Топыракга тіршілік ететін жануарлардың экологиялық

Біздін планетамызда тірі агзалардың өмір сүретін 4 түрлі 
тіршілік ортасы бар екенін білеміз: су, ауа, топырак жэне тірі ағзалар. 
Топыракта осы төрт тіршілік ортасы бірігіп бір жерге қалыптасқан. 
Қыскасы, топырақ - төрт тіршілік ортасының шогырлануынан 
түзілген күрделі орта. Сондыктан да топыракта тек қана топыраққа 
тэн жануарлар тіршілік етуімен қатар атмосфералық еркін ауамен 
тыныс алып жер бетінде тіршілік ететін, суда және тірі агзалардың 
денесінде тіршілік ететін алуан түрлі жануарлардың өкілдері де
көптеп кездеседі.
Жер бетіндегі ауалы ортамен салыстырғанда топырақта әр түрлі 
факторлардын өзгерісі аз жэне баяу жүріледі. Бүл топырақтағы 
экологиялык жағдай айтарлыктай түрақты екенін көрсетеді. Атап 
айтсак: 1) топырақта температураның ауытқуы аз жүріледі. Мысалы, 
Оңтүстік Қьфығыздың теңіз деңгейінен 1450 метрлік биіктіктегі 
жаңғақты орманында ауаның тэуліктік температурасының ауыткуы 
16-17 градусқа (күндізгі 13 сағатта 30°С, ал кешкі 19 сағатта 13°С) 
жетеді. Сол жердің 10-20см терең топьфағындағы температураның 
ауыткуы 2-3 градустан аспайтыны байкалған (Гиляров, 1949).
Шөлді 
аймактарда 
топырақтың 
үстіңгі 
бетіндегі 
температураның тэуліктік ауыткуы 45-50 градуска жетеді (күндіз 65°С 
-70°С, түнде 20 шамасында). Ал топырақтың 20 сантиметрлік 
тереңдіктегі кабатында температураның тэуліктік ауыткуы 2-3 
градустан аспайды, 80 см-лік тереңдіктегі топырақты температура 
тэулік бойында өзгермей түрақгы сақгалады.
3 0
20 
І О
О
7
1 3
1 Ө
7
1 3
1 9
Бакылаған уақыт
3-сурет. Ауаның жэне топырақтың температурасының тэуліктік 
ауыткуы. Қылкан жапыырақты орман, шілде [М.С. Гиляров (1949)
бойьшша]
А у а
1 о 
см т в р е ң топы рақта
20 см те р ө и топ ы рақта
47

Жалпылай алғанда топырақтың беікі қабатынан төменгі қалың 
қабаттарына 
жылжыган 
сайын 
абиоткалық 
факторлардың 
(температура, ылғал) өзгерісі баяу жүріледі және оның қаркыны 
бәсеңдейді
• ■
& 
Р
З Г
£
&
з
с
о
Ауа
0
-1 -■
Топырац
-2
-
-3 7
С
4-сурет. 
Топырақ қабатыньщ 
тереңдеуімен 
қатар оның 
температурасының жылды ауытқуыньщ азаюы [Шмидт-Нильсен 
(1972) бойынша]
Топырақтың 1,5 метрлік терең қабатында температура жылдың 
қай мезгілінде де дерлік тұрақты болатындықтан жылдык ауытку 
болмайды. Міне осыған байланысты топырақта тіршілік ететін 
жануарлар үшін ол айтарлықтай түрақты орта болып саналады.
Жер бетінің және ауаның ылғалдығы желдің, күн қызуының 
әсерінен өте жиі өзгеріп отырады. Ал топыраққа сіңген ылғаддық
сақталады
үстшдеп
ырғанда топырақ недәуір түрақты орт 
топырақта өсімдік, микроағзалармен
түрлі және әралуан экологиялық топтың жануарлары тіршілік ете 
алады.
Топырақтағы ы лгал және ауа. Топырақтағы су эртүрлі 
минералдарды өзіне ерітетіндіктен ерітінді түрде кездеседі. Бүл 
ерітінді топырақтың қатты түйіршіктерінің сыртынан жүқа қабықша
48

тәрізді қоршап және топырақтың қуыс тесіктеріне толып орналасады. 
Топыракгың жалпы көлемінің 25-70 пайызын топьграқ түйіршіктері 
мен қиыршықтарының арасындағы қуыс, тесік, түпкше тәріздес бос 
кеңістіктер иеленеді. Бос кеңістіктің аз не көп болуы топырактың 
механикальпс қүрамына жэне қабатына байланысты. Топырақгың 
ішіндегі осы бос кеңістікті су немесе ауа иеленіп толтьфып түрады. 
Топырақтагы ауаның мөлшері топырактың ылгалдылығына тәуелді. 
Егер топырақта ылгал мол болса, кіре алмайды. Ал судың тығыздығы 
ауадан артық болғандыкган топырақгағы ауаны ығыстырып су оның 
орнын иелене алады. Жалпы топырақтағы ауа мен судың малшері бір-
біріне қарама қарсы.
Топыраққа сіңген су топырактың қүрамындағы әртүрлі
түздарды өзіне ерітетіндіктен ерітінді түрде кездеседі. Бүл ерітінді 
топьфақтың катты түйіршіктерінің сыртынан жүқа қабықша тәріздес 
қоршап жэне топьфақгың куыс, тесіктерін толтырып түрады.
Топырақтағы ылғал буланып, ылғал азая бастаса топырақтың 
түйіршіктерінің арасындағы бос орынды ауа иеленеді. Топырақтағы 
ауаның қүрамы атмосферадағы ауадан өзгеше. Бүл топырақта 
жүрілетін биохимиялық қүбылыстарға және атмосферамен алмасу 
процесіне байланысты. Топьфақ пен атмосфераньщ арасында газ 
алмасу жүрілген кезде топырақ атмосфераға көмірқышқыл газьш 
(СО
2
) бөліп шығарып, оттегін (О
2
) сіңіреді. Бүл процесс микроағзалар 
топьфақтағы органикалық заттарды ыдыратып, бейорганикалық 
заттар түзуінің негізінде жүріледі. Атмосфералық ауамен зат алмасу 
кезінде топьфақтан көміркьппқыл газымен қатар метан, сутегі, азот, 
азот тотығы, көміртегінің тотығы катарлы заттар бөлініп шығады.
Топырақтағы 
ауаның 
атмосферадағы 
ауадан 
ең 
негізгі 
айырмашылыгы — топыракта көмірқышқыл газы 10-100 есе көп, оттегі 
әлдеқайда аз болады. Атмосферадағы ауаның 0,03 пайызын С 0 2 
иеленеді. Ал топырақтың 20-30см тереңдегіндегі ауаның 2-3 пайызы 
СО
2
-НІҢ меншігіне тиеді. Осыған байланысты топырақга тіршілік 
ететін көптеген жануарлар С 02-нің 
мөлшерінін коптігіне, 0 2-нщ
аздығьша төзімді болады.
Топырактын қатты фазасы. Топьфақтьщ негізін қалаушы ең
негізгі бөлігі оның қатгы фазасы. Қатты фаза тау жыныстарының 
үгілуінен пайда болған минерадцы заттардан жэне өсімдік пен 
жануарлардың қалдыкгарынан қүралған органикалық заттардан 
түрады. Қара топырақтың жалпы көлемінің шамамен 50 пайызға 
жуығын оның қатгы фазасы иеленеді. Қатты фазаны қүрайтын 
минералдық жэне органикалық бөліктердің мөлшері эртүрлі: 
кейбіреуі өте үсак, майда бөлшектерден, енді біреулері едэуір ірі
49

қиыршық, түйіршіктерден тұрады. Топырақты күрайтын осы ірілі- 
ұсақты 
минералдық 
бөліктердің 
жиынтығы 
жэне 
олардың 
әрқайсысының үлесіне тиесілі мөлшері топырақтың механикалык 
қүрамын анықтайды. Механикалык күрамы топырақтың экологиялык 
сипатына көп ықпалын тигізеді. Топырактың қатты фазасын түзуші 
минералдардың мөлшері ірі болса қиыршықты, күм, қүмдақ топырақ 
типіне жатады. Мүндай топырақтың қиыршық түйіршіктерінің 
арасында кеуек, тесік, куыстарда микроагзалар мен қарапайымдылар, 
үсақ денелі омыртқасыз жануарлар (жүмыр қүрттар, қүирыкаяқтылар, 
сауытты кенелер, т.б.) еркін қозгалып жүруіне қолайлы. Бірақ мүндай 
механикалық қүрамды қүм жэне күмдауыт топырақтың ылғал сактау 
қабілеті аз болатындықтан ылгалдылықтың ауытқуына төзімсіз 
жануарлар тіршілік етуіне қолайсыз.
Топырақтың қатгы фазасының органикалық бөлігін кұрайтын 
өсімдік, жануарлардың қаддыгы жэне олардьщ ыдырауынан пайда болған 
қарашіріндінің топырақтагы тіршілік үшін маңызы зор. Олар топырақгың 
қүрылымыньщ 
жақсарып, 
кеуекті 
топырақ 
түзілуіне, 
сапрофаг 
жэндіктердің қоректік қоры ретіңде, тогіыракгың биологиялық жэне 
биогеохимиялық п эрм енд ілігін арттыруга ықпалын тигізеді.
Топырақтыц тірі фазасы. Топырақ туралы гылымның негізін 
калаған орыстьщ үлы ғалымы В.В. Докучаевтың аныктамасы бойынша 
«топырақ дегеніміз — су, ауа, эртүрлі өлі жэне тірі ағзалардың бірлескен 
эсеріне үшырау ыньщ нэтижесінде табиги жолмен өзгерген тау 
жыныстарыньщ беткі кабаты». Бүл анықгамада топырақ түзілу үрдісінің 
жүрілуіне және топьфақтъщ әртүрлі қасиетгерінің пайда болуьша тірі 
агзалар негізгі бір факгор ретінде қатысатыны анық көрсетілген. 
Ағзалардың өлі қаддыкгары тікелей топырақгьщ қүрамына айналады. Тірі 
ағзалар топырақгьщ қүрамьша тікелей кірмегенімен, олардан бөлінген 
нэжіс, сөл, шырын тэрізді затгар топырақ түзілуіне қатысады. Тірі агзалар 
топырақта жүріп козгалу, қоректену тэрізді іс-эрекеггері арқылы 
топыракгы сиретш, оның механикалық, физикалык қасиеттерінің 
қальштасуьша пэрменді эсерін тигізеді.
Топырактың тірі фазасьш онда тіршілік ететін бактериялар, 
актиномицеттер, баддырлар, қьшалар, қарапайымдар, күрттар, былқылдақ 
денелілер, жэндіктер, кейбір омыргқалы жануарлар күрастырады.Олардың 
морфологиялық, физиологиялық қасиетгері жэне экологиялық талаптары 
біркелю емес. Осыган орай топырақпен байланысы, топыраққа тигізетін 
эсері де эрқилы. Далалық кэра топырақгы аймакгарда топыракгың жалпы 
көлемінің орта есеппен 10 пайызын тірі ағзалар фазасы күрайды.
50

жүктеу/скачать 12,6 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: