Жансүгіров атындағы жму хабаршысы №4 /2012

     
 
 
50 
 
І.Жансүгіров  атындағы  ЖМУ  ХАБАРШЫСЫ    № 4 /2012     
 
мүмкіндік  туғызу,  әлеуметтік-педагогикалық  жағдай  жасауды  ұсынады.  Тәрбиеге 
әлеуметтік  көзқарас тұрғысында адам көптеген әлеуметтік жүйенің компоненті болып 
саналады: отбасы, ұжым, кәсіби  топ, этнос, қоғам және т.б. 
      Тәрбие тұжырымдамасында  көрсетілгендей, тұлға бойында әлеуметтік-мәнді 
және жеке қасиеттерін қалыптастыруға (әлеуметтік бейімділік, әлеуметтік белсенділік, 
әлеуметтік  тұрақтылық)  әлеуметтік  қарым-қатынас  жүйесінде  шығармашылық  пен 
дербестікті дамытуға,  қоғамдағы өзгерістерден дереу және тез әсер алу, белсенді өмір 
ұстанымында болуға  ықпал жасайды. 
           Тұлғаның  әлеуметтік  –  психологиялық  ерекшеліктерін  анықтау  жолында 
негізінен   
Е.  С.  Кузьминнің,  А.  А.  Свинецскийдің,  К.  Роджерстің,  А.  Маслоудың  тағы  басқа 
ғалымдардың  тұжырымдаулары  бойынша,  тұлғаның  өзін  -  өзі  бағалауы,  өзіндік 
«Менін»  бағалауы,  өзіндік  актуализациялануға  талпынысы,  қоршаған  ортаны 
субъективті  қабылдауы,  әлеуметтік  –  психологиялық  қасиеттерін  қарастырудың 
маңызы зор. Тұлғаның қоршаған ортамен  қарым – қатынасы, жеткен жетістіктері мен 
ерекшеліктері  көптеген  жағдайларға  тәуелді,  оларды  тұлғаның  әлеуметтік  есею 
ұғымымен  түсіндіріледі.  Шетел  психологиясында  тұлғаның  әлеуметтік  есеюін 
«өзіндік  аяқталу»  терминімен  белгілейді  және  оның  мағынасын  тұлғаның  өз 
мүмкіндіктерін  аңғаруына  және  дамытуына  бағытталады  деп  сипаттайды.  Өзіндік 
актуализацияланатын тұлға, ең алдымен, дербестігімен, өз мәнді  іске асыра алуымен, 
өзіндік  тұжырымдауларымен,  ақиқатқа  талпынысымен  сипатталады.  Адамдар  өз 
жағдайларын  өздері  құрайды.  Сонда  әлеуметтік  жағдайды  қатысушылардың 
әрекеттері  құрайды. Әлеуметтік орта өздігінен өзгеретін ауа  – райынан өзгеше болып 
келеді.  Ол  үй  сияқты,  біз  оны  өзіміз  құраймыз  [2].Мысалы:  Маркстің  топтауына 
сүйенсек, тұлға өз тағдырларын өзгертуге өз септігін тигізе алады. Қоршаған ортаның 
ұсынан  моделі  үнемі  өз  тұжырымдауымызға  сәйкес  келе  бермейді.  Тұлға  мен 
әлеуметтік  орта  қатынасын  түсінуде  бұған  тұлғаның  жеке  бас  ерекшеліктерінің  зор 
екендігі  атап  өту  керек.  Қоғам  дамуды  оңды  болуы  үшін  адам  бойында  оңды 
қасиеттердің дамуы зор мәнге ие. Жалпы индивидтің қоғамдық  қатынастарда активті 
субеъект ретінде  функциялануына мүмкіндік беретін әлеуметтік топқа немесе қоғамға 
тән,  мәдениет  ұғымына  енетін  белгілі  –  бір  білімдер  жүйесін,  игеруі  әлеуметтену 
үрдісі  ретінде  қарастырылады.  Тұлғаның  әлеуметтенуі  тек  әлеуметтік  –  бақыланатын 
және  бағыттылық  –  ұйымдасқан  жағдайлар  жиынтығынан  ғана  емес,  сонымен  қоса, 
аяқ - асты жағдайларына да тәуелді болып келеді. Сонда адамдар өміріндегі кездейсоқ 
жағдайлар, конформды ойлау ерекшеліктері, өмірді  көрген қиыншылықтары адамның 
өзіне тән қоршаған ортасына деген көзқарасын өзгертеді  [3]. Әлеуметтік жағдайларға 
саналы  мөлшерде  икемделу  тұлғаның  өзіне,  қоршаған  ортаға  зиянын  тигізбейтін 
жағдайларды  сөкпей,  қолдап  отырған  жөн.  Саналы  түрде  икемделу  адамның, 
қоршағандардың  өмірін  жеңілдетеді  [4].  Көріп  отырғандай,  тұлғаны  әлеуметтік  – 
психологиялық  тұрғыдан  қарастыруда  оның  өзіне  деген  субъективті  көз қарсы 
адамдардың  қоғамдағы  орнын  белгілеуде  маңызды  мәнге  ие.  Индивидтің  қоғамдық 
қатынастар  жүйесіне  еніп,  бұл  үрдіс  негізінде  қалыптасатын  интегралды  әлеуметтік 
қасиетін, яғни тұлғаның дамуын әлеметтенуден тыс қарастыру мүмкін емес. Тұлғаның 
әлеуметтенуін  индивидпен  қоғамдық  тәжірибені  жаңғырту  және  меңгеру  үрдісі 
ретінде  анықтауға  болады,  соның  қорытындысы  ретінде  индивид  тұлғаға  айналып, 
өмір  үшін  қажетті  психологиялық  қасиеттерді,  білімдерді,  дағдыларды  игереді.  Р.  С. 
Немов  көрсетуі  бойынша,  әлеуметтенуі  дегеніміз  бұл  адамзатпен  жасалған 
цивилизацияны  индивидтің  көп  қырлытаным  үрдісі,  әлеуметтік  тәжірибесін  игеру, 
табиғи тіршілік иесіне қоғамдыққа ауысуы, индивидпен тұлға ретінде қалыптасуы [5]. 
Әлеуметтену  ұғымы  кең  қолданылғанымен,  И.  С.  Кон  пайдалануынша,  оның  нақты 
тұжырымдамасы  жоқ.  Тұлғаның  әлеуметтік  –  психологиялық  ерекшеліктерінің 

     
 
 
51 
 
І.Жансүгіров  атындағы  ЖМУ  ХАБАРШЫСЫ    № 4 /2012     
 
қалыптасуына  әлеуметтенудің  ықпалы  зор  болғандықтан  бұл  ұғым  алғаш  рет  ХІХ 
ғасырдың  40  жылдардың  соңы  мен  50  жылдарда  американдық  психологтары  мен 
социологтары  (А.  Парк,  Д.  Доллард,  Дж.  Кольман,  В.  Уолтер  тағы  басқалар) 
суреттелген. Әлеуметтенудің әлеуметтік жүйеге тұлғаның толық интеграциялы үрдісі 
ретіндегі  ұғымын  американдық  социологтары  (Г.  Парсонс,  Р.  Мертон)  туындаған.  Т. 
Ергешевский 
бойынша 
қоғамдағы 
тұлғаның 
дамуына 
байланысты 
жаңа 
қоғамдастықтар  туындайды.  Олардың  өзара  әсерлесуі  негізінде  «жалпы  адамгершілік 
қоғамдастық»  құрылады.  Кез  –  келген  индивидті,  әсіресе  тұлға  болып  дамыған 
тіршілік  иесін әлеуметтенусіз  елестету  мүмкін  емес [6]. 
      Болашақ  тұлғаның  әлеуметтенуі,  әсіресе,  интенсивті  түрде  болашақ  және  жас 
өспірімділік кезеңде дамиды, ал тұлға дамуы жалпы егде жасқа дейін созылады. Қоғам 
дамуы  тұлғаның  индивидуалды  дамуына  жол  сілтейді,  ал  жалпы  әлеуметтенуге  әр 
әлеуметтенуші  өз  үлесін  қосады.  Тейяр  бойынша,  адамзат  болашағының  тарихының 
маңыздылығы казіргі қоғам дамуына тәуелді болып табылады. Тұлғаның әлеуметтенуі 
индивидуалды дәрежеде бірнеше үрдістен тұрады: 1  Адамдардың тұлғалықтары өзара 
әсерлесу  арқылы  қалыптасады.  Бірақ  олардың  өзара  әсерлесу  мінездемесі  жас, 
интеллектуалды  дәреже,  жыныс  тағы  сол  сияқты  факторларға  өз  әсерін  тигізді.  2 
Қоршаған  орта  да  баланың  тұлға  болып  дамуына  септігін  тигізеді.  3  Тұлғалық  жеке 
бас индивидуалды тәжірибе арқылы қалыптасады. 4  Тұлғаның құрылуына әсер ететін 
аспект  болып  мәдениет  саналады.  Негізгі  әлеуметтену  феноминдеріне  мінез-құлық 
стереотиптерін 
игеру, 
істегі 
әлеуметтік 
нормаларды 
игеру, 
дәстүр 
- 
қызығушылықтарды,  құндылықтарды,  бағыттарды  т.с.с.  игеру  жатқызылады.  Ал 
әлеуметтенудің негізгі институттары ретінде:  жанұя, мектептік мекемелер,  формалды 
емес  ұйымдар,  жоғары  оқу  орындары,  еңбек  ұжымдары  т.с.с.  есептелінеді  [7]. 
Тұлғаның  әлеуметтік  -  психологиялық  ерекшеліктерінің  қалыптасуында  әсер  ететін 
қарым-қатынас,  таным,  еңбек  деп  қарастырылатындықтан  әлеуметтен у  тұлға 
дамуының  үрдісі  ретіндегі  үш  негізгі  аймақтың  ортақ  сипаты  болып  индивидтің 
сыртқы ортамен әлеуметтік байланысын кеңейту болып табылады.  А.  Н. Леонтьевтің 
пайымдауынша,  адам  әлеуметтенудің  бүкіл  үрдісінде  көптеген  іс-әрекет  түрлерімен 
айналысады.  Мұнда  үш  негізгі  маңызды  үрдіс  өтіледі.  Біріншіден.  бұл  әр  іс-әрекет 
түрінде  болатын  және  оның  түрлері  арасындағы  байланыс  жүйесінде  бағдар  болады. 
Ол  әр  тұлға  үшін  маңызды  іс-әрекет  аспектісін  анықтауы,  игеруі  болып  табылады. 
Осындай  бағдардың  жемісі  ретінде  іс-әрекетті  тұлғалық  таңдау  деп  атауға  болады. 
Оның негізінде екінші үрдіс туындайды, яғни  - негізгі таңдалған іс-әрекет төңірегінде 
орталықтану  және  басқаларды  оған  бағынышты  ету.  Үшіншіден,  іс-әрекетті  жүзеге 
асыру  барысында  тұлға  жаңа  рольдерді  игеріп,  олардың  мәнділігін  игереді.  Осындай 
жаңартулардың  кысқаша  мәнін  іс-әрекет  жүйесіндегі  дамушы  индуктивті  көрсетуде 
оның  іс-әрекет  субъектісі  ретіндегі  мүмкіндіктерінің  кеңею  үрдісі  айқындалады.  Осы 
мәселе  тұрғысындағы  зерттеулерде  мақсатты  білім  алу  үрдісін  қарастыру  негізгі 
сауалдарды  құрайды.  Өкінішке  орай,  оның  әлеуметтік-психологиялық  аспектісі 
жағынан  зерттеу  мәліметтері  аз.  Әлеуметтену  контектісінде  қарастылатын  екінші 
аумағы  қарым-қатынас  та  оның  іс-әрекетпен  тығыз  байланыста  болғандықтан, 
әлеуметтенуді  кеңейту,  ұлғайту  жағынап  қарастырады.  Қарым-қатынасты  кеңейту 
ретінде  адамның  басқалармен  байланысқа  түсуін  ұлғайту  деп  түсіндіріледі,  ал  осы 
тереңдету  ретінде  монологтық  қарым-қатынастан  диалогтікке  көшу,  децентрация, 
яғни қарым-қатынас жасаушыға бағдарлана алуы, оны нақты қабылдай алу мүмкіндігі 
қарастыралады  [8].  Әрине,  тұлғаның  өмір  сүру  барысында  қарым-қатынас  ету 
ерекшелігі  оның  қоғамдағы  статусын,  жақындағылары  арасындағы  орнын  белгілейді. 
Әлеуметтенудің  үшінші  аумағы,  яғни  өзіндік  сапа  жалпылама  адамдардағы  оның 
«Менінің»  қалыптасуын  бейнелейді.  Өкінішке  орай,  осы  мәселе  төңірегінде  даулы 
қайшылықтар  өте  көп,  себебі  авторлардың  тұлға  концепциясында  «Мен-бейнесін» 

     
 
 
52 
 
І.Жансүгіров  атындағы  ЖМУ  ХАБАРШЫСЫ    № 4 /2012     
 
түрліше  қабылдайды.  Тұлғаның  әлеуметтік-психологиялық  кестесі  ретінде  «Мен  - 
концепциясының»  психологиялық  теориялық  -  концептуалды  жоспарда  толығымен 
феноменологиялык  тұрғы  немесе  гуманистік  психологияға,  интеракционизмге,  аз 
дәрежеде  психоанализмге  сүйенеді.  Тұлғаның  «Мен  -  концепциясы  адамның  өмір 
үрдісіндегі  өз  психологиялық  қоршағанының  өзара  әрекеттестігі  негізінде  пайда 
болған. Американ психологы У.Джемс «Психология принциптері» кітабында алғашқы 
болып  «Мен  Концепциясы»  идеясын  ұсынып,  оның  дамуына  үлес  қосқан.  У.Джемс 
бойынша,  «Ауқымды  Мен»  құрамында  екі  аспект  бар:  эмпирикалық  объект  және 
танымдық  субъективті  бағалаушы  сана.  «Мен»  объект  ретінде  4  аспектіден  тұрады:  - 
рухани  «Мен»  -  материалды  «Мен»  -  әлеуметтік  «Мен»  -  денелік  «Мен»  Жалпы 
феноменологиялық  тұрғы  шеңберінде  құрастырылған  «Мен  концепциясы»  келесі 
жағдайларға негізделеді. 1. Мінез-құлық индивидтің қабылдау еңбегі болып табылады, 
ол  өз  алдында  феноменологиялы:  индивидтің  психологиялық  шынайы  өмірі  -  бұл 
жалпы  объективті  өмір  емес,  оның  мінез-құлық  жағдайындағы  субъективті 
қабылдауының  нәтижесі.  2.  Индивидтің  орталық,  интеграциялайтын  феноменалды 
жазықтығының нүктесі - «Мен - Концепциясы» оның маңайында қабылдаудың барлық 
бейнелері қалыптасады.  
3.  «Мен  Концепциясы»  бір  мезгілде  қабылдау  жемісі  болып,  және  де,  әлеуметтік 
мәдени  ортадан  алынған  құндылықтары  бар  ұғымдар  жиынтығы  болып  табылады.  4. 
«Мен - Концепциясы» құрылуымен мінез - құлық оған толығымен бағына бастайды. 5. 
«Мен  -  Концепциясы»  уақытпен  және  жағдайлық  контекспен  санасады,  бұл  оның 
прогностикалық  құндылығы  болып  табылады.  6.  Басқа  адамдардың  оңды  қатынасын 
қажетсіну  «Мен  Концепциясының»  құрылуымен  параллельді  жүреді.  Өзіне  деген 
оңды  көзқарасты  қажетсіну  басқа  адамдардың  өзін  оңды  бағалай  тәжірибесін  игеру 
арқылы қалыптасады. 7 Нақты өтіп жатқан өмір тәжірибесі мен «Мен - Концепциясы» 
арасындағы  қайшылықтарға  қарсы  түрлі  қорғаныс  стратегиялары  қолданылады.  8 
Адамның  негізгі  маңызды  мотивациялық  түрткісі  -  өзіндік  актуализациялануға  деген 
қажеттілік,  өзінің  «Мен  -  Концепцияларының»  құндылықтарын  жоғарылату  және 
жоғалтпау.  «Мен  -  Концепциясы»  ары  қарайғы  дамуы  «Мен  -  Концепциясын» 
бейнелеу үшін  концептаулды - терминологиялық құрамын унификациялау бағытында 
жүрді  және  өлшеулер  үшін  сенімді  эмпирикалық  референттерді  іздеуге  бағытталған, 
соның негізінде, ол бірлік немесе индивидтің өзіне деген бағдарлар құрылымы ретінде 
қарала  бастаған.  Бағдарлар  3  категорияға  топтастырылады:  -  реалды  «Мен» 
(индивидтің  дәл  осы  мезетте  өзін-өзі  қабылдауы)  -  әлеуметтік  «Мен»  (индивидтің 
ойынша қоршағандары қалай қабылдайтындығы жайлы) - идеалды «Мен» (индивидтің 
болғысы  келетін  бейнесі»  [9].  Шутц,  Нюттен  зерттеулерінде  эксперименттік  түрде 
адамның  әлеуметтік  мінез-құлқына  «Мен  -  бейнесінің»  «өткені»  мен  «болашақ» 
бейнелерінің  әсері  зор  екендігі  дәлелденген.  Дәстүрлі  түрде  адамның  психикалық 
саулығының  негізгі  көрсеткіші  болып  табылатын  барлық  психотерапевтикалық 
практикаларда  негізінен  колданылатын  «Мен  ұғымының»  уақытша  ұғым  идеялы, 
әсіресе, олардың өзара сәйкес келмеушіліктеріне баса назар аударылады. «Мен - өткен 
шақ»,  «Мен- болашақ»,  «Мен - қазіргі» арасындағы белгілі бір дәрежеге дейін жеткен 
қайшылықтар  әлеуметтік-психологиялық  дезадапциясының негізгі  фаткоры  негізінде 
(К.Хорни)  немесе  алғашқы  тұлғалық  ауытқушылықтары  ретінде  (К.Роджерс)  немесе 
тұлғаның  өзіндік  актуализациясының  төменгі  көрсеткішті  дәрежесінің  бір  ретінде 
(А.Маслоу)  немесе  нақты  психикалық  ауытқушылықтар,  яғни  депрессия  мен 
мазасыздық  бастауы  ретінде  (Т.Хиггинс)  қарастырылады.  Көптеген  зерттеулерде 
адекватты  өзін-өзі  бағалаудың  тұлғаның  өзін  қоғам  үшін  құндылығын  және  оның 
алдында  өз  міндеттерін  саналы  қабылдауын,  толыққанды  әлеуметтік  активті  дамуын 
белгілеуде мәнді орынға ие. Өзін-өзі бағалаудың құрылуын екі факторға анықтайды: 1. 
Сыртқы  фактор  -  әлеуметтік  орта,  қоршаған  аймақ,  іс-әрекеттегі  сәттіліктср  мен 

     
 
 
53 
 
І.Жансүгіров  атындағы  ЖМУ  ХАБАРШЫСЫ    № 4 /2012     
 
сәтсіздіктер;  2.  Ішкі  -  адамның  индивидуалды  -  психологиялык  ерекшеліктері.  Осы 
ішкі  және  сыртқы  факторлардың  адам  дамуы  үшін  қолайсыз  қатынас  негізінен 
адекватты  емес  өзін-өзі  бағалау  қалыптасып,  адамның  қарым-қатынас  жасау 
барысына,  іс-әрекеттегі  сәттілігін,  қоғамдағы  орнын  анықтауда  өз  септігін  тигізді. 
«Мен» құрылымы өмір барысында қоршағандармен өзара әрекеттесу арқылы дамиды. 
Былайша айтқанда, бала әлеуметтік сезімтал және оның когнитивті және перцивтивті 
қабілеттері  даму  мөлшеріне  байланысты  «Мен  -  концепциясының  мазмұны»  көп 
дәрежеде  әлеуметтену  үрдісінің  жемісі  болып  табылады  [10].  «Мен  — 
Концепциясына»  сүйенетін  К.  Роджерс  оны  былай  деп  мінезделейді:  «Мен  - 
Концепциясы»  ұйымдасқан,  бір  ізді  концептуалды  гештальт,  ол  «Мен»  қасиеттерін 
қабылдаудан,  «Менің»  өзара  қатынасын  қабылдаудан  тұрады,  сонымен  қоса,  осы 
қабылдауларға  байланысты  кұндылықтар,  өмірдің  әр  түрлі  жақтарын  қабылдау». 
К.Роджерс,  З.Фрейд,  А.Адлер,  Э.Эриксон  т.б.  ғалымдар  сияқты.  «Мен  - 
Концепциясының»  құрылу  үрдісіне  байланысты  белгілі  бір  арнайы  кезеңдер  кестесін 
көрсетпеген.  К.Рождерс  бойын ша  адам  өміріндегі  басқарушы  мотив  -  актуализация 
тенденциясы,  яғни  өзін  сақтап  дамыту,  өзінің  жақсы  жақтарын  ашу,  осы 
фундаменталды  тенденция  негізгі  мотивациялық  тенденция  болып  табылады.  Мәнді 
сыртқы  шектеулер  немесе  антагонистік  әсерлер  жоқ  болса,  онда  актуализация 
тенденциясы  әртүрлі  мінез-құлық  формалары  арқылы  көрінісін  береді.  Сонда 
тұлғаның  дамуы,  оның  мінез-құлқы  қоршаған  орта  әсері  арқылы  белгіленеді.  Тұлға 
үшін  актуализация  тенденциясының  негізгі  қажетті  аспектісі  болып,  адамның  өзіндік 
актуализациялануға 
ұмтылысы 
болып 
табылады. 
К.Роджерс 
теориясының 
контекстінде 
өзіндік 
актуализация 
тенденциясы 
- 
адамның 
толыққанды 
функцияланатын  тұлға  болу  мақсатындағы  өмір  бойы  өз  потенционалын  іске  қосу 
үрдісі.  Осыған  жету  мақсатында  адам  өмірі  мәнге,  ізденіске,  толқуға  толы  болады. 
Өзіндік  актуализацияланатын  адам  еркін,  тағдырдың  әр  мезетіне  қанағаттанып  өмір 
сүреді.  Адамзат  табиғат  күшіне  байланысты  негізінен  активті  және  өзіндік 
актуализацияланады.  Әр  тұлға  ақиқатты  өз  субъективті  қабылдауымен  байланысты 
интерпритациялайды және оның ішкі әлемі толығымен тек оның өзіне ғана ашық.  Тек 
субъективті  тәжірибені  түсіну  адам  мінез-құлқы  түсінуде  кілт  болып  табылады.  Сол 
себепті  адамның  субъективті  сезінулерін  зерттеу  психологиялық  зерттеудің  негізгі 
аспектісі болып табылады. Себебі, нақ осы сезінулер мінез-құлыққа жауапты, сонымсн 
қоса,  мінез-құлыққа  адамның  болашағын  қалай  болжайтындығы  әсер  етеді.  Л.Хьелл, 
Д.Зиглердің  оқулығында  осы  мәселеге  байланысты  мынадай  мысалдар  келтіріледі: 
«Егер де жас әйел өзін ер азаматтармен қарым-қатынасқа түсе алмаймын деп есептесе, 
онда ол өткен  шақ  қиыншылығынан емес, болашақта болар сәтсіздіктен  корқады. Ол 
бұл  жағдайда  өзінің  ер  адамды  қызықтырмаймын  деген  өз-өзіне  қойған  болжауына 
бағынып  тұр.  Осындай  теріс  көзқарастан  құтылу  ар қылы  ол  болашақта  сексуалды 
сәттілікке  қол  жеткізер  еді».  Бұдан  көретініміз,  К.Роджерс  тұлғаға  байланысты  «осы 
шақ  —  болашақ»  контексіндегі  иесяны  ұстанады.  Тұлға  дамуын  әлеуметтік-
психологиялық тұрғыдан түсіндіруде оның мотивациялық құрылысы негізге алынады 
[11].  Мотивацияның  тұлға  өміріндегі  мәні  жайлы  сауал  көптеген  ғалымдарды 
толғандырған,  солардың  бірі  болып  Л.Маслоу  есептелінеді.  Ол  адамның  барлық 
қажеттеліктері  туа  біткен  және  олардың  іскс  асуы  доминантты  иерархиялық  жүйеге 
сүйенеді деп ұсынған. 
Тәуелсіздік  жолына  түсіп,  өркениетті  елу  елдің  қатарына  қосылу  мақсатын 
жүзеге асыруға  кіріскен Қазақстан үшін  халқымыздың ұлттық  сана-сезімі мен ұлттық 
дүниетанымын  қалыптастыру  бүгінгі  таңда  аса  маңызды  міндеттердің  бірі  болып 
отыр.  Бұл  міндеттерді  шешуде  және  жүзеге  асыруда    матриалдармен  қатар,  жеке 
тұлғаны әлеуметтендірудің  алатын орны мен рөлі  ерекше. 

     
 
 
54 
 
І.Жансүгіров  атындағы  ЖМУ  ХАБАРШЫСЫ    № 4 /2012     
 
12  жылдық  білім  беру  тұжырымдамасында  бастауыш  деңгейдің  негізгі  мәні  - 
«оқушы  мен  мұғалімнің  білім  беру  үдерісінің  тең  құқылы  субъектілері  ретінде 
ынтымақтастықпен  жұмыс  істеуіне  арналған  педагогикалық  орта  құрып,  мұндай 
ортада  болашақ  мұғалімдердің  қызығушылығын  қанағаттандыру  мен  айналадағы 
шындықты  қоғам,  адам,  табиғат  туралы  бастапқы  біліммен  қаруланған  болашақ 
мұғалімнің  түсініп,  ойлап  қабылдауы  нәтижесінде  оқу  іс-әрекетін  игеруі»  деп  атап 
көрсетілген. 
 
ӘДЕБИЕТТЕР 
1. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан-2030. - Алматы:  Білім,  1997. - 256 б. 
2. бап – Баба С.Б. Жалпы психология:  Жантану негіздері:  2002 – 27 б 
3. Жарықбаев Қ. Психология. Алматы:  Білім,  1993 – 272 б 
4.  Оразбекова  К.А.  Ұлттық  психология  мен  халық  тәрбиесі  болашақтың  бастауы 
хақында. Алматы:  Дәуір,  2000 – 554 б  
5.  Андреева  Г.М.  Психология  социального  познания:  Учебник  для  вузов.  Ведущий 
ред. Л. Н. Шипова. М: Аспект – пресс, 2000 – 288 с 
6. Социальная психология: Учеб.пособие для студ.высш.учеб.заведений/под.ред. А. Н. 
Сукова, А. А. Дергеча. М:  Академия,  2001 – 600 с  
7. Рубинштейн С.Д. Жалпы психологияның негіздері, 2 басылуы, Москва, 1946 – 302 б 
11. Елікбаев Н. Ұлттық психология: көмекші оқу құралы. Алматы: Қазақ университеті, 
1992 – 96 б  
8.  Жүкешев  Қ.М.  Ұлттық  психологияның  мәдени  -  әлеуметтік  негізделуі.  Алматы, 
1999 – 251 б.  
9. Выготский Л.С. Психология. М:  Апрель Пресс, 2000 – 1008 с  
10. Рубинштейн С.Д. Жалпы психолгия негіздері,  2 – басылуы. М:  1946 – 302 б  
11.Реан 
А.А.,Коломинский  Я.  Л.  Социальная  педогогическая  психология. 
СПб:Издательство  «Питер»,  2000 – 416 с  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

     
 
 
55 
 
І.Жансүгіров  атындағы  ЖМУ  ХАБАРШЫСЫ    № 4 /2012     
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
                        ЕСТЕСТВЕННО  - ТЕХНИЧЕСКИЕ   НАУКИ 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

     
 
 
56 
 
І.Жансүгіров  атындағы  ЖМУ  ХАБАРШЫСЫ    № 4 /2012     
 
     ӘОЖ 615.98 
ТАЛДЫҚОРҒАН  ҚАЛАСЫНДАҒЫ   ЕТ, СҮТ  ӨНІМДЕРІНІҢ           
МИКРОБИОЛОГИЯЛЫҚ КӨРСЕТКІШТЕРІ 
 
Б.ғ.к., доцент С.С. Багашева биология магистрі,  оқытушы Д.М. Мукашева  
І.Жансүгіров атындағы ЖМУ, Талдықорған қ-сы 
 
Мақалада  ет-сүт  өнімдерінің  биохимиялық  және  микробиологиялық  көрсеткіштерін 
анықтауда  жаңа  әдістер  келтірілген.  Талдықорған  қаласындағы  ет-сүт  өнімдерінің 
бактериологиялық көрсеткіштері зерттелінген. 
 
В  статье  изложены  новые  биохимические  и  микробиологические  методы  исследования 
мясо-молочных  продуктов.  Предоставлены  бактериологические  показатели  мясо-молочных 
продуктов города Талдыкорган. 
 
 New biochemical and microbiological methods of research of meat and dairy products are shown 
in this 
article
. Bacteriological  indicates of meat and dairy products in Taldykorgan  are given here. 
 
           Тірек  сөздер:  микроорганизмдер,  микробиота,  паразиттер, 
фенолфталеин,  ареометр, 
мезофильді  анаэробты бактериялар, факультативті-анаэробты  бактериялар. 
 
Соңғы  жылдары  ауыл  шаруашылығымен  қатар  мал  шаруашылығында, 
өнеркәсіптік  өңдеу  салаларында  қарқынды  өзгерістер  байқалуда.  Ғылымның  негізін 
қалаушы  ретінде  микробиологияны  білу,  оны  игеру  маңызды  рөл  атқарады.  Себебі, 
микроорганизмдердің морфологиясын,  физиологиясын білу арқылы олардың табиғатта 
таралуы,  ішкі  орта  шарттарының  микроорганизмдердің  дамуына,  генетикаға  және 
селекцияға  әсері  микроорганизмдердің  қатысуымен  өнімдердің  биохимиялық  өзгеруі, 
оларды  өнеркәсіптік  өңдеу  саласында  технологиялық  үрдістерді  қарқындату 
мақсатында тиімді  қолдануға  мүмкіндік  береді. 
Экологиялық  таза  өнім  өндіру  мәселесі  адамзат  алдында  тұрған  ең  басты  
мәселелердің  бірі  деуге  болады.  Микроорганизмдер  жер  шарының  кез  келген 
экологиялық  жүйесінен  табылуы  мүмкін.  Ет-сүт  өнімдеріне  әсер  ететін  топырақ,  су, 
ауаның микробиотасының тигізетін  зияны зор.  
Жұқпалы  ауруларды  жоюда  жетiстiкке  жету  үшін,  олардың  қоздырғыштарының 
экологиясы  мен  биологиясын,  таралу  жолдарын  жақсы  бiлу  қажет.  Алдын-алу 
шаралары жүргізіліп,  инфекциялық  ауруларды  болдырмауға  мүмкіндік  береді.   
Дамыған  елдердің  тәжірибесіне  сүйенсек,  балаларға  арналған  және  жалпы  тағам 
өндіруге   қажетті экологиялық таза  ет, сүт өнімдерін алуға мүмкіншілік бар  екендігін 
көрсетеді.  Ет,  сүт  сапасының  жақсы  болуы  шикізат  өндіретін  өндірістің  барлық 
сатыларындағы мамандардың біліктілігіне  байланысты. 
Ет, сүт өнеркәсібі Қазақстан Республикасының тамақ өнеркәсібі  кешенінің негізгі 
салаларының бірі болып табылады. Қазақстанда нарықтық экономика жағдайында мал 
шаруашылығы  салаларының  даму  қарқынына  байланысты  ірі  қара  және  ұсақ 
малдардың саны ұлғаюда. Бұл ет сапасының өсуіне  әкеледі. 
Санитарлық  сарапшының  басты  міндеті  -  биохимиялық  және  микробиологиялық 
зерттеу әдiстерiн пайдалана отырып, адамдар мен жануарларға инфекцияны таратушы 
паразиттердің  және  инвазияланған  ет  пен  сүт  өнімдерін  шығару  мүмкіндігін 
болдырмау, сондай-ақ мал шаруашылығы өнiмдерiнiң (ет, сүт)  сапасын дұрыс анықтау 
және бұл өнiмдерге  тиiстi  санитарлық баға беру.  
Өнiм  сапасының  жүйелi  түрде  жоғары  болуы  экономикалық  дамудың  мiндеттi 
талабы болып табылады. Өнiм сапасы халықаралық стандартқа сәйкес келуi  керек. Бұл 
үшiн  жүйелі 
шаралар 
қолданылып,  қоғамдық  бақылаулар    орнатылуда, 

     
 
 
57 
 
І.Жансүгіров  атындағы  ЖМУ  ХАБАРШЫСЫ    № 4 /2012     
 
кәсiпорындардың  жұмысын  және  өнiм  сапасының  көрсеткiштерiнiң  жоғарылауы 
жоспарланды. 
Өнiм сапасы технологиялық  үдерiстердi  жүргiзудiң  дұрыстығына байланысты. 
Ғылыми  жұмыстың  мақсаты:  Талдықорған  қаласының  ет-сүт  өнiмдерiнің 
микробиологиялық көрсеткiштерін  зерттеу. 
Зерттеу нысаны:  «Коммуналдық» базар,  «Дәулет» ет павильоны және басқа да ет-
сүт сауда  орталықтары. 
Зерттеу жұмыстары СЭС бактериологиялық  зертханасымен бірлесе  жүргізілді.   
Сүттің  қышқылдығы МСТ 3624-92 стандартқа  сәйкес анықталды. Сыйымдылығы 
100  немесе  250  см
3
  колбаға  10  мл  сүт  және  20  мл  дистильденген  су  құйып,  3  тамшы 
фенолфталеин  ерітіндісі  қосылды.  Қоспаны  араластырып,  сілті  ертіндісімен  1  мин 
аралығында  жойылмайтын  ақшыл-қызыл  түс  пайда  болғанша  титрленді.  Титрлеуге 
кеткен  сілті  ертіндінің  санын  10-ға  көбейтіп  қышқылдығы  анықталынды.  Сүттің 
қышқылдығын  рН мәні бойынша бақылауға  алынды.  
 
Кесте 1. Сүттің титрлеу қышқылдығы  мен рН мәнінің  орташа  көрсеткіштері. 
Жылдар 
Сынамалар саны 
рН мәні, ауытқу  интервалы 
Орташа рН мәні 
2011 
1 
2 
3 
4 
6,75 – 6,72 
6,71 – 6,67 
6,66 – 6,61 
6,60 – 6,55 
6,73 
6,69 
6,64 
6,58 
2012 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
6,54 – 6,49 
6,48 – 6,45 
6,44 – 6,43 
6,41 – 6,39 
6,38 – 6,36 
6,35 – 6,34 
6,36 – 6,34 
6,52 
6,43 
6,41 
6,33 
6,31 
6,31 
6,32 
 
Сүттің  тығыздығы  МСТ  3625-84  стандарттарына  сәйкес  зерттелді.  Булы  сүттің 
тығыздығын сауғаннан соң 2 сағаттан кейін анықталды. Сүттің температурасы 20 С тең 
болды. Цилиндрге сүттің үлгісін құйып тегіс горизонтальді кеңістікке қойылды. Құрғақ 
таза  ареометрді  сүтке  жай  енгізілді  де,  бос  жіберілді.  Ареометр  тоқтағанда,  тығыздық 
көрсеткішін  сүттің жоғарғы бөлігіне  қарап есептелді. 
Микробиологиялық  көрсеткіштері  бойынша  шикі  табиғи  сүт  келесі  талаптарға 
сәйкес  болды:  жоғары  сортты  сүт  үшін  1  см
3
  мезофильді  анаэробты  және 
факультативті-анаэробты  микроорганизмдердің  мөлшері    3 10
5
  КОЕ\см
3
,  бірінші  сорт 
үшін 5 10
5
 КОЕ\см
3
, екінші сортты сүт үшін 4 10
5 
КОЕ\см
3
, соматикалық  клеткалардың 
саны  жоғары  сортты  сүт  үшін  5 10
5 
КОЕ\см
3
,  бірінші  және  екінші  сорт  сүт  үшін  1 10
6
 
КОЕ\см
3
 көрсеткішті  көрсетті. 

     
 
 
58 
 
І.Жансүгіров  атындағы  ЖМУ  ХАБАРШЫСЫ    № 4 /2012     
 
Диаграмма 1. Сүттің титрлеу қышқылдығы  мен рН мәнінің  орташа көрсеткіштері.
 
Кесте  2.  Талдықорған  қаласындағы  ет  өнімдерінің  санитарлы-бактериологиялық  
зерттеу  нәтижелері. 
Ж
ы
лы
 
Сынамалар 
Сібір 
жарасының 
бацилдері 
Шошқа 
жарасы 
Пастериоз 
листериозы 
Сальмонелла 
E.coli 
2011 
5 
0 
0 
0 
0 
0 
2012 
4 
0 
0 
0 
0 
0 
 
Кесте 3. Талдықорған  қаласындағы сүт өнімдерінің санитарлы-бактериологиялық  
зерттеу  нәтижелері. 
Жылы 
Сынамалар 
Бруцеллез 
E.coli 
МАБ 
cпорасы 
Стафилакокк 
Полимелита 
вирус 
2011 
4 
0 
0 
0 
0 
0 
2012 
7 
0 
0 
0 
0 
0 
 
Зерттеу  2011  және  2012  жыл  арасында  жүргізілді.  2011  жылы  ет  өнімдерінің  5 
сынамалары  және  сүт  өнімдерінің  4  сынамалары  алынып,  олардың  барлығы  кері 
нәтиже  берді.  2012  жылы  ет  өнімдерінен  4  сынамалары  және  сүт  өнімдерінің  7 
сынамалары алынып, барлығы кері нәтиже берді. Бiз  бұл мәлiметтерді талдай отырып, 
бактериологиялық  зерттеулердiң  нәтижелерi  бойынша  жыл  сайын  жақсара  түскенін 
көремiз.  Мезофильді  анаэробты    бактериялар  ГОСТ  25102-90  анықталып,  СанПин  – 
3.01.002-94 талаптарына сай екендігін  көрсетті. 
Микробиологиялық  көрсеткіштер  бойынша  шикі  табиғи  сүт  келесі  талаптарға 
сәйкес  болды:  жоғары  сортты  сүт  үшін  1  см
3
  мезофильді  анаэробты  және 
факультативті-анаэробты микроорганизмдердің мөлшері  3 10
5
 КОЕ\см
3
, бірінші сортта 
5 10
5
  КОЕ\см
3
,  екінші  сортты  сүт  өнімдерінде  4 10
5 
КОЕ\см
3
,  соматикалық 
клеткалардың  саны  жоғары  сортты  сүтте  5 10
5 
КОЕ\см
3
,  бірінші  және  екінші  сорт 
сүттерде 1 10
6
 КОЕ\см
3
 көрсеткішке  ие болды. 
6,1
6,2
6,3
6,4
6,5
6,6
6,7
6,8
2011
2012
1
2
3
4
5
6
7

     
 
 
59 
 
І.Жансүгіров  атындағы  ЖМУ  ХАБАРШЫСЫ    № 4 /2012     
 
Жүргізілген  зерттеулер  бойынша,  бактериологиялық  зерттеулердiң  нәтижелерi 
жыл  сайын  жақсара  түскенін  көремiз.  Негізінен  мезофильді  анаэробты    бактериялар 
ГОСТ 25102-90 анықталды, СанПин – 3.01.002-94 талаптарына сай. 
Санитарлық  сарапшының  басты  міндеті  –  инвазияланған  ет  өнімдерін,  адам 
ағзасы үшін  ауру  қоздырғышы  болатын ет, сүт өнімдерін  сатылымға жібермеу.   
Қазіргі заманның басты талабы-жоғары сапалы, халықаралық стандартқа сай өнім 
өндіру. Ол үшiн  шаралардың кең жүйесiмен, қоғамдық бақылауды біріктіре  қолданып, 
өнiм  сапасының  көрсеткiштерiн  жоспарлауда,  кәсiпорындардың  жұмыс  сапасын 
жоғарылату  көзделді. 
ӘДЕБИЕТТЕР 
1.
 
Төлеуов  Е.Т.  Әмірханов  Қ.Ж.  Хаймулдинова  А.Қ.  Ет  және  ет  өнімдерінің 
технологиясы. Семей, 2004 ж. 
2.
 
Диханбаева А.Т.  Сүт және сүт өнімдері  техникасы. Алматы, 2006 ж.  
3.
 
Нуржанова А. Сүт және сүт өңдеу техникасы. Астана, «Фолиант» баспасы. 2010 ж. 
4.
 
Хожамуратова  С.  Әшмарданова  Н.  Әбдіқалиева  Б.  Ет  микробиологиясы.  Астана, 
«Фолиант» баспасы. 2009 ж. 
5.
 
Шығаева  М.Х.  Қанаев  Ә.Т.  Микробиология  және  вирусология.  Алматы,  «Қазақ 
университеті»,  2008 ж. 
 
 
     УДК 581.734 
 

жүктеу/скачать 3,3 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: