ИНФОРМАТИКА САБАҒЫНДА ИНТЕРАКТИВТІ ҚҦРАЛДАРДЫ ҚОЛДАНУ

 
166 
немесе олардың айырмашылықтарын ойластырып талқылауда, әр тҥрлі тҥстер интерактивті 
тақтаны қолдану қолайлы.  
Компьютер  және  интерактивті  қҧралдар  арқылы  жасалып  жатқан  оқыту  процесі 
оқушының  жаңаша  ойлау  қабілетін  қалыптастырып,  оларды  жҥйелік  байланыстармен 
заңдылықтарды  табуға  итеріп,  нәтижесінде  кәсіби  потенциалдарының  қалыптасуына  жол 
ашады.  Бҥгінгі  таңда  ақпараттық  қоғам  аймағында,  оқушылардың  ойлау  қабілетін 
қалыптастыратын  және  компьютерлік  оқыту  ісін  дамытатын  жалпы  заңдылықтардан 
тарайтын  педагогикалық  технологияларды  ғана  тиімді  деп  санауға  болады.  Ғылым  мен 
техниканың  даму  қарқыны  оқу  –  ағарту  саласының  оқыту  ҥрдісіне  жаңа  технологиялық 
әдістер оның ішінде интерактивті қҧралдарды кең кӛлемде қолдануды қажет етеді. 
Оқушылардың  интерактивті  қҧралдар  кӛмегімен  қалыптасатын  және  жҥзеге 
асырылатын  ойлау  қабілеті  бҧрынғы  технологиялар  арқылы  берілетін  ойлау  жҥйесінен 
ӛзгеше болатындықтан, тек ойлау қабілеті тҥсінігі ғана емес, қабылдау, есте сақтау жоғарғы 
деңгейде болады. Интерактивті қҧралдарды информатика сабағында қолдану оқыту сапасын 
арттырып,  білім  беруді  ақпараттандыру  жҥйелі  тҥрде  іске  асады  деуге  болады.  Сонымен, 
интерактивті қҧралдардың келесі ерекшеліктерін атап ӛтуге болады: 

 
Сабақта кӛрнекілікті қолдану деңгейі артады; 

 
Сабақтың ӛнімділігі артады; 

 
Әр тҥрлі қосымшалары бар жҧмысты тҥсіндіруде; 

 
Бормен  тақтаға  жазылған  кескінді  интерактивті  тақтадағы  тҥрлі  –  тҥсті  айқын, 
ҧқыпты кескінмен салыстыруға болмайды; 

 
Слайдтарда, флипчартта қателер жіберілсе, тез арада тҥзетуге болады; 

 
Сабақта ACTIVote тестілеу жҥйесі арқылы тест алу мҥмкіндігін қолдануға болады; 

 
Оқушылардың білім деңгейіне оң әсер етеді.  
Қазіргі  уақытта  білім  беруде  сабақ  барысында  интерактивті  қҧралдарды  қолдану 
кӛмегімен мҧғалімнің, оқушының шығармашылықпен жҧмыс істеуіне жол ашылып отыр. 
Мысалы,  программалау  пәнінде  қайталау  сабағында  тӛмендегі  суреттегідей 
қҧралдарды пайдалануға болады. (1,2-сурет).  
 
 
1-сурет. Қызметші сӛздер 
 
 

 
167 
 
2-сурет. Орналастыру 
 
Әдебиеттер 
1.
 
Информатика и образование. №1-2006 ж. 
2.
 
Қазақстан мектебі. №7-2006 ж. 
3.
 
Интерактивті  жабдықтармен  жҧмыс  жасаудың  әдіс-тәсілдері.  Мҧхамбетжанова  С.Т, 
Жартынова Ж.Ә. Алматы, 2008. 
 
 
УДК 372.862 
 
ОБОРУДОВАНИЕ ВИРТУАЛЬНО-РЕАЛЬНОЙ ЛАБОРАТОРИИ «СЕТЕВАЯ 
БЕЗОПАСНОСТЬ», КАК СРЕДСТВО ЭФФЕКТИВНОГО ОБУЧЕНИЯ СТУДЕНТОВ 
ПРАКТИЧЕСКИМ НАВЫКАМ ПО РАБОТЕ С СЕТЯМИ  
 
Лазаренко Денис Витальевич 
Студент СКГУ, г. Петропавловск 
Научный руководитель – Куликов Владимир Павлович 
 
Комплекс  включает  два  брандмауэра  D-Link  DFL-800,  один  коммутатор  третьего 
уровня D-Link DES-3828, один управляемый коммутатор второго уровня D-Link DES-3010G, 
два  неуправляемых  коммутатора  D-Link  DES-1005D,  два  беспроводных  маршрутизатора  D-
Link  DIR-300,  4  компьютера  (во  всех  модификациях,  кроме  SECURITY-CORE)  и 
коммутационную  панель,  которая  позволяет  коммутировать  устройства  в  зависимости  от 
выполняемых  задач  и  формировать  необходимую  топологию  сети.  На  рабочих  станциях 
установлена  операционная  система  Arch  Linux.  Все  рабочие  станции  имеют  два  Ethernet-
интерфейса  и  один  беспроводной  интерфейс  Wi-Fi,  чтобы  иметь  возможность  выполнять 
функции  программного  маршрутизатора.  Внешние  сетевые  интерфейсы  не  поддерживают 
технологию  MDI/MDX,  поэтому  соединение  двух  компьютеров  напрямую  прямо  обжатым 
патч-кордом  через  внешние  интерфейсы  невозможно.  В  этом  случае  в  качестве 
промежуточного  устройства  обязательно  используйте  неуправляемые  коммутаторы  [1].  В 
соответствии с рисунком 1 комплекс имеет следующий вид: 
 

 
168 
 
Рисунок 1. Внешний вид комплекса 
 
D-Link DFL-800 обладает следующей функциональностью:  

 
наличие  двух  WAN-интерфейсов  позволяет  подключать  сразу  два  канала  во 
внешний  мир,  используя  их  одновременно  в  режиме  load-balance  или  же  поочередно  в 
качестве link-backup.  

 
интерфейс DMZ также конфигурируется независимо от LAN-сегмента; 

 
из средств VPN доступно создание IPSec/PPTP/L2TP туннелей, а также есть PPPoE-
клиент; 

 
поддерживается динамическая маршрутизация с использованием протокола OSPF; 

 
корректная  настройка  встроенного  VPN-клиента  позволяет  использовать  данный 
брандмауэр совместно с любыми интернет-провайдерами, что зачастую невозможно с более 
дешевыми  роутерами  SOHO-класса  из-за  особенностей  организации  пользовательского 
доступа с использованием протоколов PPTP/L2TP. 
D-Link DES-3010G прдеставляет собой управляемый коммутатор 2 уровня. В число его 
основных возможностей входит зеркалирование портов, использование протоколов SNTP, 
управление службой SMTP, фильтрация IP-MAC адресов, перенаправление и фильтрация 
пакетов. Помимо основных возможностей данное оборудование предоставляет возможность 
использование технологий канального уровня: 

 
виртуальные сети (VLAN); 

 
магистральные линии (Trunking); 

 
просмотр IGMP трафика (IGMP Snooping); 

 
протокол связующего дерева (Spanning Tree); 

 
определение петли (Loopback Detection). 
А  также  коммутатор  предоставляет  некоторые  возможности  защиты  (контроль  и 
сегментация, безопасность портов, протокол IEEE 802.1X) и организации трафика (Class  of 
Service), повышая качество сетевой связи. 
Коммутатор  3  уровня  D-Link  DES-3828  предоставляет  в  целом  тот  же  функционал, 
что и D-Link DES-3010G, дополнительно позволяя создавать списки контроля доступа, а так 
же дает использовать технологии сетевого уровня: 

 
настройка IP интерфейсов; 

 
настройка шифрования MD5; 

 
настройка распределения маршрутов; 

 
настройка статической таблицы маршрутизации; 

 
настройка приоритетов протоколов маршрутизации; 

 
169 

 
настройка статической таблицы ARP; 

 
протокол маршрутизации OSPF; 

 
протокол маршрутизации RIP; 

 
перенаправление пакетов (DHCP/BOOTP); 

 
перенаправление пакетов DNS; 

 
протокол VRRP; 

 
настройка маршрутизации multicast-трафика. 
Неуправляемый  коммутатор  D-Link  DES-1005D  являет  собой  эффективное  решение 
для создания малых сетей, предоставляя больше возможностей, чем обыкновенный сетевой 
хаб. В число его полезных свойств входят: 

 
гибкое  подключение  к  сетям  Ethernet  и  Fast  Ethernet,  возможное  благодаря 
свойству  портов  автоматически  определять  сетевую  скорость,  согласовывать  стандарты 
10Base-T и 100Base-TX, а также режиму передачи полу-/полный дуплекс; 

 
все  порты  поддерживают  управление  потоком  802.3x,  что предотвращает  пакеты 
от  передачи,  которая  может  привести  к  их  потере,  посредством  передачи  сигнала  о 
возможном переполнении порта, буфер которого полон; 

 
порты  коммутатора  DES-1005D  поддерживают  автоматическое  определение 
полярности MDI/MDIX; 
D-Link DIR-300 являет собой беспроводной роутер  со встроенным маршрутизатором 
на  4  Ethernet-порта,  позволяющий  организовывать  Wi-Fi  сети,  с  проводным  подключением 
до  четырех  рабочих  станций  или  устройств  с  Ethernet-интерфейсом.  Данный  беспроводной 
маршрутизатор предоставляет основные возможности зашиты сети (встроенный межсетевой 
экран, фильтр МАС-адресов, стандарты шифрования WEP и WPA). 
Рабочие  станции,  входящие  в  состав  копмлекса  оснащены  операционной  системой 
Arch  Linux, поскольку  данная операционная система имеет высокую гибкость настройки, в 
том  числе  и  сетевых  интерфейсов.  Кроме  того  данная  система  относится  к  продуктам  с 
открытым  исходным  кодом,  а  значит  она  бесплатна  и  имеет  широкий  спектр  для 
модифицирования [1][2]. 
Исходя  из  функционала  оборудования  можно  сделать  вывод  о  том,  что  виртуально-
реальная  лаборатория  «Сетевая  безопасность»  имеет  весьма  большой  круг  использования, 
что  как  нельзя  лучше  подходит  для  вовлечения  ее  в  процесс  обучения  студентов  и 
вырабатывания у них практических навыков работы с сетевыми технологиями.  
Литература 
1.
 
Научно-производственное  предприятие  «Учебная  техника  —  Профи»  Учебно-
лабораторный комплекс «Сетевая безопасность». Пособие по управлению. – 2009 г. - 159 стр. 
2.
 
Научно-производственное  предприятие  «Учебная  техника  —  Профи»  Учебно-
лабораторный комплекс «Сетевая безопасность». Теоретическое пособие. – 2009 г. - 129 стр. 
 
 
УДК 004.8:51 
 
«РАЗРАБОТКА И ПРИМЕНЕНИЕ ЭЛЕКТРОННЫХ ПОСОБИЙ ПО МАТЕМАТИКЕ,  
КАК РЕШЕНИЕ ПРОБЛЕМ ПРИ ПОДГОТОВКЕ К ЕНТ» 
 
Мажитова Е.М. 
Евразийский национальный университет им. Л.Н.Гумилева, Астана 
Научный руководитель – к.т.н., доцент Абдураимова Б. К. 
 
В  последние  годы  интенсивно  и  широко  внедряются  компьютерные  обучающие 
системы. Однако, такие системы являются электронным вариантом обычных книг, тогда как 
в настоящее время компьютер предоставляет более широкие возможности.[1] 

 
170 
Целью  работы  является  создание  электронного  учебника,  призванного  помочь 
выпускникам в повторении курса «Планиметрии» и в подготовке к ЕНТ, который содержит 
все  основные  разделы  этого  курса  и  большое  количество  тестовых  заданий  различной 
степени трудности по этим разделам. 
Данная  методика  обучения,  простота  и  ясность  изложения  материала  позволяет 
выпускникам  в  короткие  сроки  повторить  большой  объем  материала,  предоставляемый  в 
данном учебнике. 
Электронный  учебник  даѐт  возможность  индивидуализации    процесса  обучения, 
усиления 
мотивации 
учения, 
реализации 
эффективных 
способов 
управления 
самостоятельной учебной деятельностью.[2] 
Программа должна обеспечить реализацию следующих целей:  
- демонстрацию учебного материала;  
- тренинг в определенной области;  
- тестирование и диагностику процесса обучения.  
Проект  можно  использовать  как  дополнительное  учебное  пособие,  своеобразный 
мини-справочник по геометрии, поскольку в нѐм представлены основные законы, формулы, 
понятия и правила по курсу планиметрии. 
У  учащихся  старших  классов  часто  возникают  трудности  с  решением  задач  по 
данному курсу. Связано это, прежде всего, с тем, что этот курс изучается в среднем звене и в 
старшем  звене  подобным  заданиям  не  уделяется  должного  внимания.  Закрепление 
теоретических  знаний,  контроль  их  знаний  и  умений  должен  проводиться  с  учетом 
индивидуальных способностей.  
Задача  проекта  -  помощь  учащимся  в  самостоятельном  продвижении  в  процессе 
изучения, обобщения знаний и умений по отдельным темам, изучаемым в курсе геометрии. 
Тест  играет  здесь  не  только  роль  оценки,  но  и  инструментом  диагностики, 
позволяющим  установить  причину  неудачи.  Отвечая  на  задания  теста,  учащиеся  получат 
навыки  работы  с  тестовыми  заданиями,  смогут  оценить  уровень  трудности  заданий  и  свои 
знания.  В  сложных  ситуациях,  когда  учащийся  не  имеет  возможность  обратиться  за 
помощью к учителю, он может использовать данное электронное пособие. 
Актуальность данной работы заключается в следующем: 
 - развивается умение самостоятельного добывания знаний; 
 - повышается уровень компьютерной грамотности учащихся; 
 - имеется возможность использования пособия на этапе профильного обучения; 
 - пособие даѐт  возможность подготовиться к ЕНТ. 
Результатом использования данного электронного пособия является: 

 
высокая продуктивность организации повторения изученного материала;  

 
самостоятельное продвижение в процессе изучения, обобщения знаний и  умений 
по отдельным темам, изучаемым в курсе геометрии; 

 
эффективное использование достижений современных технологий; 

 
продуктивная подготовка к ЕНТ. 
Предлагаемый  подход  к  построению  компьютерных  систем  обучения  может  быть 
применен для широкого спектра естественно-научных и гуманитарных дисциплин.  
Создание  подобных  систем  позволит  максимально  увеличить  объем  материала, 
который  ученик  может  изучить,  повторить,  обобщить    самостоятельно  без  руководства 
учителя.  
Дальнейшее  развитие  данной  работы  может  заключаться  в  активном  использовании 
СУБД,  усилении  средств  информационной  безопасности  и  создание  различных  форм 
отчетов.  
Литература 
1.
 
Intel 
®
 «Обучение для будущего» (при поддержке Microsoft). М., 2002 

 
171 
2.
 
Образование и XXI век: Информационные и коммуникационные технологии. - М.: 
Наука,  1999.  -  191  с.,  -  ил.  -  (Кибернетика:  неограниченные  возможности  и  возможные 
ограничения). 
 
 
УДК 004.8:378 
 
СОЗДАНИЕ ЭЛЕКТРОННЫХ ОБРАЗОВАТЕЛЬНЫХ РЕСУРСОВ 
 В ЕНУ ИМЕНИ Л.Н. ГУМИЛЕВА 
 
Мажитова Е. М., Оспанов А.А. 
Евразийский национальный университет им. Л.Н.Гумилева, Астана 
Научный руководитель – к.т.н., доцент Абдураимова Б. К. 
 
В  настоящее  время  широкое  распространение  получила  система  электронного 
обучения  (E-learning),  синоним  таких  терминов,  как  дистанционное  обучение,  обучение  с 
применением компьютеров, сетевое обучение, виртуальное обучение, обучение при помощи 
информационных, электронных технологий и т.п. 
Данная технология разрабатывается и внедряется в учебную практику  рядом кафедр 
Евразийского  Национального  Университета  им.  Л.Н.  Гумилева  (ЕНУ).  Некоторое  время 
назад  большая  часть  преподавателей  ЕНУ  для  проведения  занятий  использовали 
стандартные  текстовые  учебно-методические  комплексы,  но  постепенно    данные  пособия 
модифицировались  в  электронные  учебники  для  более  эффективного  изучения  материала 
студентами. 
Высокие  технологии  в  образовании  приветствуются  студентами,  поскольку  знания, 
умения, навыки пригодятся в самосовершенствовании и карьерном росте. Информационные 
коммуникационные технологии стали их рабочим инструментом.[1] 
Электронный  учебник  даѐт  возможность  индивидуализации  процесса  обучения, 
усиления 
мотивации 
учения, 
реализации 
эффективных 
способов 
управления 
самостоятельной  учебной  деятельностью,  возможности  контроля  и  самоконтроля 
учащегося.[2] 
Предлагаемое  электронное  пособие  должно  обеспечить  реализацию  следующих 
целей: 
- демонстрацию учебного материала; 
- тренинг в определенной области; 
- тестирование и диагностику процесса обучения; 
- качественную подготовку к экзаменам. 
Пособие  содержит  все  основные  разделы  изучаемого  курса  и  большое  количество 
тестовых заданий различной степени трудности по этим разделам. 
Структура электронного пособия: [3] 

 
силлабус; 

 
теоретический материал по курсу (лекции); 

 
тесты; 

 
дополнительный материал (СРСП и СРС); 

 
глоссарий; 

 
литература. 
Силлабус  содержит    всю  основную  информацию  о  дисциплине  (на  каком  курсе 
изучается, кто ведет, количество кредитов, цели, задачи курса и т.п.) 
В лекциях присутствует весь необходимый для курса материал. 
Тесты  помогут  определить,  насколько  хорошо  был  усвоен  учебный  материал. 
Тестовые  задания  составлены  так  образом,  что  студенты  могут  самостоятельно  проверить 

 
172 
свои  знания,  компьютер  подсчитает  правильные  ответы.  Реализован  случайный  выбор 
заданий из базы данных вопросов и контроль времени выполнения. 
Дополнительный материал  поможет в подготовке к СРСП и СРС. 
Глоссарий поможет разобраться в терминологии. 
В  разделе  литература  представлен  список  источников  для  более  углубленного 
изучения предмета. 
При  создании  данного  пособия  использовался  широкий  круг  современных 
технологий.  Оно  ориентировано  на  применение  Интернет-технологий.  Поскольку  задача 
ориентирована на исполнение на клиентской машине, то принято решение использовать java-
script в Microsoft реализации. Для наилучшего восприятия проекта и создания оригинального 
дизайна  оформления  были  использованы  CSS  –  каскадные  таблицы  стилей,  оформления. 
Также  были  использованы  Adobe  Photoshop  CS,  Adobe  Illustrator  CS(геометрические 
рисунки), Microsoft Word, Html – гипертекстовая разметка, Top Style – CSS случайный выбор 
вопросов тестов, контроль времени выполнения. 
Для  инновации  данной  работы  необходимо  использование  СУБД  для  регистрации 
пользователей  и  сохранения  результатов  их  работы,  а  также  усиление  средств 
информационной безопасности и создание различных форм отчетов.  
Литература 
3.
 
Intel 
®
 «Обучение для будущего» (при поддержке Microsoft). М., 2002 
4.
 
Образование и XXI век: Информационные и коммуникационные технологии. - М.: 
Наука, 1999. 
5.
 
УМК преподавателей Ену. 
 
ӘОЖ   371.04 
 
КОМПЬЮТЕРЛІК ЛИНГВИСТИКАНЫҢ ДАМУЫ ТУРАЛЫ 
 
Мейірман Н.Т. 
Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ҧлттық университеті, Астана қаласы 
Ғылыми жетекші - п.ғ.д., профессор М. Серік 
 
«Компьютерлік  лингвистика»  термині  (computational  linguistics),  негізінен,  тіл 
қызметін  модельдеуге  қатысты  пайдаланылатын  компьютерлік  бағдарламалар  мен  тілдік 
деректерді  ӛңдеу,  сол  ҥшін  қажетті  компьютерлік  технологияны  жинақтау  және 
компьютердің  араласуына  қатысты  басқа  да  тіл  зерттеу  жҧмыстарымен  байланысты 
қолданылады.  Кең  мағынада  алғанда,  тіл  білімі  аясына  қатысты  теориялық  және 
практикалық  мәселелердің  шешімін  табуға  байланысты  компьютердің  араласу 
жағдайларының бәрін бірдей компьютерлік лингвистика саласына жатқызуға болады. 
1946-1947  жылдары  ЭЕМ  арқылы  машиналық  аударма  жасау  идеясы  Принстонның 
ғылыми-зерттеу  институтында  арнайы  мәселе  ретінде  талқыланады.  Ең  алғаш  бҧл  идея 
дешифровка ісінің америкалық  маманы Уоррен Уивердің меморандумында бірізді  шешімге 
келтірілді.  Ал  1949  жылдың  15  шілдесінде  атақты  ғалым  ӛз  меморандумында  кӛтерілген 
мәселелерді  тіл  және  есептеу  техникасы  мен  дешифровка  салаларындағы  екі  жҥзден  астам 
мамандарға жария етті. 
У.Уивер машиналық аударманың принциптік мҥмкіндігін мҥлде бӛлек тілдердің ҧқсас 
қасиеттерімен және әр тілдің ӛзіне ғана  тән формалды сипатта болуымен байланыстырады. 
Қорыта  айтқанда,  У.Уивердің  пікірі  бойынша,  қытайша  жазылған  кітапты  қытайша 
шифрланған (кодталған) ағылшынша немесе басқа ҧлттық тілдердегі кітап деп тҥсінген жӛн 
[1, Б.33-45].  

 
173 
Сонымен машиналық  аударманың ӛзінше бӛлек ғылыми бағыт ретіндегі  даму кезеңі 
Уивердің  меморандумынан  бастама  алады.  Бҧл  бағытты,  шартты  тҥрде,  негізгі  ҥш  кезеңге 
бӛліп қарастыруға болады. Олар: 
1-кезең: 1949 жылдан бастап 60-жылдардың ортасына дейін; 
2-кезең: 60-жылдардың ортасынан 70-жылдардың аяғына дейін; 
3-кезең: 80-жылдардан қазіргі кезеңге дейін. 
Мҧндай  ҥш  кезеңге  бӛлуге  негіз  болған  ғылым  мен  техниканың  дамуындағы  қол 
жеткен  нәтижелер  екені  белгілі.  Міне,  солардың  ішінен  лингвистикалық,  математикалық, 
техникалық машиналық аударма жҥйесін жабдықтау мәселелері айрықша орын алады. 
Осы  кезеңде  ең  алғашқы  зерттеушілерді  ҥміттендіретіндей  нәтижелер  алынып, 
алғашқы  машиналық  тәжірибелер  жҥргізілген  болатын.  Мысалы,  1954  жылы  АҚШ-та 
Джорджтаун  университетінде  профессор  Леон  Е.Достердің  жетекшілігімен  GАТ  жҥйесі 
негізінде қҧрастырылған орыс тілінен ағылшын тіліне аударатын машиналық аударма жҥйесі 
жҧртшылық  назарына  ҧсынылды.  Бҧл  бір  тілден  екінші  тілге  ЭЕМ  (ІВМ-701)  арқылы 
орындалған  ең  алғашқы  аударма  тәжірибесі  болып  саналады.  Ғылымда  бҧл  тәжірибе 
«Джорджтауындық  эксперимент»  деген  атпен  тарихта  қалды.  Аталған  экспериментте 
«тікелей»  машиналық  аударма  жағдайы  (бір  тілдік  жҧпқа  қатысты  жҥйелер)  тексерістен 
ӛткен  болатын.  Жҥйе  сӛздігінің  кӛлемі  бар  болғаны  250  сӛзді  ғана  қамтыса,  ал  оның 
грамматикасы тек алты синтаксистік ережеге ғана негізделеді.  
Кеңес  Одағында  француз  тілінен  орысшаға  аударатын  машиналық  аударманың 
бірінші  эксперименттік  жҥйесі  О.С.  Кулагина  мен  И.А.  Мельчуктың  авторлығымен  1955-
1956 жылдары қҧрылғаны осы сала мамандарына белгілі [2, Б.112]. Бҧл жҥйедегі негіз сӛздер 
сӛздігі 1236 сӛз, ал сӛз айналым сӛздігі 250 бірлікті қамтиды. Аударма бірлігі ретінде толық 
сӛйлем  тҥрі  есептеледі.  Морфологиялық  талдау  алгоритмі  жалғаулардың  кестесімен  әрекет 
ету  арқылы  аударылатын  фразаның  (сӛйлемнің)  сӛздеріне  қажетті  деген  грамматикалық 
ақпаратты  тіркейді.  Бҧл  жҥйенің  артықшылығы  -  омонимдік  сӛздерді  ажырата  алатын 
топтамасы  болуында.  Орыс  тіліндегі  фразаны  синтездеу  топтамасында  сӛздердің  орналасу 
тәртібінің  дҧрыстығын  тексеру  мҥмкіндігі  алдын  ала  қарастырылған.  Сонымен  бірге,  Т.Н. 
Молошнаяның  жетекшілігімен  ағылшынша-орысша  аударма  жасау  жҥйесінің  алғашқы 
жобасы ҧсынылды. 
Жаңа 
бағыттың 
қарқынды 
дамуы 
кӛптеген 
ғылыми 
конференцияларда, 
симпозиумдарда, жарияланымдарда кӛрініс тапты және машиналық аударма проблемасымен 
айналысатын  бірнеше  ірі  орталықтар,  топтар  мен  зертханалар  ашылуына  себепші  болды. 
Ӛткен  ғасырдың  60-жылдарының  басында  олардың  әр  елдегі  сандық  кӛрсеткіші  мынадай: 
ФРГ  -22,  АҚШ  -21,  КСРО  -  10,  КНР  мен  Жапония  -  6-дан,  Франция  -  5,  Чехославакия  -  4, 
Ҧлыбритания  мен  Венгрия  -  3-тен,  ГДР  мен  Италия  -  2-ден.  Осындай  топтар  Бельгияда, 
Болгарияда, Израильде, Канадада, Люксембургге және т.б. елдерде де пайда бола бастады. 
Машиналық аударма жҧмысының бастамасы жалпы алғанда ӛрлеу сипатында болды - 
тілшілер зерттеудің жаңа бағытын ашты, ал программистер кҥн тәртібіндегі кҥрделі және аса 
қызықты мәселелердің шешімін табуға қызыға кірісті. Бҧл кезеңде тіл мен аударма процесіне 
қатысты  барлық  мәліметтерге  қол  жеткендей  сезінілді.  Сондықтан,  оларды  формалды 
пішінге келтіру ісі жҥзеге асырылса, машиналық аударманың әмбебаптық  жҥйесі қҧрылып, 
алға қойылған негізгі мақсатқа тез арада жететіндей кӛрінген болатын. Бірақ бастапқы және 
кейінгі тәжірибелердің нәтижелері бҧл мәселенің, шешімі ойлағандай оңай табылмайтынын 
байқатты.  Солай  бола  тҧра,  атқарылған  жҧмыстар  тек  машиналық  аударма  аясындағы 
зерттеулерге  ғана  емес,  сонымен  бірге  ғылыми  ізденушілерді  тілдің,  теориялық  және 
қҧрылымдық жағына да кӛңіл аударуға ынталандырды. Яғни, автоматты аударманың бірінші 
кезеңі белгілі дәрежеде айтарлықтай нәтижелі болды. Себебі, аталған кезеңде кӛптеген іргелі 
мәселелердің бастамасы анықталып, зерттеудің болашағы сараланып, жолдары айқындалды. 
Мысалы,  автоматты  сӛздіктерді  қҧрастыру,  аралық-тілді  қҧрастыру,  сӛздердің  омонимдік 
сипаты 
мен 
синтаксистік 
қҧрылымы, 
яғни 
сӛздердің 
сӛйлемдегі 
тіркесімі, 

 
174 
фразеологизмдердің  жасалу  жолдары  және  кӛптеген  басқа  да  мәселелердің  сыр-сипаттары 
анықталды. 
Жалпылама  айтар  болсақ,  барлық  ірі  автоматты  аударма  жҥйелерінің  негізгі 
ерекшелігі  олардың  кӛптілділігі.  Мысалы,  20  жылдай  бойы  тәжірибеге  енген  LEXIS  атты 
автоматты сӛздік қазіргі кезде мынадай лексикалық топтарды ӛз қҧрамында сақтайды: неміс, 
ағылшын,  француз,  орыс,  итальян,  дат  және  португал  тілдері.  Сол  сияқты,  EURO 
DICAUTOM  автоматты  аударма  жҥйесі  алты  тҥрлі  тілді  қамтиды:  ағылшын,  дат,  итальян, 
неміс,  нидерланд  және  француз  тілдері.  Ал  қазіргі  кезде  ТFАМ  автоматты  аударма  жҥйесі 
тоғыз тҥрлі тілді қамтып, олардың 2 млн. кӛлемді тілдік бірліктерімен аударма жҧмыстарын 
атқара алады. Кезіндегі  Бҥкілодақтық  аударма орталығының  (ВЦП) автоматты сӛздігі және 
Дрездендегі  техникалық  университеттің  терминологиялық  банкі  ӛз  қҧрамында  тӛрт  тҥрлі 
тілді қамтиды: ағылшын, неміс, француз және орыс тілдері. 
Автоматты сӛздіктердің негізгі міндеті - адамның мәтінмен әрекет етуінде оның еңбек 
ӛнімділігін арттыру. Мысалы, лексикографиялық тҥсініктеме беру мақсатындағы әртҥрлі тіл 
бірліктерін  жинақтау,  сақтау  және  ӛндеу  жҧмыстарының  автоматты  сӛздіктер  арқылы  іске 
асырған  жӛн.  Яғни,  сӛздіктерді  олардың  функционалдық  ӛлшемі  негізінде  қарастыратын 
болсақ,  автоматты  сӛздіктерді  айрықша  сӛздік  тҥрі  деуге  болады.  Оның  міндеті  -  мәтінді 
автоматты ӛндеудің практикалық жҥйесінде қолданыс табу. 
Жоғарыда  келтірілген  әдістемелік  факторларды  ескеру  негізінде  мына  жайттар 
анықталады. Олар: 
1) сӛздіктің адресаты (мектеп оқушысы, студент және т.б.); 
2) сӛздіктің типі (біртілдік немесе аударма); 
3) сӛзтізбе кӛлемі (минимум сӛздік, орта немесе толық); 
4)  сӛздік  мақаланың  қҧрылымы,  ондағы  лексикалық  материалдың  берілу  әдіс-тәсілі 
(эквиваленция,  дефиниция,  безендірілу,  лексика-семантикалық  топтағы  басқа  сӛздерге 
қарама-қарсылығы),  синонимия,  анонимия,  паронимия,  ассоциативтік,  тіркесімдік, 
грамматикалық, орфоэпиялық және стильдік ерекшеліктері және т.б.; 
5. Полиграфиялық орындалуы. 
Лексикографияның жалпы теориясын дҧрыс ескеру тілдік ақиқатты  шынайы кӛрсете 
білуге  мҥмкіндік  жасайды.  Ал  методикалық  талаптар  оқу  сӛздігіндегі  ең  маңызды  деген 
жайттарды,  мысалы,  сӛздіктің  тілді  ҥйренуге  бағытталуын,  белгілі  оқыту  кезеңі  мен  оқыту 
формасын қолдануын, яғни оның қызметін анықтайды. 
Қолданбалы тіл білімінің ірі маманы В.Г. Гак сӛздіктердің қызметін мынадай негізгі 
тӛрт топқа бӛліп қарастырады: 
1.  Тілашарлық  қатынасты  ҧйымдастыруға  байланысты.  Мҧндай  қызмет  кӛбінде 
екітілді сӛздіктер мен тілдескіштер арқылы іске асады; 
2. Тілді оқыту (ҥйрету) ҥшін және мағынасы қиын сӛздерге тҥсініктеме беру арқылы. 
Сӛздіктің мҧндай қызметінде лексикографиялық материалдар ретінде біртілді немесе екітілді 
сӛздіктер,  глоссарийлар,  тілдескіштер  қолданылуы  мҥмкін.  Оқыту  процесі  мынадай 
мәселелерге қатысты болады: 
а)  сӛйлеу  тілінен  айырымы  бар  кӛне  мәдениет  тіліне  қатысты  тілдерді  меңгеруде. 
Мысалы,  ол  ежелгі  дәуірге  қатысты  тіл  немесе  басқа  да  тілдерге  -  латын,  ежелгі  грек  тілі, 
Еуропадағы  ортағасырлық  ескі  словян  тілі,  Шығыс  елдеріндегі  классикалық  араб  тілі  және 
т.б. тілдер болуы мҥмкін;  
ә) шет тілдеріне; 
б) ана тілге. 
3.  Ана  тілін  сипаттау  мен  нормалауға  байланысты.  Мҧндай  қызметтер,  ең  алдымен, 
тҥсіндірме  сӛздіктер  арқылы  және  орфографиялық,  киын  сӛздер  сӛздігі  және  т.б.  арнаулы 
біртілдік сӛздіктер арқылы іске асады. 
4.  Тілдерді  зерттеу  ісіне  байланысты.  Мҧның  негізінде  біртілді  және  екітілді 
филологиялық сӛздіктердің әртҥрлі типтері қҧрастырылады. 

 
175 
Лексикографияның  аталған  қызметтерін  тарихи  тҧрғыда  қарастырсақ,  оның  даму 
сатыларын былай жіктеуге болар еді: 
1.
 
Сӛздікке  дейінгі  кезең  (Еуропада  -  XV  ғ.  дейінгі  кезең).  Бҧл  кезеңде  сӛздік  
нәтижелері  глоссарийлар,  вокабулалар  (хрестоматияға  не  оқулық  тарауына  қатысты 
берілетін қысқаша сӛздік), ономастикондар тҥрінде кӛрініс тапты. Олардың негізгі мақсаты 
мәдениет тілінің тҥсінуге қиын сӛздерінің мағынасын ашу. 
2.
 
Сӛздік  тҥзудің  алғашқы  кезеңі  (Еуропада  -  ХV-XVII  ғасырлар).  Бҧл  кезеңде 
лексикондар (белгілі қызмет аясына ғана тән сӛз қоры) мен тіларалық қарым-қатынас және 
мәдениет  тілін  зерттеу  мен  шет  тілін  оқыту  ҥшін  қызмет  ететін  екітілдік  сӛздіктер  ӛмірге 
келді. 
3.
 
Лексикографияның  дамыған  кезеңі  (Еуропада  -  XVIII  ғ.  бастап).  Бҧл  кезең 
сӛздіктердің  әр  тҥрлі  типтерінің,  әсіресе,  тҥсіндірме  сӛздіктердің  шыға  бастауымен 
ерекшеленеді  [3,  Б.94].  Қҧрастырылған  сӛздіктер  лексикография  саласының  жоғарыда 
аталып ӛткен тӛрт тҥрлі қызметін іске асыруды мақсат етеді. 
Сонымен, оку лексикографиясы сӛздік қҧрастырудың алғашқы даму кезеңінің ӛзінде-
ақ пайда болды деуге болады. Себебі, бастапқы кезеңдердегі сӛздіктердің аттарының ӛзі-ақ, 
олардың дидактикалық міндеттерін нҧсқап отырды. Мәселен, бірінші  латынша-ағылшынша 
сӛздік  «Promptuloriom  parvulorum»  деп  аталған,  яғни  «Балаларға  арналған  сӛз  қоры». 
Ертеректегі  французша-латынша  сӛздіктер  -  «Commentarius  puerorum»,  яғни  «Жастарға 
арналған тҥсіндірме сӛздік» деп және т.б. аталған. 
Жалпылама  айтқанда,  адам  баласының  сӛйлеу  әрекетінің  негізгі  ҥш  типін  бӛліп 
қарастыруға  болады.  Ал  оларды  тҥпнҧсқаға  барабар  туындату  ҥшін  кибернетикалық 
модельдердің де ең кем дегенде ҥш типі қҧрастырылуы қажет: 
1)
 
коммуникация  кезіндегі  адамдардың  тілдік  әрекеті.  Бҧл  жердегі  коммуникация 
процесін  кең  тҥрде  ҧғынуға  болады,  яғни  адамдардың  бір-бірімен  тікелей  тілдесуін  ғана 
емес, сонымен бірге белгілі ортада  - баспа, радио, теледидар және т.б. арқылы тілдесуін де 
қамтиды.  Осы  типке  қатысты  тілдік  әрекеттің  негізгі  формасы  -  әртҥрлі  эксперттік 
жҥйелерде модельденетін диалог тҥрі; 
2)
 
қайсыбір  білім  саласын  оқыту  жағдайындағы,  тілге  ҥйретуді  қоса  есептегендегі 
тілдік әрекет. Мҧндай әрекет типі оқыту жҥйелері арқылы модельденеді; 
3)
 
шет тіліндегі мәтінді ана тіліне және керісінше аудару тҧсындағы адамның тілдік 
әрекеті. 
Ең алғашқы машиналық аударма жҥйелері АҚШ-та пайда болды. Автоматты аударма 
жасаудың  бастамасы  ретінде  ресми  тҥрде  1949  жыл  саналады.  Тарихи  тҧрғыдан 
қарастырғанда  машиналық  аударма  жҥйесін  кҧрастыруға  жалпы  тілдік  кӛзқарастағы 
криптография  (шартты  белгілермен  жазылған  қҧпия  жазу)  саласының  теориясы  мен 
практикасы негіз болды. 
Машиналық аударма жҥйелері кибернетикалық модель жасау аясына қатысты болуы 
себепті тілдік әрекеттің ҥшінші типі арқылы іске асады. Сондықтан аударма ісі электронды-
есептеу  машиналарының  кӛмегімен  аудармашы  әрекетін  қайталауға  бағытталады. 
Аудармашының  тілдік  әрекетінің,  яғни  сӛйлеу-ойлау  қызметінің  моделін  машиналық 
аударма  жҥйесі  арқылы  жҥзеге  асыру  екі  тҥрлі  таптастыру  параметрлері  бойынша 
анықталады: 
-  автоматтандыру  дәрежесі,  яғни  компьютерге  жҥктелетін  жҧмыстың  нақты  кӛлемі. 
Мҧнда мынадай жағдайларды айырып қарастыру керек;  
- аудармашы адамды қатыстыру стратегиясы, яғни аударма жҧмысының негізгі бӛлігі 
компьютер арқылы орындалады да, ал аудармашы аударылған мәтінді ӛндеуге, яғни аудару 
кезінің әр тҧстарында (басында, ортасында, аяғында) редакциялық жҧмысқа қатынасады. 
Қазіргі  кезеңдегі  Қазақстандағы  жағдайға  келер  болсақ,  қазақ  тілінің  сӛздік  қоры 
жаңарып, тіл білімінің арнасы кеңеюіне байланысты оқулықтар мен сӛздіктер де уақытқа сай 
ӛзгеріске ҧшырауда. Жарық  кӛріп жатқан сӛздіктерде соңғы жылдары пайда болып жатқан 
қазақ  және  орыс  тілдеріндегі  жаңа  сӛздер  мен  байырғы  сӛздердің  тҥсіндірмелері  мен 

 
176 
қолданыстары  енгізілуде.  Сол  сияқты  ондай  сӛздіктерде  қазақ  әдеби  тілінің  нормаларына 
сәйкес және
 
кҥнделікті қарым-қатынаста, оқыту жҥйесінде жиі қолданылатын сӛздер де орын 
алуда. Айтылуы қиындық тудыратын қазақ
 
немесе шет тілінің сӛздері мен сӛз тіркестерінің 
транскрипциясы беріліп, реестр сӛздерінің стильдік ерекшеліктері қалыптасқан ескертпелер 
мен шартты белгілер арқылы кӛрсетіп беру жҧмысы да атқарылуда. 
Әдебиеттер 
1. Марчук Ю.Н. Компьютерная лингвистика. Учебное пособие. М., 2007. - 317 с.  
2. Кулагина О.С., Мельчук И.А. Машинный перевод с французского языка на русский 
// Вопросы языкознания. 1956. №5.  
3. Баранов А.Н. Введение в прикладную лингвистику. М., 2007. - 306 с. 
 

жүктеу/скачать 8,59 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: