«Жалпыұлттық құндылықтар негізінде білім беру және тәрбиелеу»

14 
КӘСІБИ БАҒДАР БЕРУ – МАМАНДЫҚТЫ ДҰРЫС ТАҢДАУДЫҢ 
КЕПІЛІ 
 
Жаукеева Гульниет Тлегеновна, Мустафина Ботакоз Ермековна 
 
Қарағанды қаласы, «№5 Қосымша білім беру мектеп-орталығы» КММ 
 
Аңдатпа.
 
Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық дамуы қызметкерлердің 
саналы кәсіби таңдау жасауға дайындығын қалыптастыруды талап етеді. 
Сонымен қатар, дайындық әртүрлі деңгейде және әртүрлі білім беру және жас 
топтарына қатысты дамуы керек. Ал бұл кешенді және жүйелі тәсілді, яғни 
барлық салада және барлық деңгейде кәсіптік бағдар беруді қажет етеді. Сол 
себепті бқл мақалада мамандық таңдаудың рөліне тоқталып, әсер етуші 
факторлар, кәсіби бағыт бағдар беру жолдары және мектеп жасындағы 
балалардың өзін-өзі анықтауындағы психологиялық-педагогикалық қолдау 
көрсету баяндалады.
 
Аннотация. Социально-экономическое развитие Казахстана требует 
формирования у работников готовности к осознанному профессиональному 
выбору. Кроме того, подготовка должна развиваться на разных уровнях и для 
разных образовательных и возрастных групп. А для этого нужен комплексный 
и системный подход, то есть профессиональная направленность во всех 
областях и на всех уровнях. Именно поэтому в данной статье акцентируется 
внимание на роли выбора профессии, описываются влияющие факторы, 
способы профессиональной ориентации и психолого-педагогического 
сопровождения в самоопределении детей школьного возраста. 
Болашақ мамандық – адамның қалыпты өмірін жүзеге асырудың негізгі 
буыны. Сондықтан өзін жақсы жағынан көрсете алатын, қоғамға қажет 
мамандықты таңдау өте маңызды. Кәсіби өзін-өзі анықтау – адамның қоғамда 
өзін-өзі бекітуінің негізі, өмірдегі негізгі шешімдердің бірі. Мамандық таңдау 
мәселесі көп жылдар бойы өзекті болып келеді. 
Адамның болашақта жасайтын іс-әрекеті тұтастай өмір бойы олардың 
қиылысуы және қарым-қатынас жасауы керек болатын қаржылық жағдайына, 
әлеуметтік жағдайына, қоғамына айтарлықтай әсер етеді. Дегенмен, белгілі бір 
саланың маманы болмас бұрын, бүгінде бітіруші түлекке «Кім болу керек?» 
деген идеядан бастап, жұмыс үшін барлық қажетті білім мен тәжірибені алуға 
дейінгі ұзақ жолдан өту керек. 
«Кім болу керек?» деген сұрақ - әрбір жас үшін басты мәселелердің бірі. 
Дұрыс таңдалған мамандық еңбек қызметіндегі ең жоғары нәтижелерге қол 
жеткізуге ықпал етеді, ал еңбек процесі мен оның нәтижелеріне қанағаттану 
шығармашылықтың максималды көрінісін арттыруға, эмоционалды көңіл-күйді 
жақсартуға және барлық өмірлік жоспарларды толық орындауға мүмкіндік 
береді. 
Кәсіби өзін-өзі анықтау процесі адамның бүкіл өмір жолына енеді деп айта 
аламыз. Дегенмен, бұл үдерістің шыңы, өмірдегі бетбұрыс кезеңі – мамандық 

15 
таңдау туралы шешім қабылдау әрекеті. Уақыт өте келе ол әдетте орта 
мектептің аяқталуымен сәйкес келеді. 
Мамандық – адамға қойылатын талаптар мөлшерімен сипатталатын еңбек 
қызметінің белгілі бір түрі. Адам еңбегінің әрбір түрінің мынадай құрамдас 
бөліктері болады: еңбек заты, еңбек мақсаты, еңбек құралдары мен қызмет ету 
жағдайлары және осы талаптарды анықтайтын да солар. Шынында да, адам 
еңбек еткенде оның назары халық шаруашылығының саласына, өнеркәсіпке т.б. 
емес, еңбек объектісіне аударылады. Бұл мақсат еңбек құралдары арқылы 
жүзеге асады. Және, әрине, адам үшін жұмыстың қандай жағдайда өтетінін білу 
маңызды. Осы төрт белгіге сәйкес кәсіби өзін-өзі анықтауға ыңғайлы 
мамандықтар классификациясы құрастырылады. Лауазымдық жіктеудің әртүрлі 
түрлері бар. 
Белгілі бір мамандықты игеріп, кейін табысты жұмыс істеу үшін адамда 
осы мамандықтың жұмысшы тұлғасына қоятын талаптарға сай келетін нақты 
қасиеттері болуы керек. Сондықтан мамандық таңдауда осы талаптарды білу 
өте маңызды. Егер мамандықтың жұмысшыға қоятын талаптары оның жеке 
қасиеттерімен және мүмкіндіктерімен сәйкес келсе, онда олар кәсіби 
жарамдылық туралы айтады. Мамандыққа жарамдылық мамандықты 
меңгерудің табыстылығы және адамның өз жұмысына қанағаттануы сияқты 
көрсеткіштермен сипатталады. 
Бірінші көрсеткіш ең алдымен жеке адамның қабілетіне негізделген. Бұл 
термин әдетте адамның белгілі бір қызметте табысқа жетуіне көмектесетін, 
бірақ біліммен, әдеттермен, дағдылармен шектелмейтін жеке психологиялық 
сипаттамалары ретінде түсініледі. Қабілеттердің болуы көбінесе осы білім мен 
дағдыларды меңгерудің жеңілдігі мен жылдамдығымен түсіндіріледі. 
Мамандық таңдау... Таныс фраза қаншама үлкен мағынаға толы, оның 
ішінде қаншама эмоциялар, қобалжулар, үміттер, мәселелер жасырылған!
Қарастырылып отырған мәселенің өзектілігі сөзсіз, өйткені болашақ 
мансап жолы көбіне болашақ мамандығының қаншалықты дұрыс 
таңдалғанына, олардың қаншалықты ұнайтынына байланысты болады.
Кәсіптік бағдар беру – адам өміріндегі ең маңызды және сонымен бірге ең 
қиын шешімдердің бірі. Табысты адамның ең маңызды атрибуты - бұл тамаша 
білім және таңдалған кәсіби бағытта дамудың жоғары қарқыны. Жыл сайын 
мамандық таңдау қиындай түсуде: олардың кейбіреулері өзекті емес және 
сұранысқа ие емес, олардың орнына болашақтың жаңа мамандықтары келеді, 
олардың әртүрлілігі кейде таң қалдырады. Еңбек нарығына көшу тек түзетулер 
енгізіп қана қойған жоқ, сонымен қатар жастардың кәсіби өзін-өзі 
анықтауының теориясы мен тәжірибесін дамытуға көзқарастарды айтарлықтай 
өзгертті. Өйткені, қатаң нарықта барлық жұмысшылар бүкіл өмір бойы тұрақты 
ақы төленетін жұмысқа, әсіресе бір кәсіп пен мамандыққа байланысты бола 
бермейді. Мамандық таңдау тұлғалық маңызды мәселе: бұл өмір жолын, даму 
жолын таңдау, тағдыр таңдауы [1]. 
Мамандық – жоғары оқу орнындағы мамандық таңдауына байланысты 
белгілі бір кәсіби дайындықты қажет ететін тұрақты еңбек қызметінің түрі. 

16 
А.Д.Сазонов, Н.И.Калугин, А.П.Меньшиков кәсіптік бағдарды жастарды 
мамандық таңдауға дайындау іс-әрекеті деп анықтаса, өз кезегінде олар 
әлеуметтік-кәсіби бағыттылықты жастарды мамандық таңдауға және қоғамдағы 
орнын анықтауға дайындау деп сипаттайды. Кәсіптік бағдар, мамандық таңдау 
немесе кәсіпке бағдарлау – бұл жастардың мамандық таңдауына көмек 
көрсетуге бағытталған шаралар жүйесі. Басқару теориясы тұрғысынан кәсіптік 
бағдар беру процесі жастардың әлеуметтік бағдарлануының неғұрлым жалпы 
процесінің бөлігі ретінде қарастырылады. Осыған сәйкес мамандық таңдау 
жеке адамның қоғамның әлеуметтік құрылымында, әлеуметтік топта белгілі бір 
орын алуға ұмтылысы ретінде қарастырылады. Кәсіптік білім алғаннан кейін 
еңбек нарығында бәсекеге қабілетті болу үшін орта мектепте де кәсіптік бағдар 
беруге ерекше көңіл бөлу қажет. Жастармен кәсіптік бағдар беру жұмысының 
басым міндеттері: 
- кәсіптік бағдар беру теориясын зерттеу, ол мыналарды қамтиды: оның 
объектілерін, принциптерін, формаларын, әдістерін, бағыттарын, нәтижелік 
критерийлерін қарастыру; 
- кәсіптік бағдар жұмысын жоспарлау жолдарын зерттеу; 
- жастардың әлеуметтік және кәсіптік бейімделуіне байланысты 
мәселелерді шешу қызметін бағалау [2]. 
Қазіргі уақытта педагогикалық мамандықтар бойынша кәсіптік бағдар беру 
жүйесі келесі бағыттар бойынша іс-шараларды қамтиды: 
- кәсіптік білім, оның ішінде кәсіби ақпарат, кәсіби насихат және белгілі 
мамандықтарды насихаттау. Кәсіптік білім беру жастардың әлеуметтік-
экономикалық қажеттіліктері мен психофизиологиялық мүмкіндіктерін 
сезінуіне негізделген уәжді кәсіби ниеттерді қалыптастырады; 
- 
аталған мамандыққа деген қызығушылық пен педагогикалық 
қабілеттерді, құндылық бағдарларды, қажеттіліктерді, бейімділіктерді, кәсіптік 
бағыттылықты, кәсіптік ниеттерді, мамандық таңдау мотивтерін анықтауға 
бағытталған алдын ала кәсіби диагностика. Кәсіби диагностика сұхбат, 
әңгімелесу, сауалнама, бақылау арқылы жүзеге асырылады; 
- кәсіптік кеңес беру (жеке және топтық), негізінен ЖОО оқытушыларынан 
мамандық таңдауда жеке көмек көрсетуге бағытталған. Бұл оқушыларға кәсіби 
өзін-өзі анықтауда көмек көрсету және психологиялық, психофизиологиялық 
және медициналық диагностика нәтижелері бойынша олардың психологиялық, 
психофизиологиялық, физиологиялық ерекшеліктеріне неғұрлым сәйкес 
келетін кәсіби қызметтің ықтимал бағыттары бойынша оқушыларға ұсыныстар 
беру; 
- берілген кәсіпті табысты меңгеруге және соған байланысты еңбек 
міндеттерін орындауға қабілетті адамдарды іріктеу мақсатында кәсіби іріктеу. 
Кәсіби іріктеу процесінде адамның кәсіби жарамдылығы адамдарда бар 
физиологиялық және интеллектуалдық ерекшеліктер негізінде анықталады. 
«Кәсіби жарамдылық» – адамның физикалық қасиеттері мен психофизикалық 
сипаттамаларының кәсіби талаптарға сәйкестік деңгейі. Егер бұл қасиеттер мен 

17 
ерекшеліктер қажетті талаптарға жете алмаса, онда біз кәсіби кемшілікке тап 
боламыз, одан қоғам да, жеке адам да зардап шегеді; 
- жастардың бойында борыш, жауапкершілік, кәсіби ар-намыс пен абырой 
сезімін қалыптастыруды көздейтін кәсіби білім беру. Кәсіптік білім беру 
әдістерін үш топқа топтастыруға болады: жеке тұлғаның санасын қалыптастыру 
әдістері; әлеуметтік мінез-құлық тәжірибесін қалыптастыру әдістері; 
белсенділікті ынталандыру әдістері; 
- кәсіби бейімделу, оның барысында жаңа көзқарастарды, қажеттіліктерді, 
еңбек саласындағы қызығушылықтарды қалыптастыру жүзеге асырылады және 
ақырында, өмірлік жоспарлардың қаншалықты шынайы болғаны анықталады; 
- психологиялық шиеленісті төмендетуге көмектесетін, оң көзқарас пен 
болашаққа сенімділікті қалыптастыратын әдістерді қамтитын психологиялық 
қолдау [3]. 
Әртүрлі бағыттағы жұмыста кәсіптік бағдар беру жұмысының нысандары 
мен әдістерінің ауқымы анықталды, атап айтқанда: 
- Мұғаліммен мамандық туралы әңгімелер. Мұндай әңгімелерді бір 
мамандықпен немесе педагогикалық мамандықтар тобымен таныстыруға, 
оларды дұрыс таңдаудың адам үшін маңыздылығына арнауға болады. Сонымен 
бірге әңгіме тақырыптары мектеп оқушыларының жас ерекшеліктеріне сәйкес 
болуы және оқушылардың өздерін қызықтыратын мәселелер ауқымын қамтуы 
керек; 
- педагогикалық мамандықтардың презентациялары. Презентацияны 
университет оқытушылары да, аспиранттар да жасай алады; 
- университетке, педагогика және психология және өзге де факультеттерге 
экскурсиялар, «ашық есік күндері», мамандық өкілдерімен кездесулер; 
- университет қабырғасында өтетін жауапты іс-шараларға студенттерді 
шақыру, сонымен қатар студенттермен бірге мектепішілік іс-шаралар өткізу 
және т.б.; 
- кәсіптік бағдар беру ойындары шығармашылық ойлау, шешім табу, 
әрекет ету, өз позициясын дәлелдеу сияқты қасиеттерді дамытатын жағдаяттар 
құрылатын кезде жастардың кәсіптік бағдар берудегі жаңа бағыты болып 
табылады (күнделікті өмірде дамыту қиын, бірақ олар педагогикалық 
мамандықтарға қажет қасиеттер); 
- 
осы 
кәсіптің, 
мамандықтың 
сипаттамасын 
қамтитын 
профессиограммаларды жасау; 
- ата-аналар жиналысын өткізу (мектеп бойынша, сыныпта); 
- оқушылардың мамандықты, оқу орнын таңдауы бойынша ата-аналармен 
жеке консультациялар; 
- 
кәсіптік 
бағдар 
беру 
апталықтарын, 
кәсіптік 
байқауларды, 
конференцияларды өткізу. 
Жастардың кәсіптік бағдар беру жүйесі қоғамда қызмет ететін әлеуметтік 
жүйе, сонымен қатар еңбек пен кәсіптік оқытудың жалпы жүйесінің ішкі 
құрылымы болып табылады. Сонымен, кәсіптік бағдар беру дегеніміз: кәсіптік 
диагностика, кәсіптік таңдау, кәсіптік білім беру, кәсіптік кеңес беру, 

18 
әлеуметтік және кәсіптік бағдар беру, кәсіптік білім беруді қамтитын 
әлеуметтік процесс [4]. 
Кәсіптік бағдар – бұл мақсатты, міндеттерді, принциптерді, нысандарды, 
әдістерді, нәтижелік критерийлерді, деңгейлерді, бағыттарды және басқа да 
құрылым құраушы элементтерді қамтитын жүйелі қызмет. 
Жұмыс процесі сіздің жеке уақытыңызды алмай, оның бір бөлігі болып 
табылатын, әр сәті босқа өтпейтін толыққанды өмір сезімін тудыратын сүйікті 
іспен айналысу үлкен бақыт. 
Кәсіби өзін-өзі анықтауда отбасы, балаларға арналған қосымша білім беру 
мекемелері (үйірмелер, секциялар және т.б.) маңызды рөл атқаратыны сөзсіз. 
Бұл мұғалім үшін де, педагог-психолог үшін де оқушыға жеке білім беру 
маршрутын жасау кезінде есте сақталуы және ескерілуі керек. 
Қазіргі уақытта әдебиеттерде және Интернетте кәсіптік бағдар беру 
тақырыбы бойынша көптеген ақпараттар: ойындар, сабақтарды дамыған. Біз өз 
жұмысымызда кәсіптік бағдар беру әдістерін және «Мансап картасы», «Мен 
қалаймын. Мен істей аламын. Мен міндеттімін», «Автопортрет», «Мамандықты 
тап» кәсіптік бағдар беру ойындарын қолданамыз. 9-сыныпта оқушылар 
Г.Резапкинаның «Психология және мамандық таңдау» бағдарламасы бойынша 
білім алады. Психодиагностикалық әдістерге Е.А.Климовтың дифференциалды 
диагностикалық сауалнамасы (ДДС), Голомштоктың «Қызығушылықтар 
картасы» және мамандық таңдау матрицасы қолданылады. Үлкен 
диагностикалық құралдар жинағы мен жоғарыда айтып кеткен Г.Резапкинаның 
«Психология және мамандық таңдау» профильді дайындық бағдарламасында 
ұсынылған. Бұл бағдарламаның ыңғайлылығы барлық сыныптардың сабақпен, 
қызықты және түсінікті материалмен құрастырылғандығында, балалар сыныпта 
қуана оқиды. Балалар жеке және топтық консультацияларда көптеген пайдалы 
ақпаратты алады. Жоғары сынып оқушылары кәсіптік жәрмеңкелерге 
қатысады, оқу орындарының өкілдерімен кездесулер ұйымдастырылады, оқу 
орындарындағы ашық есік күндеріне барады [5]. 
Мектептегі барлық кәсіптік бағдар беру жұмыстары мектеп әкімшілігімен, 
сынып жетекшілерімен және кітапханашымен тығыз және бірлескен 
ынтымақтастықта жүргізіледі. Сынып жетекшілері сынып сағаттарын, 
экскурсияларды, кәсіптік бағдар беру шараларын өткізеді. Мұндай жұмысты 
жүзеге асыру психологқа жұмыс уақытын дұрыс бөлуге көмектеседі. Ата-
аналармен және мұғалімдермен белсенді жұмыстар өткізіледі. Өңірдегі, 
облыстағы кәсіптік оқу орындарына қабылдау ережелері, мамандық алу 
жолдары, 
балалар 
мен 
жасөспірімдердің 
қызығушылықтары 
мен 
бейімділіктерін дамыту туралы айтылатын жиналыстарда негізінен ата-аналар 
қамтылады [6]. 
Қорытындылай келе, мектеп оқушысының кәсіби даму және кәсіби таңдау 
процесінде психологиялық қолдау көрсету және кәсіби бағдар маңызды әрі аса 
қажет болып табылады деп қорытынды жасауға болады. Бұл әр түрлі 
диагностикалық, тәрбиелік және дамытушылық іс-шараларды жүзеге асыру 
үшін қажетті білім мен дағдыға, әдістеме мен технологияға ие, оқушының 

19 
тілектерін, әлеуеті мен мүмкіндіктерін объективті бағалай алатын және 
жағдайды талдай алатын педагог-психологтың еңбек нарығында, оқушының 
болашақ мамандығын таңдауға қатысты шешім қабылдауға көмектесуінде 
басты рөлді атқаратындығын көрсетеді. 
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі: 
1.
Жалпы және кәсіби педагогика: "Кәсіптік оқыту" мамандығы бойынша 
оқитын студенттерге арналған оқу құралы: 2 кітапта / ред. В. Д. Симоненко, М. 
В. Ретивих, - Брянск: БМУ, 2003. 
2.
Пряжников Н. С. Кәсіби және жеке өзін - өзі анықтауды жандандыру 
әдістері, - М.: "Модэк" ҮЕҰ, 2002, 392 б. 
3.
Сазонов А. Д., Калугин Н. И., Меньшиков А. П. Жастардың кәсіби 
бағыты, - М.: Жоғары Мектеп, 2009, 272 б. 
4.
Пустовая 
Е. 
Н. 
Кәсіптік 
бағдар: 
проблемалар, 
тәжірибе, 
перспективалар. // Имидж, - М., № 2, 2002., Б.21-27. 
5.
Ермолаева М.Г. білім беру үдерісіндегі ойын. Санкт - Петербург-2008. 
6.
Рогов Е. И. Мамандық таңдау: кәсіби маман болу.- М.: ВЛАДОС -, 
2003.Баспасөз 

жүктеу/скачать 6,46 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: