Жануар физол
Орталық жүйке жүйесі қызметінің рефлекстік сипаты
жүктеу/скачать 9,54 Mb. Pdf көрінісі
|
Zhanuarlar-fiziologiyasy Nesipbaeb
|
18.4. Орталық жүйке жүйесі қызметінің рефлекстік сипаты
Тітіркендіргіш əсерін алдымен сезімтал жүйке ұштары - рецепторлар қабылдайды. Сыртқы не ішкі түрткі əсерімен белсенді күйге келген орталық жүйке жүйесі қозу толқынын нақтылы бір құрылымға бағыттап, оның қызметіне ықпал етеді. Сонымен, əртүрлі сыртқы не ішкі əсер орталық жүйке жүйесі арқылы организмнің əрекетін өзгертіп отырады.
мағына береді. Алғаш рет жүйке жүйесі əрекетінің қайтарымды принципі жайлы тұжырымды Француз ғалымы Р.Декард көтерген. Ал “рефлекс” деген терминді жүйке жүйесі физиологиясына чех ғалымы Я.Прохаска енгізген. Биологиялық тұрғыдан рефлекс деп организмнің əртүрлі ішкі немесе
функционалдық негізі болып саналады. Рефлекс дененің белгілі бір бөлігінде орналасқан рецепторлардың тітіркенуінен басталады. Дененің нақтылы рефлекс тудыратын аймағын рефлексогенді аймақ немесе рецептивтік өріс деп атайды. Рефлекс доғасы қарапайым, екі нейронды жалғыз синапсты жəне күрделі көп нейронды, бірнеше синапсты болып бөлінеді. Рефлекс доғасының күрделілігі оның құрамына енетін аралық нейрондар санымен байланысты. 526
Ең қарапайым доға бес буыннан тұрады. Олар: рецепторлар, орталыққа тепкіш жүйке, жүйке орталығы, орталықтан тепкіш жүйке жəне атқарушы орган - эффектор. Демек, орталық жүйке жүйесінің негізгі қызметі рецепторлар мен эффекторлар арасын шапшаң жəне нəтижелі түрде байланыстыру, сыртқы орта мен организмнің жауап реакциясы арасындағы үйлесімді қалыптастыру. Кез келген рефлекс дұрыс атқарылу үшін рефлекс доғасының тұтастығы қажет. Рефлекс дотасының тұтастығы бұзылса рефлекс атқарылмайды. Орталық жүйке жүйесі əрекетінің рефлекторлық принципі туралы ұғым XІX ғасыр мен XX ғасырдың басында туындаған. Əлемдік физиология классиктері негізін қалаған рефлекторлық теорияның басты қағидалары əлі күнге дейін мызғымай сақталып, табиғаттың обúективті заңдылығын түсіндіруде маңызды рөл атқаруда. Бірақ функциялардың рефлекторлық жолмен реттелуін қамтамасыз ететін рефлекс доғасы жайлы түсінік кейінгі кезде айтарлықтай толықтырылды. Соңғы жылдары организм функцияларын жүйкемен реттеу қайтарымды байланыс тетігі арқылы сол функцияны қамтамасыз ететін құрылымдар қызметін бақылау, үйлестіру жəне түзету нəтижесінде жүзеге асатыны дəлелденді. Кез келген ұлпаның, органның, функционалдық жүйенің қызметі осы құрылымдардан орталық жүйке жүйесіне бағытталатын афференттік импульстердің көзі болады. Дəл осы қайтарымды афференттік импульстер жүйке орталықтарынан эффекторларға бағыталатын жаңа импульстер легін тудырады. Орталық пен атқарушы орган арасындағы осындай өзара əсерлі байланыс эффектор əрекеті тітіркендіргіш сипатына сəйкестенгенге дейін жалғаса береді.
Сонымен, рефлекс атқарушы органның тітіркеніске қайтарған жауабымен шектелмейді. Тітіркеніске жауап берілгеннен соң атқарушы органнан ОЖЖ- не афференттік сигналдар, қайтарымды импульстер жіберіледі. Осы импульстер арқылы ОЖЖ-сі ағза əрекетін бағалап, реттеп, қажет болған жағдайда түзетулер енгізіп отырады. Осымен байланысты рефлекске сақиналық сипат тəн деген тұжырым пайда болып, рефлекс доғасы деген ұғым рефлекс сақинасы деген ұғыммен алмастырылды (188-сурет).
Ðåôëåêñ äî¹-ñû ìåí º-éт-ðûìäû á-éë-íûñ ñõåì-ñû: 1— ðåöåïтîðë-ð, 2 — ñåçiìт-ë íåéðîí, 3 — -ð-ëûº íåéðîíä-ð, 4 — ýôôåðåíттiê íåéðîí, 5 — -тº-ðóøû îðã-í, 6 — ïðîïðèîðåöåïтîð, 7 — º-éт-ðûìäû á-éë-íûñ íåéðîíû. ͽñº-ì-ë-ð — т iтiðêåíiñтi» т-ð-ëó á-¹ûтû. 527
Рефлекс сақинасы рефлекс доғасынан қосымша буындарымен ерекшеленеді. Рефлекс сақинасы ағзаның немесе
мүшенің проприорецепторынан тітіркеністің қозғағыш жүйке орталығына қайта оралуын қаматамасыз ететін қосымша афференттік жəне аралық нейрондар жүйесінен құралады. Жүйке жүйесі əрекетінің сақиналы сипаты жайлы ілім жеке органдардың жүйкелену ерекшеліктерінің жəне ОЖЖ қызметінің өздігінен реттелу құпияларын терең түсінуге мүмкіндік береді. Қазіргі физиологиялық мағлұматтарға сəйкес ОЖЖ-нен келген импульстер əсерінен туындаған атқарушы орган əрекетінен сол эффектордың өзінде орналасқан рецепторлар тітіркенеді. Осының салдарынан эффектордан кері бағытталған афференттік импульс əсерінен осы эффектор əрекетін реттейтін орталық қайта қозады. Бірақ мұнымен кері афферентік əсердің қызметі шектелмейді. Қазіргі кезде проприорецепторлардың орталықтан тепкіш жүйке құрамына енетін
арнаулы гамма-талшықтармен жүйкеленетіні анықталды. Қайтарымды афференттік импульстердің əсерімен қозған гамма-талшықтар проприорецепторлардың қозу деңгейіне əсер етеді. Сондықтан эффектор əрекеті гамма-талшықтар арқылы рефлекс
сақинасының проприорецепторлық буынның белсенділігін реттеп, қосарланған сақиналы жүйкелену принципі негізінде органның əрекетін нақыштайды, оның мақсаттылығын қамтамасыз етеді. ОЖЖ қызметінің сақиналы сипатпен өздігінен реттелуінде Реншоу торшалары да маңызды рөл атқарады. Реншоу торшалары мен қозғағыш нейрондар арасында сақиналы қайтарымды байланыс болады. Аралық нейрондардың синапстық байланысы арқылы қозғағыш нейрондар қозғанда оларда табалдырықтан жоғары импульстер разряды туындайды. Осы импульстер аксон бойымен таралып, бүйір тармақтар (коллатеральдар) арқылы Реншоу торшаларын қоздырады. Ал, Реншоу торшалары қозғағыш нейрондар қызметін өзгертеді. Кейбір нейрондар өздерінің бүйір өсінділері арқылы ипмлуьстерді өзінің сома-дендриттік аймағына тікелей бағыттауы да мүмкін. Сонымен, эффектор əрекеті бір жағынан ОЖЖ əсерінің нəтижесі болса, екінші жағынан сол рефлексті қамтамасыз ететін нейрондар қызметін реттеуші фактор болып табылады. жүктеу/скачать 9,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|