Жануарлар популяцияның кеңістіктегі этологиялық

108 
Популяцияның кеңістіктік құрылымының сипаты жануарлар үшін аумағына 
тіркеменің дәрежесі бар анықтауында рөлі маңызды. Шеткі нұсқаулар бойынша 
бұл қасиет отырықшылықты немесе көшпелі өмірді білдіреді. Популяция 
құрылымы дарақтардың күрделі қарым-қатынас нәтижесінде ұсталады және 
құрылады. Популяцияның кеңістіктік құрылымы дарақтарды аймақтарда 
орналастыру бойынша ғана емес, динамикалық өзара жүйені білдіреді. Егер 
дарақтардың орналасуы – «морфологиялық» аспектке жатса, онда өзара қарым-
қатынас жүйесі – «функционалды» аспект болады. Осы екі аспектілердің 
комбинациясы жануарлардың популяциясының кеңістік-этологиялық құрылымын 
құрайды (И.А. Шилов, 1977, 1985).
Тұрақтанушы жануарлар. Мекендейтін аумақтары. Популяциялық жеке-
отбасылық өмір сүру принципі кеңестіктік ұйымдастыру жүйесін қалыптастыру 
болып табылады. Мұндай кеңістіктіктің типі ресурстарды ұтымды пайдалануына 
әкеледі. Нәтижесінде жем, баспана және басқа да ресурстар үшін бәсекелестік 
төмен деңгейге жеткен, әрбір дарада өмір сүру және ойнату мүмкіндігі болады, ал 
популяция жалпы алғанда аймақтарды басып алу және өсу келешегінде 
шығарылады.
Номадты жануарлар. Кеңістіктік құрылымы. Кеңістіктік дифирециалды 
отырықшы жануарлардың жеке өмір салтына (отбасылық) байланысты. Шағын 
жерлерде дарақтардың көп жиналғаны бәсекелестікке әкеледі. Сондықтан топтық 
өмір сүру көшпелі (номадты) жануарларда жақсы дамыған және азық-түлікке 
бәсекелестік азаяды.
Басекелестіктен шығуының екінші мүмкіндігі ол кеңістіктегі орналасуы мен 
репродуктивті және жемшөп белсенділігінің бөлінуінде көрсетілген. Ол құстардың 
ұй саулымен жақсы көрсетіледі. Бірақ азықтандыру ұяшықтан тыс болып жүреді. 
Дегенмен, 
аумақтық 
жануарларға 
тән, 
колонияларда 
бірқатар 
мінезқұлықнысандары сақталады.

109 
Қауіп туралы хабарлар белсенді болуы мүмкін, атап айтқанда, акустикалық 
дабыл сигналдары көптеген құстар мен сүтқоректілерге тән. Мысалы, 
маймылдарда дабыл сигналы басқаларға қарағанда күрт және қысқа болады. 
Соларға тән көптеген басқа жануарларда, дабыл сигналдары аз узақтығымен 
қарқыны жоғаруымен ерекшеленеді.
Дарақтардың 
интеграциясы 
белгілі 
бір 
дәрежеде 
кеңістіктік 
жақындастырумен әртүрлі ішкі популяциялық топтармен әрқашан бірге жүреді. 
Бұл ішкі популяциялық бәсекелестігіне әкелуі мүмкін. Жағымсыз қарым-
қатынастардың әлсіреуі, ресурстарын ұтымды пайдаланудан шығады. Жоғары 
дәрежелі жануарларда бұл көрініс ерекше әлеуметтік мінезқұлықкешені ретінде 
қарастырылады.
Жалпы дарақтардың қарым-қатынасы барлық ішкі популяциялық топтарға 
сәйкес және оларды айқын немесе одан кем басымдылық жүйесіні жақызуға 
болады. Басымдылықтың нақты формасының көрінісі әр түрлі түрлерінде кеңінен 
құбылып отырады. Осындай өзара қарым-қатынас жүйесін иерархиялық деп 
атайды. Мұндай жүйе кезінде топ құрамында түрлі дәрежеге жеткен дарақтар 
ерекшеленеді: «доминант», «субдоминант» (доминантқа бағынады, бірақ 
басқалардан жоғары болады). Мұндай иерархиялық жүйе көптеген түрлерде 
болады. Атап айтқанда, ол зертханалық ақ тышқандарда зерттелген. Осындай 
иерархиялық жүйе кейбір бауырымен жорғалаушыларда да сипатталған, атап 
айтқанда игуаналарда аумақтық қарым-қатынастар қалыптасады, яғни доминанты 
дарақтар көршілес аймақтарына кіріп, олардың тарапынан қауіпке ұшырамайды.
Ішкі популяциялық иерархияда басқа да нұсқалары болады. Мысалы, 
нильдік қолтырауының Crocodylus niloticus популяциясын алсақ, оларда 
доминанты аталықтар аумақтарды жаулап, оларды қорғайды, ал барлық қалған 
дарақтарда аумақтар болмайды. Жекелеген түрлерінде «диспотикалық» 

110 
басымдылық байқалады. Мұндай қарым – қатынастың құрылымы атжалмандарға 
Onychomys lucogaster breviauritus тән. Әсірессе, өзара қарым-қатынас жабайы үй 
тышқандарда байқалады және олар адамадардың тұйық құрылыстарында 
мекендейді. 
Басымдылық-бағыну қарым қатынасы жиі аталық 
жануарлар арасында ғана байқалады, бірақ бірқатар түрлерінің паралелі 
қалыптасады, яғни доминанты ұрғашы жануар болады. Осының басты 
биологиялық мәні ұйымшылдық дәрежесінің артуы, табынның «басқарылуы» 
және өзара қарым-қатынас ерекшелігі болып табылады. 

жүктеу/скачать 1,51 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: