Судың тұздылығы, онын су жануарларына әсері

тұздылығы 
мол 
болады. 
Мысалы, 
Қазақстшіның 
далалык 
аймақтарында 
жиі кездесетін көлдердің тұздылыгы өте жоғары, 
Павлодар облысындағы 
Маралды көлінің тұздылығы 
270г/л, 
Қызылдақ көлінің тұздылыгы 320 г/л-ге жетеді.
1-кесте Тірі ағзага міндетті түрде қажет заттектер жэне олардың 
атқаратын қызметі________________________________________
Заттек
Химиялык
белгісі
Ағзада атқаратын негізгі қызметі.
Азот
N
Ақуыз 
нуклеин 
қышқылдарын 
түзуге 
қатысады.
Фосфор
Р
Нуклеин қышқылы, фосфолипидтер жэне 
сүйек ұлпасын түзуге қатысады.
Калий
К
Ерітінді 
түрде 
жануарлар жасушасында 
кездесетін негізгі заттек. Жаслгшада жүрілетін 
зат алмасу үрдісін реттеуге қызмет атқарады.
Күкірт
5
Көптеген 
түрлі 
акуыздардын 
құрамына 
кіреді.
Кальций 
? 
|
Са
Жасуша 
қабыкшасының 
өткізгіштігін 
реттейді, сүйек ұлпасьшың қүрамына кіріп 
сүйектің беріктігін қалыптастырады.
Магний
М£
Көптеген 
түрлі 
ферменттердің 
қалыпты 
мөлшерде қызмет атқаруьша көмектеседі.
Темір
Ғе
Гемоглобиннің жэне эртүрлі ферменттердің 
құрамына кіреді.
Натрий
№
Жасушааралық 
сұйықтардың 
құрамында 
ерітінді түрде кездеседі. Жасушаға эртүрлі 
заттардың 
кіруін жэне одан пгығуын 
реттейді.
Құрлықтағы тұщы су мен теңіз мұхиттың тұзды суының 
тұзының құрамыңда да айырмашылык бар. Мұхит, теңіз сулары 
натрий, магний, хлорид, сульфат иондарына бай. Тұщы суларда 
кальций және корбонат иондары басым болады.
' ’ *
^
Сулы ортада тіршілік ететін жануарлар үшін өзінің денесіндегі 
судың мөлшерін тұрақты ұстап, денесіне мөлшерден тыс артық су 
кіруіне кедергі жасау мэселесі 
туындайды. Егер жасушасындағы 
судың мөлшері қалыпты жағдайдан асып кетсе ол жасушаның ішкі 
осмостық қысымын өзгертеді де жасушада жүрілетін қызмет бабы 
бұзыл ады.
Теңіз, 
мұхитта тіршілік ететін 
көптеген 
жануарлардың 
денесіндегі тұздың концентрациясы оны қоршаған сулы ортадағы
44

тұздың концентрациясымен бірдей болады. Судың тұздылығы 
өзгеруіне 
сәйкес 
олардың 
денесіндегі 
тұз 
иондарының 
концентрациясы сыртқы ортаның 
(судың) концентрациясымен 
теңеуге 
багытталып 
өзгереді. 
Мұндай 
жануарлардың 
тері 
жамылгысынын өткізгіш қабілеті жақсы болгандықтан денесінің іпла 
сұйықтарындағы (цитогілазма, жасушааралық сұйықгар т.б.) тұздылық 
оларды қоршаган судың тұздылыгьшан аз болса суда еріген тұз 
иондарын көптеп 
қабылдап, яки денесіндегі тұздылык судың 
тұздылығынан көп болса тұз иондарын тері жамылгысы арқылы суга 
бөліп шыгару арқылы теңіз, мұхиттық суының тұздылығымен
( тұздылыгын теңестіреді. Баскагаа айтканда, мұхит теңіздеп 
кейбір жануарлардың денесінің ішкі сұйыктарьшдагы тұздьщ мөлшері 
сыртқы судың тұздылығымен бірдей болады. Бұларды п о й к и л о 
о с м о с т ы
жануарлар деп атайды. Пойкилоосмостық (грекше, 
роікііоз
- әртүрлі, тұраксыз; 
озтох
- қысым) жануарларға денесінің су 
мен 
тұздылығын реттейтін 
арнайы механизм дамымаган су 
жануарлары жатады. Пойкилоосмостық сипат теңіз, мұхиттарда 
тіршілік ететін көптеген төменгі сатыдағы омьфтқасыз жануарларга 
тән. Судың тапшылығына ұшырап, тұздылығы арткан жағдайда олар 
белсенсіз - анабиоз күйге түсіп тіршілігін жалғастырады. Әсіресе 
теңіз жағасыңдағы көлшік, шалшықтарда, теңіз мұхиттардың жагалық 
(литораль) белдемінде тіршілік ететін талшықтылар, инфузориялар, 
шаяншалар жэне кейбір көптікенекті бунаккұрттар да жиі кездеседі.
Денесіндегі 
сұйықтардың 
осмостык 
кысьгмын 
тұрақты 
молшерде сақтау арқылы судың тұздылығы азайып, молайып 
өзгеріске түскен кезде денесіндегі тұздьщ деңгейін тұрақты сакгай 
алатын жануарлар г о м о й о о с м о с т ы қ жануарлар тобын 
кұрайды. Бұл топтың жануарларының денесіндегі сұйыктардың 
(мысалы, қан плазмасының) концентрациясы олар тіршілік ететін 
судагы тұздардың концентрапиясынан аз немесе көп 
те болуы 
мүмкін. 
Егер 
жануарлардьщ 
канындағы 
немесе 
үлпалық 
сұйыкгарындағы тұздың концентрациясы олардың тіршілік ететін 
суындағы тұздың концентрациясынан әрқашан кем болатын болса, 
ондай жануарлар г и п о о с м о с т ы жануарлар, ал егер судағы 
тұздың концентрациясынан артық болса - 
г и п е р о с м о с т ы
жануар деп атайды. Теңіз балыктары және кейбір теңіз шаяндары мен 
былқылдақ денелілері 
ұлпаларьгадағы 
сұиықтың 
қысымын 
гипоосмостық бағытта қарқынды түрде реттей алатындыктан олардың 
денесіндегі 
түздық 
концентрациясы 
теңіз 
суының
концентрациясьшан 2,5-4 есе аз болады. Тұщы судьщ балықгарының 
ұлпалық сұйықтарьгада кездесетін түздардың кониентрациясы теңіз
45

балықтарындағыдан 
кем болмайды. Бүдан эрине, олардың 
гиперосмостық реттеу жасайтынын 
аңғарамыз. Гомойоосмостық 
жануарлардың денесіндегі тұздың құрамы мен мөлшерін реттеуге 
жануарлардың тері жамылғысы, бүйрегі қатарлы, зәр бөлетін 
мүшелері қызмет атқарады.
Судың түздылығьшың азайып, көбеюіне төзімі аз жануарлар с т 
е н о г а л и о н д ы к жануарлар ден аталады. Су жануарларының 
басым 
көпшілігі 
тұздылықтың 
ауытқуына 
төзімсіз 
келеді. 
Тұздылықтьщ ауытқуына төзімді жануарлар э в р и г а л и о н д ы к
жануар деп аталады. Эвригалиондық жануар онша көп емес. 
Өзендердің тұзды көлдер мен теңіз, мұхиттарға құятын құйғанында 
(эстуарии) тіршілік ететін кейбір жануарлар жэне теңіз, мұхиттарда 
тіршілік етіп, өзен, көлдердің тұщы суына уылдырық шашатын кейбір 
көшпенді балықтар тұздылыкқа да, тұщылыққа да төзімділігімен 
(эвригалиндық) ерекшеленеді.

жүктеу/скачать 12,6 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: