатқан  құжаттарға  қызықтым. 
Бірді-екілі  мақалам  газет-журналдарға  жарияланып  та  қалды. 
Әсіресе  Жиенғали  Тілепбергенов  жөнінде  жазғаным  институт 
директоры,  сол  кездегі  идеологиялық  майданның  ең  ірі  көш-
басшысы, академик Сақтаған Бәйішевке қатты ұнады. Сол кісінің 
шапағатымен түстен кейінгі уақытымды заңды түрде архивте өт-
кізуге  ұлықсат  алдым.  Міне  негізгі  мамандығыма  «опасыздық» 
жасау осы сәттен басталады-ау деймін.
50  жылдардың  ортасында  қазақ  мектептері  жабылып,  орыс 
мектептерінде  қазақ  тілін  оқытудың  тоқтатылуы,  газет-журнал-
дар орыс тілінен аударылып дубляжға айнала бастауы, не керек 
Н.С. Хрущевке айтсақ, коммунизмге тезірек жету үшін орыс тілін 
жетік білу шарт деген науқан күшейіп, бәрі орыс қалпына көше 
бастаған-ды.
Осыны  төтенше  қауіп  деп  түсінген  «Қазақ  әдебиеті»  газеті 
1956  жылы  өзінің  бетінде  Р.  Бердібаев,  Ә.  Нарымбетов,  тағы 
басқалардың  қазақ  тілінің  келешегіне  алаңдаған  мақалаларын 
басып, ана тілінің тағдырын ойлауға мұрындық болды. Ұлттық 
таным-білік пен мұрат-мүдде жөнінде елеңдеп жүрген шағымызда 
Қазақстан Компартиясы Орталық Комитеті жанындағы Партия та-
рихы институтының сезіз ғылыми қызметкері «Тіл мәдениеті» де-
ген ұжымдық мақала жариялаттық. Онда ана тілінің мемлекеттік 
мәртебесін  күшейту,  дубляждарды  болдырмау,  жоғарғы  оқу 
орындарында  қазақ  бөлімдерін  ашу,  архивтегі  арабша,  латын-
ша  жазылған  дүниелерді  ғылыми  айналымға  салу  мәселелерін 
көтердік. Партия бұл науқанды ұзаққа создырмай, 1956 жылы 10 
желтоқсанда сырты – мүләйім, іші – мерез қаулымен тоқтатты.
«Социалистік  Қазақстан»  газеті  1957  жылы  29  қаңтарда 
«Қазақ  халқының  мәдениетін  онан  әрі  өркендете  берейік»  де-

Аманат
100
ген  атпен  редакциялық  мақала  жариялады.  Онда  Р.Бердібаевқа 
айрықша  щұқшиып,  Партия  тарихы  институтының  қол  қойған 
сегіз жігітінің ішінен Ә. Мұқтаров пен мені ғана нығырлай атап 
өтуді  қажет  тауыпты.  «Казахстанская  правда»  газеті  ештеңеге 
араласпағандай  сыңай  танытып,  әлгі  мақаланың  аудармасын 
жариялаған болды. Сонымен Қазақстандағы неонационалистер-
мен  –  жаңа  ұлтшылдармен  күрес  басталды.  Қазақ  мәдениетіне 
жаны ашып, қолына қалам алғандардың көбі жұмысынан қуылды, 
идеология маңынан аластатылды.
Партия тарихы институтында маған ұлтшыл, ойы бөлек де-
гендей сыңай танытқандар көбейе бастағанда аспирантураға ау-
ысып кеттім. «Бір жамандықтың бір жақсылығы бар» деген рас 
екен,  айналасы  6-7  айда  «Қазақ  совет  әдебиетінің  қалыптасу 
дәуіріндегі  идеялық-творчестволық  мәселелер  (1917-1929)»  де-
ген  тақырыптағы  кандидаттық  диссертациямды  жазып  болып, 
9  ай  дегенде  М.  Әуезов  пен  С.  Мұқановты  «сүзістіріп»  алмай 
қорғап  шықтым-ау.  Аспирантураны  ерте  бітіргенім  үшін  бәйге 
алып,  Тіл  институтынан  отау  алып  жатқан  Әдебиет  және  өнер 
институтының ғылыми қызметкеріне айналдым. «Қазақ әдебиеті 
тарихының»  қалың-қалың  алты  кітаптан  тұратын  монументал-
ды еңбекті жазуға қатыстым, редакторы болдым. Пісіп-жетілмей 
жатып-ақ тарихқа кіруге жаныққан біраз жазушылармен кері сіп, 
басшылықты  тыңдамау  нәтижесінде  1968  жылы  академиядан 
«қуылып», кәзіргі әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық универ си-
тетіне ауыстым.
Істің иесі бір адам болғанмен, оның әрекетінен әр түрлі соқпақ 
тарамдайды.  Бір  бағытты  үңгіп  қаза  бермей  елге  пайдасы  тиер 
жұмысты қабаттастыра, қосарландыра атқара білсең абыройдан 
құр алақан қалмайды екенсің.
Партия тарихы институтында қызмет істеп, архив қазбасам, 
мүмкін, менің өмір жолым басқаша болып шығуы да ғажап емес 
еді.  Егер  менің  еңбектерімде  идеялық-өнерпаздық  мәселелерге 
коммунистік тұрғыдан қарауым бірқыдыру басым жататын бол-
са,  оны  заңды  деп  білемін.  Осы  күні  кейбіреулер  «саясаттан 
іргемді алыс салып, саналы түрде сақтанып едім» деп «көкулері» 
қып-қызыл  өтірік,  кімнің  тарысы  піссе,  соның  тауығы  бола 
шығатындардың харекеті.

Аманат
101
Қазақ  кеңес  әдебиетінің  қалыптасу  дәуіріндегі  қым-қиғаш 
талас-тартыс,  айтыстардан,  жаңашыл  ізденістерден,  идеялық 
қақ тығыстардан  жұлынымды  үзіп  алмай,  есеңгіреп  шыққаннан 
кейін атақты ғалым, әдебиеттің арғы-бергісін жетік білетін, оның 
өркендеуіне  өз  үлесін  мықтап  қосқан  Есмағамбет  Ысмайылов 
маған  енді  қазақ  әдебиет  сынының  мәселелерімен  айналасуға 
тиістісінің, ғылым мүддесі осыны талап етеді деп Институттың 
екі жылдық жоспарына қаншама қарсыласқаныма қарамай ең бір 
ауыр тақырыпты еріксіз кіргізіп жіберді. 
Мойныма  түскен  ноқтадан  бір  жарым  жыл  мөңкідім,  бірақ 
құтыла алмадым. Жоспарды орындау үшін бірдеме жазып бере 
салайын  деп  іске  кірісіп  ем,  проблеманың  қызықтылығы  мен 
байлығы үңги зерттеу қажеттігін бірден аңғартты. «Сен октябрь-
ден бұрынғы бірдемелерді жазыпсың» деп директорымды ашу-
ландырып  та  алдым.  Бірақ  он  баспа  табақ  көлемінде  жазылған 
еңбегім кеудесіне жан, жүрегінде қан барлығын танытып, «айны-
ма менен, сөзге қалсаң да тастап кетпе мені» деп жатсам-тұрсам 
ойымнан  бір  шықпай  қойды.  Қимадым,  тастамадым,  қиындық 
көрсем де, азап шексем де үңгіп қаза бердім. Оның мәнін акаде-
мик Сәбит Мұқанов 1971 жылы ашып айтты.
«Диссертант ауыр тақырыпқа ұрынған. Ол қазақ әдебиетінде 
сынның  тууы  мен  қалыптасу  жолдары  жайында  жазған.  Бұл 
қазақтың әдебиеттану ғылымында ғана емес, Отанымыздың көп 
елдерінде  қозғалмай  жатқан  тақырып.  Осындай  соны  жатқан 
тақырыпты зерттеудің алғашқы бораздасын тарту, әрине, өте жа-
уапты да, қиын іс.
Солай бола тұра Т. Кәкішев бұл мәселені еркін игерген. Еңбе-
гінің бастапқы бөлігінде ол жазба әдебиет түгіл ауыз әдебиетте де, 
эстетикалық,  сыншылдық  ойлар,  көзқарастар  болатынын  ай қын 
фактілармен дұрыс дәлелдеген. Бұл пікірі ұлттық қана емес, жал-
пы көркем әдебиет үшін ашқан салмақты жаңалық» деп тапты. 
Осы  ойды  Мәлік  Ғабдуллин  «Менің  көзім  мынаған  анық 
жетті:  жұмыстың  бірінші  бөлімі  ғылымға  қосылған  зор  үлес, 
соны жаңалық» деп жалғастырды.
Сонымен,  менің  негізгі  ғылыми  бағытым  –  қазақ  әдебиет 
сыны ның  тарихы  болып  өзінен-өзі  қалыптасты.  Бұл  салада 
«Октябрь  өркені»  (1962),  «Сын  сапары»  (1971),  «От  истоков  к 

Аманат
102
вершине»  (1974),  «Оңаша  отау»  (1982),  «Поступь»  (1988)  де-
ген  монографияларым  шықты.  1964  жылдан  бері  сын  туралы 
оқып  келе  жатқан  арнайы  курсым  1972  жылдан  бастап  қазақ 
университеттерінде тұрақты пәнге айналды. 1982 жылы «Қазақ 
әдебиеті  сыны  тарихының»  бағдарламасын  жасадым.  Респуб-
ликаның гуманитарлық оқу орындары соны басшылыққа алып, 
мен жазған «Қазақ әдебиет сынының тарихы» оқулығын (1994) 
пайдаланып  келе  жатыр.  Ол  еңбегім  «Білім»  баспасынан  екі 
бөлім болып 2003 жылы қайтадан шығып, зәруліктен құтқаруда. 
Бағдарламасы да толықтырылып шықты.
Академик Зейнолла Қабдолов пікірі біраз шындықты ашады. 
Сынның «туу, қалыптасу тарихын зерттеуге Т. Кәкішев өзінің са-
налы ғұмырын түгел арнап келеді. Сарыла ізденіп, жалпы жұртқа 
беймәлім  көл-көсір  көп  материалды  түп-төркінмен  қопарып, 
қағып-сілкіп,  ақтарып-төңкеріп,  екшеп-сұрыптап,  нәтижесінде 
біздің  әдеби-көркем  сынымыздың  туу,  қалыптасу,  даму  тари-
хына  арна  болар  өзек  жасап,  оның  кемерін  кейде  сарғыш,  кей-
де  көгілдір  (кейде  лайсаң,  кейде  таза)  толқынмен  толтыруы 
және сол толқынды көп жағдайда бір өзі білек сыбана жалынан 
сүйреп,  сонау  жылап  аққан  жіңішке  бастауынан  мынау  сарқып 
құяр  кең  сағасына  қарай  жылжытып  әкеле  жатуы  –  айтарлық 
үлкен  еңбек»  («Арна»,  1988.  148-149  беттер)  деп  1984  жылы 
тапса,  1997  жылы  қазақ  әдебиеттану  ғылымындағы  бір  мек-
теп  Қазақ  университетінде  қалыптасып,  басқаларға  үлгі-өнеге 
көрсетіп  жатыр  деген  ойды  түйіндей  айтты.  Дандай  Ысқақов 
«Қазақ  сынының  ғылыми  негіздері»,  Жандос  Смағұлов  «Қазақ 
әдебиеттану ғылымының қалыптасу жолдары» деген тақырыпта 
менің  ғылыми  кеңесіммен  докторлық  диссертация  қорғаулары, 
атақты  сыншылар  жөнінде  еңбектер  жазылуы,  ізденістер  жаса-
луы ғылыми мектептің іргесін бекіте түсері хақ. 
Сонымен  менің  ғылымда  өз  келбетім  бар  болса,  онда  оны 
қазақ  әдебиеті  сынының  өсіп-жетілу,  зерттелу  саласынан  және 
қазақ  әдебиетінің  ХХ  ғасырдың  20-30  жылдарындағы  даму 
проце сіне қатысты еңбектерімнен іздеген абзал. 40-тан аса кітап, 
моно графия,  1000-ға  тарта  мақала  жарияланған  уақытта  өзіме 
өмір лік рухани азық болған архив деректеріне ризалығымды ай-
тып тауыса алмай жүремін. 

Аманат
103
Негізгі  ғылыми  бағыт  осымен  айқындалғанмен  адамның 
ажа рын  көріктендіріп  жүретін  ауыр  азап-бейнеттерді  айтпай 
кете  алмаймын.  Егерде  менің  зерттеулерімде  болар-болмас 
сал мақтылық,  дәйектілік  кездесер  болса,  онда  архивпен  қоса 
пуб ликаторлық,  яғни  жанашыры  жоқ,  қайтыс  болған  ақын-
жазушылардың жинақтарын шығару азаптарынан іздеген орын-
ды.  Мұндайды  «князь»  ғалымдар  жасамайды.  Олар  «бейнетке 
арнайы туылғандардың» дайындап бергенінен ой өрбітеді, атақ-
даңққа бөленудің жолын іздейді.
Ел-жұрт  білсін  деген  көңіл  мені  қалың  бейнетке  салды.  Ең 
әуелі  Саттар  Ерубаев  шығармаларының  толық  жинағын  1957 
жылы  құрастырдым.  Газет-журналдардың  бейберекет  сақ-
талған  санын  Қазан,  Ташкент,  Мәскеу,  Санкт-Петербургтен 
іздеп сандалғаным әлі есімде. Саттар жинағына жолдастарының 
естелігін беруді айрықша қажет деп таптым, өйткені өмірде бір 
гүлі  ашылмай  23  жасында  қыршынынан  қиылған  дарынның 
арманының  құнарлығы,  өрелігі,  орындалмаған  жоспарларының 
молдығы қатты қызықтырып, ауыр бейнетке салды. 
Қазір  Саттар  шығармалары  түгелге  жақын  жиналып,  (1967, 
1976,  1994)  жылдардағы  басылымдар  да  толықтырылып  отыр. 
Оның  ішінде  Сәбит,  Сәкен,  Бейімбетке  жазған  ашық  хаттарын 
оқушыны әуре-сарсаңға салмау үшін жауаптарымен бірге жа рия-
лап, мүмкін қадірінше толық түсіндірме беріп келемін.
1959  жылы  Қанекей  Жармағамбетов  екеуіміз  Сабыр  Шари-
пов тың екі томдық шығармалар жинағын шығардық. Оған себеп 
– Сабырды ақтау процесіне араласуым болды. Партия архивінің 
деректері  қауіпсіздік  комитетінің  өзін  біздің  білімімізге  зәру 
еткен тұста «Сабыршыл» болып алдым.
1973 жылы Сабырдың қызы Фарида Равская-Шарипова мені 
іздеп  келді.  Мақсаты  –  әкесінің  100  жылдық  мүшелтойына  да-
йын дық  жұмысын  бастау  екен.  Жазушылар  Одағына  барғанын, 
Олжастың  уәдесін  алғанын,  тағы  басқаларға  кездескенін, 
қазақтарға риза екендігін ұзақ сонар баяндады.
Біздің  жазушылар  сөзбен  бәрін  бітіреді,  бірақ  сол  іс  болып 
шығу үшін Орталық партия комитетіндегі татар азаматы Хакім 
Әбдірашитовке  жол  табуына  ақыл-кеңес  беріп,  мүшелтойды 
өткізудің  шарасы  ретінде  үш  томдық  шығармалар  жинағын 

Аманат
104
шығару,  Көкшетауда  бюстін  қою,  Ақмола,  Павлодар,  Алматы 
қалаларында  көше  аттарын  беру,  т.б.  жөніндегі  ұсыныстарды 
қағазға  түсіріп  бердім.  Төрт-бес  күннен  кейін  «Жазушы»  бас-
пасының  сол  жылдардағы  директоры,  өзімнің  бірге  оқыған 
ботқаласым Әбілмәжін Жұмабаев телефон соқты.
Тұрсынбек-ау,  Сабыр  Шариповтың  100  жылдығына  дайын-
далмаймыз  ба?  Қалай  дегенмен,  халықтар  достығының,  оның 
ішінде қазақ пен татардың ажырамас бауырластығының симво-
лындай болған қызық жазушы ғой. Қазақ тұрмысының ерекше-
ліктерін өз жазушыларымыздан гөрі жіті, терең байқаған дарын 
еді ғой, – деп өзімді үгіттей бастады.
Фарида әкесінің жүз жылдығына осылайша қозғау салғаннан 
кейін Мәскеуге барған соң қайтыс болды.
Сабыр тойы жақындап қалды. Бір күні жанұяммен қонақтан 
қайтып  келе  жатыр  ем,  Сейфуллин  мен  Виноградов  (қазіргі 
Қарасай)  көшелерінің  қиылысында  бой  көтерген  ескерткішке 
көзім түсіп, қасына барсам – Сабыр Шарипов. 1982 жылы Сабыр-
дың жуан екі томдығы жарыққа шықты. Партия тарихы инсти-
тутында ресмилеу бір жиналыс болды. Жазушылар Одағы уәде 
деңгейінде қалды. 
1958 жылы 16 шілде күні ойламаған жерден Сәбит Мұқанов-
тан  тұңғыш  рет  хат  алдым:  «Құрметті  Тұрсынбек.  Мен  шаруа-
мен  Ленинградқа  кеттім.  Сені  іздеп  ем,  болмадың.  Жұмысым 
–  Елжастың  шығармалары  еді,  соларды  іріктеп  құрастырып, 
баспаға даярлауды міндетіңе ал дейін деп ем.
Қалғанын  баласымен  сөйлес»  деген  тапсырманы  Болат 
Елжасұлы  Бекенов  маған  табыс  етті.  Немере  інісі  Хажымұрат 
Сыздықов  құрастырған  «Дала  қоңырауы»  менің  алғы  сөзіммен 
1977 жылы әрең шықты. 
Шығармашылық  тағдыры  Елжас  Бекеновтен  еш  айырмасы 
жоқ, бірақ одан ертерек дүние салған Жиенғали Тілепбергеновтің 
шығармаларын құрастырып, «Ізбасар» жинағын 1969 жылы біраз 
қиындықпен шығардым.
Кеңес  заманында  бүгінгінің  ғана  қадірі  артып,  кешегінің 
бәрі  құбыжық  көрініп  жатқанда  елге  керекті  әдеби  мұраларға 
дұрыстап  мән  бермегеніміз  өтірік  емес.  Мұрадан  бір  пәле 
шығып кетеді, орысты ұнатпай айтқан сөз кездесіп қалады деп 

Аманат
105
көрмей-білмей  үркіп  жүрдік.  Сондықтан  да  қазақ  мәдениетінің 
арғы  арнасы  суалып,  тарихта  ештеңесі  болмаған  надан  да 
қараңғы  халық  болып  шыға  келдік.  Тіпті  кеңес  заманында 
жасап, ақ ажалынан өлгендердің өзін зерттемедік, кешегі «халық 
жауларымен» бірге жүрген шығар деп үріктік. Соның салдарынан 
университетті бітіргенде алашшылдарды былай қойғанда Елжас 
Бекенов, Жиенғали Тілепбергенов сынды қаламгерлерді білмей-
ақ шықтық.
1995 жылы Жиенғали Тілепбергеновтің туғанына жүз жыл тол-
ды. 1986 жылғы «Садақ» атты кітабымда Жиенғали қайраткерлігін 
едәуір әңгімелеген едім. Осылардың бәрін Ақтөбеліктер мықтап 
ескеріп,  ұлан-асыр  той  жасады.  Менің  жетекшілігіммен  екі 
том  таңдамалы  шығармаларының  жинағын  шығарып,  Ақтөбе 
университетінің  оқытушысы  Ғ.Ниязова  кандидаттық  диссерта-
ция қорғады. 
Медресе  «Ғалияда»  1915-1918  жылдары  оқыған  шәкірттер 
жүзге толғанда артында қалған ұрпақтары ас беру әдетін шығарып 
жатыр.  Қарағандының  Шет  ауданында  Ахмет  Әбдірайымовтың 
немересі Бауыржан, Дәуреннің, Қорған, Челябі, Тюмень, Омбы 
облыстарына  қиын  кездерде  ауып  кеткен  ағайындарына  сауын 
айтып,  ас  берген  техника  ғылымдарының  докторы,  Қарағанды 
университетінің  профессоры,  кафедра  меңгерушісі  Ниязбек 
Ыбыраевтың  үлгі-өнегесі  ғибраты.  Кәзір  мен  ресми  тойларға 
барумен қатар, осындай ел азаматтарының назарына іліккеніме 
қуану дамын. Атақ үшін емес, ел-жұрт үшін еткен еңбектің жемісі 
тәтті екен. 
Жалғанда  өлгендерді  тірілткеннен,  жоғалғанды  тапқаннан 
артық қуаныш болады дегенге өзім сенбеймін. 
Ата-бабаларының  жасаған  еңбегін  ел-жұртқа  тарту  етіп 
жатқанымда  үрім-бұтақтың,  бала-немерелердің  игі  әрекеттері 
маған  тағы  да  қозғау  салды.  1986  жылы  жұлмаланып  шыққан 
«Садақ» атты эссемді онан әрі жалғастыру, іздеу салу қажеттігін 
мықтап  сездіргеннен  кейін  «Сандалтқан  Садақ»  атты  ғылыми 
деректі шытырман хикая (детективті роман) жаздым. 1953 жылдан 
бері,  жарты  ғасыр  бойы  көңілімнің  бір  қуысында  бүлкілдеп, 
әлсін-әлсін  еске  түсе  берген  «Садақты»  іздегендігі  оқиғаларды 
жазып,  2002  жылы  «Отырар  кітапханасы»  топтамасымен 

Иран еліндегі қазақ отбасында. 1994 ж.
М. Мұқанова 100 жаста 

Халықаралық ғылыми-практикалық конференция. 
Өскемен, 2010 ж. 
Жазушылар одағындағы ағалар алқасының отырысы.
 Т. Кәкішев, Ә. Нұршайықов, Қ. Қайсенов  

Аманат
106
шығардым.  Қазақ  зиялылығын  дәлелдейтін  дүние  екен  деп 
жатқандар көп. 
Публикаторлық  істің  тағы  бір  саласы  бар.  Ол  –  өзің  ғана 
істемей, өзгелерді серік қылып, игілікті іске салу. Өзім басқарған 
қазақ  әдебиетінің  тарихы  мен  сыны  кафедрасының  жанындағы 
«Қазақ  фольклоры  мен  әдебиет  тарихы»  ғылыми  зертханасы 
«Билер сөзі» жинағын, «Аягөз ақындары» сериясын, 1910 жылдан 
кейін  тұңғыш  рет  Шортанбай  шығармаларының  топтамасын, 
Мұхаметсәлім  Кәшімов,  Сегіз  Сері,  халықтық  әнұран  «Елім-
айдың» авторы Қожаберген жыраудың шығармаларын жариялауға 
мұрындық болды. 
Сонымен қатар осы ғылыми топ қазақ диаспорасының рухани 
әлемінен «Өлең-шежірелер» мен «Монғолия қазақтарының әзіл-
дерін» кітап етіп шығарды. Қытай, Монғолия мен Ирандағы ба-
уырларға барып, видеофильмдермен қатар ауыз әдебиеті үлгі ле-
рін жинап қайтты. 
Сәкен Сейфуллинге жанасуымның жөні де, жобасы да мүлдем 
бөлек.  Сәкен  менің  тағдырыма  айналып  кеткен  ардагер  азамат, 
ұлы ақын, құлашы кең қайраткер. 
1944 жылы қазақтың үлкен әншісі Қосымжан Бабаков Ақмола 
қаласында Сәкеннің латынша басылған «Тар жол, тайғақ кешуін» 
өзінің үйінде түннің бір уағына дейін маған бір айдай оқытып еді. 
Түрменің қасынан өткенде түндегі оқығандарымыз көз алдымызға 
елестеп  кеткендей  болатын.  Қараөткелдің  жатағы  болған  көзі 
қарақты  Қосекең  мен  танитын-танымайтын  адамдардың  атын 
атап,  оқыған  кітабымызға  жан  бітіретін.  Сәкен  маған  «халық 
жауы» емес, халықтың жаңаша сипаттағы батыры, қаһарманы бо-
лып елестейтін.
Ақмолада  жүргенде  қалыптасқан  осы  түсінігім  1948  жылы 
болашақ жарым Күбірәнің себебімен Сәкеннің жесірі – Гүлбаһрам 
Батырбекқызы  Сейфуллинамен  танысып,  1973  жылы  дүниеден 
өткенінше аралас-құралас болған кездер нығая түсті. Гүлбаһрам 
тәтейдің шешімді мінезі, тәуекелшіл іс-әрекетті тек қана Сәкендей 
ер-азаматтың жолдасы болуға ылайық деп түсіндім. 
1956  жылы  23  қарашада  Жазушылар  Одағының  бұрынғы 
кішкентай залында Сәкенді еске түсіру кеші өтті.
Алтын  ұяның  абыройы.  Мен  үшін  бұл  жалғанда  әл-Фараби 

Аманат
107
атындағы  Қазақ  ұлттық  университетінен  артық,  ыстық,  қадірлі 
ешбір  оқу  орны  жоқ.  Орыстардың  «әр  бақаға  өзі  үйренген 
батпақтан  артығы  жоқ»  деген  мақалына  бағынғандықтан  емес, 
білім беріп, ел қатарына шығарған, күні бүгінге дейін бауырына 
басып,  сенің  табысыңды  өз  жетістігіндей  көрген  алтын  ұядан 
артық не болмақ!
Менің құрбыларым өртенге шыққан ұрпақ. Олар ес біліп келе 
жатқанда алаш азаматтары өз елінен аласталып, атылып-шабылды. 
Ер жетіп келе жатқанда қызыл қырғынды көрді. Бұғанасы қата 
бастағанда  әке-ағаларын  қан  майданға  аттандырып,  бақайлары 
майыса  ауыр  еңбекке  жегіліп,  жетім-жесірлердің  көз  жасымен 
көктеді.
1945 жылы сонау Арқадан жеті күн жол жүріп жетудің өзі жас 
өрімнің  білімге  шын  ынта  қойып  келгендігінің  кепіліндей  еді. 
Қазіргідей әке-шешесінің мазасын алып, ақшасын шашып, «ди-
плом алсам болды» дейтін пиғыл ол кезде түсімізге де кірмейтін.
Алтын өндірісінің баласы инженер-геолог боламын деп келе 
жатқанда  қазіргі  Қазбек  би  көшесі  мен  Достық  даңғылының 
қиылысындағы  еңселі  де  әсем  ғимаратты  қызықтап  ішіне 
кіргенде мейірбанды Қайыржан Бекхожин емтихансыз оқуға алса, 
Алматыда  бұл  ғимараттан  артық  шаңырақ  болар  ма?!  АГУ-дің 
жеті қабатты корпустары қазір екі жақтан өкпесін қысып тұрса 
да, бәрібір менің көңілімде ол ғимараттың өресіне жете алмайды. 
Әрине,  ауыртпалықтан  аяқ  алып  жүре  алмай  жүрсек  те, 
еліміздің рухани өркендеуіне «кірпіш болып қалануға» жанталас-
қанымыз  өтірік  емес.  Қазақ  университетін  ол  кезде  Қазақ  ССР 
Жоғары  Кеңесі  Президиумы  Төрағасының  орынбасары  И.К. 
Лукьянец  басқарғанына  қарамай  КазПИ-дің  даңқы  күшті 
болатын. Біз солармен бәсекелесіп өстік. Олар бізге жаңа жетіліп, 
келе жатырсыңдар деп қарайтын. Олардың мұғалімдері де бізден 
гөрі  атақтылау,  белсенділеу  болатын.  1947-1952  жылдардағы 
идеологиялық айғайда, әсіресе, қазақ ұлтшылдығын әшкерелеуде 
КазПИ түлектерінің дауысы қатты шығып, біразға дейін басылмай 
қойған-ды. Өзінің түпкі ниетін көмкөрлей білгендері көзге түсіп, 
қатарға  тез  ілікті.  Оның  есесіне  біздің  оқытушыларымыздың 
көбі  соғыс  жылы  эвакуциямен  келген  зиялылар  университеттің 
білімін, дәрежесін көтергенін айтпау күнә болмақ.

Аманат
108
Артта қалған 60 жылдың өресінен қарағанда Қазақ ұлттық 
университетінің  өсу-даму  кезеңдері,  басқаларға  қалай  екенін 
қайдам, өзіме теңіз толқынына ұқсайтын тәрізді. И.К. Лукьянец 
тұсынан алған екпін ХХ партия съезіне дейін көтерілумен келді. 
Н.С.  Хрущевтің  айғайына  малданып  қалғандар  көп  нәрседен 
алданды. ҚКП Орталық Комитеті өзінің ескі үйін беріп, «құрмет» 
көрсетіп жатқанымен, университет комплексін саламыз дегенді 
біз сонау 40 жылдардың аяқ шенінде естігенімізбен 70 жылдарға 
шейін  еш  ғимаратын  көре  алмадық.  Қазіргі  Қ.И.  Сәтбаев 
атындағы  Қазақ  политехникалық  университетінің  орнына 
КазГУ  орнайды  деген  жобадан  құр  қалдық.  Сәтбаев  даңғылы 
университет  көшесі  деп  аталуы  содан  болатын.  Ескіні  алып, 
жамап-жасқап,  шенеунік  отыратын  кішкене  кабинеттерден 
аудитория  жасап  жүргенде  оқу  сапасына  ептеп  болса  да  зиян 
тигені  сөзсіз.  Отыратын  орны  болмай,  аулада  сабақ  өткізген 
кездер болған.
Қазақ  университетінің  Одақтық  және  әлемдік  деңгейде  аты 
шығуы, сөз жоқ бүкіл республика деңгейіндегі әкімшілік, мәде-
ниет, өнер, әдебиет, ғылым-білім саласында біздің түлектеріміз-
дің  үлес-салмағы  50-70  пайызға  жетуіне  байланысты  барды 
жарқыратып  көрсете  білген  ректор  Ө.А.  Жолдасбеков  екенін 
ұмыт пайық.  Қанша  пысық  болса  да,  дүниежүзілік  грант  алу, 
Әлем дік университеттер бірлестігіне СССР-дың 11 оқу орнының 
бірі  біздің  қара  шаңырақ  болуы  әшейінгі  мақтан  емес.  Ұлттық 
университеттің  сол  кездегі  абырой-беделі  әлі  де  болса  көңілге 
қуаныш ұялатады. Қайта құру мен өтпелі дәуірлерде университет 
беделі шырқау биікке көтеріліп кетті деуге дәтім бармайды. 
Ал,  жаңбырдан  кейін  қаптап  кететін  саңырауқұлақтардай, 
бірде-бір елерлік профессоры, жөндемді оқу базасы жоқ «қалта» 
университеттерді  былай  қойғанда,  қандай  данышпан  академик, 
кемеңгер  профессор  бастаған  жекеменшік  оқу  орындарының 
ішінде КазГУ-дің абройы, аспан мен жердей екені белгілі. Оған 
соңғы кезде шыққан грант, кредитпен оқуға түсушілердің саны 
нақты дәлел.
Өзіме  етене  таныс  филология  факультетінің  соңғы  үш-төрт 
жылдағы студенттер қабылдауын алатын болсам, қазақ бөліміне 
ең аз дегенде жылына 150-200 студент қабылданады. Жер-жердегі 

Аманат
109
оқу  орындары  Алматы  алыс,  үйдің  қасынан  білім  алғаның 
өзіңе  де,  ата-анаңа  да  салмақ  салмайды  ғой  деп  талапкерлерді 
алдаусыратып  алып  қалып  жатқандарды  естіп  қана  қоймай, 
көзімізбен көріп те жүрміз.
Кезең  қиындығы,  әрине,  үлкен  тосқауыл,  бірақ  ол  әйтеуір 
диплом  алсам  деген  ниеттегілерге  емес,  шын  білім  алуға, 
болашақтағы зор арманына жетуге талпынғандарға обал болып 
жүрмесін.  Бұл  ой  мемлекеттік  статусы  барларға  айтылып 
отырған  наз  болса,  ақша  үшін  жанын  жалдап,  оқу  жүйесінің 
берекесін қашырып жүрген көзқамандар балғын жас түгіл, елдің 
де келешегін ойламаса керек. Қазақтың ұлттық университетінің 
сексенге басуы бар өмірін шәкірт тәрбиелеуге бағыштағандарды 
талай ащы да тұщы ойларды айтып тастауына мүмкіндік береді. 
Өйткені  өз  құрамында  250  доктор-профессоры,  800-ге  тарта 
кандидат-доценті бар Университеттің интеллектуальды байлығын 
ұтымды пайдалану жайы ойландырады.
Жасыратыны жоқ, бұлардың бәрі соңғы кездегі конвейерден 
шыққандар емес және жастары келіп, алжи бастағандар да емес. 
Республиканың  жоғарғы  оқу  орындарында  қызмет  істеп,  атақ 
алып  жатқандардың  басым  көпшілігі  КазГУ-дің  түлегі.  Демек, 
жер-жердегі  оқу  орындарының  шәкірттері  екінші  қолдан  дәріс 
тыңдап жүр деген сөз. Әрине, қазір бәрін шешетін қаражат болып 
бара жатқанда, атақты, ел таныған-білетін, өзінің мектебін жасап 
үлгерген ұстаз-ғалымдарды ара-тұра шақырып, білімі мен білігін 
алуды кеңінен қолданбай отыру күнә.
Содан соң, қаптап кеткен мәлішке емес, мемлекет есебіндегі 
уни верситеттерге  айрықша  пайдасы  тиетін,  кадрларды  дайын-
дауға  ықпал  жасайтын  ғалымдарды  өз  құрамына  тарту,  тіпті 
қажет  болса  жерлестігін  де  ескеріп,  көшіріп  алып  жағдайын 
жасаса,  Алматыда,  әсіресе  КазГУ-де  шоғырланған,  қатардағы 
оқытушы  деңгейінде  қызмет  атқарып  жүргендер  жылы  да 
абройлы  орындарын  қимағандарды  өз  орбитасына  тартудың 
амалын мықтап ойластырған абзал. 
Иманғали  Тасмағамбетов  Атырауға  сорпаның  бетіне  шық-
қан  қайраткерлерді  жинап,  жағдай  жасаған  кезінде  әр  саққа 
жүгірткендер  көп  болды.  Қазір  олар  игілікті  еңбек  етіп  жатыр. 
Аты республикаға шыққан ақын, жазушы, ғалым, өнерпаздарды 

Аманат
110
шақыра  бастағандар  шыға  бастады.  Мұндай  игі  шараның  негі-
зінде жерлестік, руластық жатпай, елге, оның келешегіне қызмет 
істейтін ұлы мұрат жатса, құдайдың бергені.
Сондықтан Қазақ даласының әр тұсынан аймақтық орталық 
бола  алатын  қалаларда  ірі  ұстаздар  мен  ғалымдардың  жұмыс 
істеуіне  мүмкіндік  жасау  шарт.  Ол  үшін  көптеген  әкімшілік 
шаралары керек емес, идеялас, пікірлес, тіпті, әрі-беріден, ұялас 
жетекші ғалымдарды жекелеп те, топтап та көшіріп алудың жайын 
ойластырған жөн. Сонда Алматыда, әсіресе, КазГУ-де ақыл-кеңес 
алып,  диссертация  қорғайтын  едім  деп  шапқылай  беретіндер 
тиылады.  Біртіндеп  өздерінің  ғылыми  кеңесі  мен  мектептері 
ұйымдасады. Мысал үшін, Ресейдің ең алыс түкпіріндегі Томск 
қаласын естеріңізге түсіріңіздерші.
Елдің даңқы оның зиялыларына тікелей байланысты, тіпті әрі 
беріден соң экономиканың гүлденуі, шарықтауы ғылым-білімге 
тікелей  тәуелді.  Олай  болса,  қазақ  сахарасының  әрбір  өлкесі 
гүлдену  үшін  оларға  мықты  әкім  апарып  қою  емес,  көбіне-көп 
істің  көзін,  жетілудің  жүйесін  білетіндерді  жинау  қажет.  Қазақ 
университетінің  білімі  мен  ғылыми  байлығын  ел  мақсатына 
пайдаланудың жолын мықтап ойластырған абзал.
Зиялыларды  әр  аймаққа  шақырудан  университетте  негізі 
қаланып  қалған  мектептердің  ісі  жүдеп  қалмайды,  қайта  оның 
қанаты кеңейе түседі. Жергілікті жерлермен байланысы молайған 
сайын, елге тигізер пайдасы тармақтала бермек.
Қазақ  университетінде  8  ғылыми-зерттеу  институты  бар, 
олардың бәрі де химия-техникалық бағытта. Ал, қоғамдық гума-
ни тарлық салада Фараби орталығы болғанмен, әлі қанатын кеңге 
жайып кете алмай жатыр. Және ректорат жанындағы орталықтан 
гөрі  күшті  факультеттердің  қарамағында  әзірге  зертхана 
(лаборатория) ашып, өнімді ісіне қарай институтқа айналдырып 
жіберу жайын ойластырған дұрыс.
Әлемдегі игі тәжірибелерді сыртқы түріне қарап емес, мәніне 
қарап қабылдаған жөн. Мәселен, университеттік білімді бакалавр 
және  магистр  жүйесіне  бөлу  біздің  жағдайымызда  дұрыс  емес 
деп  білемін.  Университетте  төрт  жыл  оқып,  жоғарғы  білімнің 
дипломын алмай шыққандардың біразы тіпті мектепке орналаса 
алмай жатыр дегенді естиміз. Ал, ғылыммен айналысқысы кел-

Аманат
111
гендер  аспирантураның  маңынан  жүре  алмайды.  Ал  магистра-
тура ны  бітіргеннен  кейін  ғана  аспирантураға  қабылданады. 
Мәс кеу университеті бұл «жаңалықтан» бас тартып, бұрынғыша 
оқы тып жатыр. Шетелдің оқу жүйесі совет заманындағылардан 
тәуір  болып  көрмегенін  тек  сәндік  мода  үшін  өзгерту  кейін 
зиянын мықтап тигізеді. 
Білім мен ғылымды жақындастырудың дүниежүзілік тәжіри-
бе сіндегі  бір  амал  –  ғылыми  күштің  шоғырлануына  қарай  фа-
культет  жанынан  ғылыми-зерттеу  институтын  ұйымдастыру. 
Өздерінің  қалауымен  бір  ғылым  саласын  үңгіп  зерттеп  жүрген 
мамандарды  факультеттің  деканы  оқу  жоспарына  сай  бірнеше 
дәріс  оқу,  практикалық  сабақ  өткізуге  еркін  пайдалана  ала-
ды.  Оған  қосымша  ақша  керек  емес,  қайда  жатқызамын,  қалай 
қарсы  аламын  деп  басын  ауыртпайды.  Өз  қарамағындағы  ма-
мандарды  емін-еркін  аудиторияға  кіргізіп,  оқу  мен  ғылымды 
бір-біріне жақындатқанда ғана керемет нәтиже көреміз. Әсіресе, 
ғылымын  басқа  мекемеде,  оқуын  басқа  жақта  оқытудан  ешбір 
пайда  көрмей  келе  жатқанымыз  көпшілікке  мәлім.  Өркендеген 
елдерде  біздегідей  арнаулы  ғылым  академиясы  жоқ,  бар  бол-
са  клубтар  дәрежесінде.  Өмірмен  тікелей  байланысы  жоқ  зерт-
теулердің  өндірісте  жүзеге  асуы  өте  қиын,  кейде  тіпті  елеусіз 
қалады.  Сондықтан  Қазақ  университеті  жанынан  Фараби  орта-
лығы  гуманитарлық  білім  институттарының  ұйытқысы  болып, 
Білім мен ғылым министрлігімен тығыз байланыста болса, аяғы-
мыздағы  бірқыдыру  тұсаулар  алынады.  Ал,  университеттің  бес 
жылдық тұтас курсын бітірген жас маман ғылым мен білімнің ең 
соңғы жаңалығын естіп, біліп, өмірге араласар еді.
Қазақ  ұлттық  университетінің  80  жылдығы  қарсаңында 
білімнің қай саласын болмасын білікті маманы бар, творчестволық 
потенциалы  мол  екені,  аймақтық  оқу  орындарына  ғылыми-
методикалық көмек беруге толық мүмкіндігі бар екендігі айтпаса 
да түсінікті. Тойымыз ілгерінді ойлармен жарқырай түссе, ынта-
лы жастар оны жүзеге қалтқысыз асырып жатса қазақ елінің абы-
ройы бұдан да гөрі асқақтай берері сөзсіз. Рухани байлығымызды, 
ұлт зиялыларын тиімді пайдалана білейік.

Аманат
112

жүктеу/скачать 3,93 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: