Шартты рефлекторлық қызметтің жалпы заңдылықтары

59 
тітіркендіргіштердің салмағына да әсер етеді. Осы механизмнің арқасында 
индифферентті тітіркендіргіштердің пайда болуы биологиялық мәні бар 
агенттердің жақындағаны туралы ақпарат береді; Жануар мен қоршаған орта 
арасындағы байланыс ұлғая түседі және жетіле бастайды.
Жануарлар өмір сүрудің ұдайы өзгеріп отыратын жағдайларына 
бейімделуіне мүмкіндік алады. Егер әр түрлі белгілер арқылы азықтың ауыз 
қуысы рецепторларына әсерін ерте білетін болса, ас қорытатын сөлдердің бөлінуі 
ертерек жүзеге асады. Бұл азықтың қорытылуын жеңілдетеді. Егер жыртқыштың 
балалары ұрғашы жануармен аңшылыққа шықса, онда шартсыз тітіркендіргіш – 
азық көптеген белгілермен ұштасқан белгілермен сәйкес келеді.
Бұл белгілерге құрбанының иісі, одан шыққан дыбыстар, қозғалысының 
дыбыстары және де түрі жатады. Бұндай белгілердің азық іздеумен көптеп 
үйлесуі ондағы шартты рефлекстердің туындауына ықпал етеді. Бұл рефлекстер өз 
кезегінде жыртқышқа өз жемтігін табуға көмектеседі. Шартты қорғаныш 
рефлекстері жануарларға алдын ала қорғануғажәне сақтануға мүмкіндік береді.
Жыртқыштан шыққан дыбыстар, оның иісі, жердегі іздері – мұның барлығы 
жануарларда қорғаныш рефлексін тудыратын тітіркендіргіштер болып табылады. 
Шартты байланыстары қалыптаспаған қозылар жыртқышы жақындағанда қаша 
алмай нәтижесінде өлімге ұшырайды. Ал ересек қойлар алғашқы белгілерінен-ақ 
қаша бастайды. Демек, өзінің белгі беретін қасиетіне қарай шартты рефлекстер 
жануарлардың өмір сүруіне қажетті болып табылады. Бірақ белгілік және 
көбінесе дистантты ( қашықтықта орналасқан) шартты тітіркендіргіштердің іс - 
әрекеті – шартты рефлекторлы байланыстардың бір ғана қасиеті емес. Егер 
шартсыз тітіркендіргіштер ағзаның тек тұрақты жағдайларда ғана қолданылатын 
болса, шартты рефлекстер – бекітілген, уақытша, өзгергіш рефлекстер – жануар 
ағзаінің қоршаған ортаның әсеріне сай тез арада өзінің реакцияларын, мінез – 
құлқын өзгерте алуға мүмкіндік береді. Осылайша, қоршаған ортаның үнемі 

60 
өзгеріп тұруынан эволюция барысында жануарлардың ағзаінің бейімделушілігі 
нәтижесінде қоршаған ортанмен әрекеттесудің тиімді формасы – шартты 
рефлекстер пайда болды. 
Сонымен қатар айта кететін жайт, шартты рефлекстердің көмегімен бірінші 
ұрпақтан екінші ұрпаққа мәліметтері жеткізу жүреді. Өзінің барлық өмірлік 
тәжірибесін, шартты рефлекторлық байланыстардың жиынтығын үлкен тап 
өкілдері өз ұрпақтарына береді. Ата – аналық ұрпақтың тәжірибесі қаншалықты 
мол болса, жас ұрпақтың тәжірибесі мен шартты рефлекторлық механизмі де 
соншалықты бай болады. Ақпараттың берілуі шартты рефлекторлық табиғаты тән 
еліктеу рефлекстерінің көмегімен жүзеге асады. Еліктеуші рефлекстер көптеген 
жануарлардың түрінде тез дамиды. Мысалы, шымшық құстарын үш жарым 
жүзжылдық мерзімде үйге бейімдеу нәтижесінде олар ағаштың қабықтарын шоқу 
рефлексін ұмытып қалған. Шымшықтар оны шоқып тұқымдарын алуды жүзеге 
асыра алмайды. Бірақ, егер оны істей алатын шымшық балапанын торға 
орналастырса, аған қабығын шоқи береді.
Шартты рефлекстер - әмбебап құбылыстар болып табылады. Олар 
жануарлардың, ең қарапайымдыларынан бастап адамға дейінгі әр түріне тән.
Барлық омыртқалы жануарлардың класының ( балықтар, амфибиялар, 
рептилиялар, құстар және сүтқоректі жануарлар) шартты рефлекстері тек бір 
принцип бойынша пайда болады, бірақ уақытша байланыстардың қалыптасуында 
ми қыртысының әр түрлі бөлімдері айтарлықтай роль атқарады. Балықтарда
аралық ми мен мишық мұндай бөлімдер болып табылады. Рептилиялар мен 
құстарда тұйықтаушы функцияны үлкен ми сыңары атқарады, бұл функцияның 
жүзеге асыруда аралық мидың да атқаратын рөлі маңызды. Ал сүтқоректі 
жануарлардың шартты рефлекторлық қызметін үлкен ми сыңарларының 
қабаттары атқарады.

61 

жүктеу/скачать 1,51 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: