Жасөспірімдердің эмоционалдық жағдайына байланысты мінез үйлеспеушіліктерін коррекциялау

Психиканың пайда болуы және оның дамуы туралы мәселелер өзара тығыз

Жүйке жүйесі эволюциясының келесі кезеңі ганглиоздық (белгілі нүктелерге топтасқан) жүйке жүйесінің пайда болуымен (ең алдымен-құрттарда) байланысты. Мұндай жүйке жүйесі жоғары омыртқасыздарда, соның ішінде жәндіктерде күшті дамыды. Ганглиоздық жүйкенің туындауы және оның көмегімен күрделі әрекет-қылықтардың қалыптасуы - тіршілік эволюциясындағы өте маңызды ілгерілеу болды.

Тітіркендіргіштік дегеніміз тірі ағзаның биологиялық (биотикалық) ықпалдарга жауап беру қабілеттілігі. Элементарлық тітіркендіргіштік ортаның әсеріне қозғалыспен жауап беретін карапайымдыларда, бірклеткалы тірі ағзаларда байқалады. Ортаға биотикалық ықпал етеді, соның нәтижесінде тірі ағзаның протоплазмаларының қасиеттері өзгереді. Биотикалық факторларға ерекше қозғалыстармен жауап беру тәсілдері тропизмдер немесе таксис деп аталады. Органикалық материяның кейінгі даму сатыларында жаңа қасиет - сезгіштік пайда болды. Сезгіштік дегеніміз ағзаның түйсіне білу қабілеті, яйғни ағзаға әсер еткен заттар мен құбылыстарды бейнелей білу қасиеті.Алғашқы түрінде бұл түйсінебілу қабілеті жануарлардыңжүйке жүйесінің алғашқы қалыптаса бастаған кезінде, тіпті одан да ерте пайда болуы мүмкін. Дамудың жоғары сатысында сезім мүшелері, жүйке жүйесінің талдау қабілеті дами бастайды. Биологиялық дамудың жоғары сатысында кейбір жануарлардың түрлерінде жекелеген сезім мүшелері ерекше сезгіштікке, сезімталдыққа жетеді, мысалы қыранның көруі, иттердің иіс сезуі және т.б.Әр уақытта да адаммен қарым-қатынаста, оның қасындаболу үй жануарларының қылықтарын сондай жабайыжануарларға қарағанда тез өзгертеді, қолға бейімделеді.Жәндіктерге тән психикалық бейнелеу психика дамуылы- сенсорлық кезеңі деп аталады. Орталық жүйке жүйесінің пайдаболуымен психикалык бейнелеудің жаңа түрі - психика дамуының перцептивтік кезеңі пайда болды. Бұл кезеңде жануарлар үшін бірнеше тітіркендіргіштерді бір мезгілде бейнелеуге болады.

Жануарлардың мінезінің туа біткен түрлері және өмірге келгеннен кейін қалыптасқан түрлері кездеседі. Бірақ туа біткен және өмірге келгеннен кейін қалыптасқан (дара) мінез түрлерік бір-біріне карсы қоюға болмайды. Жануарлар психикасынын туа біткен басты түрі инстинктер (соқыр сезім) болып табылады.

Қазіргі таңда жан-жақты маман даярлау олардың элеуметтік, кәсіптік, өздік жұмыс жасай алу қабілеттерін дамытумен белгіленеді. Болашақ мамандардан төмендегідей шарттардың орындалуын талап етеді:

жүйелі ойлау;

экологиялық, құқықтық, ақпараттық мэдениет;

кэсіпкерлік мэдениет;

өзін-өзі тану жэне басқаларға ұсыну;

өз қызметін білімді талдау;

кейбір өндірістік жағдайларда өз бетімен дұрыс шешім қабылдай алу;

жаңа білімді меңгеру;

эр іске жауапкершілікпен қарау.

Мамандықтың белгілі бір түріне бағыт-бағдар беру - кәсіптік бейімделу (адаптация) мэселесіне келіп тіреледі. Мысалы, өндіріске жаңадан келгендерге тэжірибелі жұмыскерлер алғашқы кезде көбірек кәңіл бөліп, олардың эр қайсысына қамқорлық керсетіп, жұмыстағы кемшілік- олқылықтарын түзеп, қабілеттерін сүйеп, демеп отырады. Бұл жайт жас адамның әмір жолын дұрыс таңдай алуына, өз мүмкіндігіне сенімін нығайтып бекіте түседі. Кэсіпке бейімделудің сан алуан жолдары мен әдістері бар. Солардың ішінде «Жұмысшы қатарына қабылдау», «өмірге жұмысшы жолдамасын беру», т.б. салт-дэстүрдің маңызы ерекше.

Кэсіпке бейімделу элементтері мектептегі оқу-тэжірибе процесінде де жүргізілсе құба-құп. Мысалы, сабақ үстінде, әр түрлі үйірме жұмыстары кезінде шэкірттерді тэжірибелік мэні бар қызметпен жэй таныстырып қоймай, оларды бұл іске тікелей араластырған абзал.

Кәсіби деңгейлері

Негізгі құзыреттілік сала ерекшелігіне қарамастан барлық мамандар бойынан табылу керек деп қарастырылған, себебі құзыреттілік маман біліктілігінің негізін құрайды, оның ішінде: '

ақпараттық; ' ;

коммуникативтік (қатынастық) |

элеуметті - құқықтық құзыреттілік көрсетілген. і Ақпараттық құзырет - мамандардың компьютерлік

білімділігі, жаңа ақпараттық технологияларды қолдана алу

Әлеуметтік-кұқықтық құзірет - өз елінің азаматы ретінде өзінің жэне қоғам мүшелерінің әлеуметтік қызметтерінің маңызын түсіну, қоғамдық міндеттерге тұрақты қарау, мемлекет нышандарын білу, адам құқығын жете білу, қажетті жағдайларда оларды қолдану, өзіне жауапқершілік арту жатады. Осы жоғарыда аталған үш құзіреттілік барлық азаматтар үшін олардың мамандығына, білім деңгейіне, тұратын жеріне қарамастан негізгі қажетті қасиеттер болып саналады.

Кәсіпшіиің (профессионалдың) қалыптасуы

Құзыреттілік белгісі бір салада жинақталған түбегейлі білімдерді білдіреді. Құзыретті адам - бұл бір нэрсе туралы жетік білетін, жақсы хабардар адам, яғни құзыреттілікті эдетте қандай да бір кэсіби салада түбегейлі білімі бар адамның біліктілігімен байланыстырады.

Сондықтан кәсібиліктің мэселелерін талдауда екі жақтама: нақты (профессиограмма) және жеке, психология (психограмма) тарапынан кешенді түрде орынды жүргізу керек. Профессиограмма - бұл қоғамдық тэжірибемен ондірілген жэне жинақталған, нақты адамнан («мамандықтағы еңбек») тэуелсіз өмір сүретін кэсіби қызмет мінездемелерінің сипаттамасы. Психограмма - бұл адамның психологиялық сапасының, симметриялық (бірдей) немесе кэсіби қызметінің («мамандықтағы адам») сэйкес емес нақты талап етілуінің құрылымдық сипаттамасы.

Басқару қабілеттілігінің даму мәселесін талқылай отырып, біздің көзқарасымыз бойынша, қабілеттіліктердің үш белгісін ерекшелеп алуға болады: 1) менеджерлік мінездеме; 2) езіндік-басқару қабілеттіліктері; 3) құрылымдық - психологиялық қабілеттіліктер.

«Кэсіби жарамдылық» дегеніміз адам еңбегінің белгілі бір
түріне жарамдылығын көрсететін психологиялық,

физиологиялық ерекшеліктерінің, оған қажетті тиісті білім, дағды икемділіктерінің жиынтығы.

Кэсіби жарамдылық - психологиялық жэне психофизикалық қасиеттердің, сонымен бірге арнайы білімдердің, шеберлік пен дагдылардьщ, қолайлы еңбек тиімділігінің жетістігі үшін қажетті жиынтықтар. Сонымен қатар кәсіби жарамдылық ұғымына, күрделі еңбек процесінде адамның және оның нэтижелеріне багаберу уайымына қанағаттылық кіреді.

Кэсіби жарамдылық - адам тумысынан пайда болмаган сапа, Ол нақтылы әлеуметтік-экономикалық жағдай барысында, ұзаққа созылған кәсіби еңбек жолында қалыптасады. Уақыт өте келе адамның жеке функционалдық жүйесі мен психикалық процесі (кәсіби қабылдау, жады, ойлау және т.б.) ғана емес, жеке тұлғасы да қалыптасады. Нақтылы қүндылық бағыттарымен, мінезімен,: қарым-қатынасының ерекшеліктерімен жэне т.с.с. тұлғаның элеуметтік-кэсіби түрі қалыптасады.

Кэсіби жарамдылықты қалыптастыруға қажетті уақыт, адамның табиғи тумысынан, оның мотивациялық деңгейінен жэне алған дайындықтарынан (білім, шеберлік, дағды) тэуелді. Әр түрлі мамандықтарда жэне эр түрлі жағдайларда бұл факторлардың әрқайсысының адамның кэсіби жарамдылығының жалпы, бейнесінде түрлі меншікті салмағы болады. Яғни кэсіби жарамдылықтың қалыптасуы, эрдайым жеке процесс болып табылады. Қолайлы мерзімдерде, тіпті оның кэсіби даярлығы мен мотивациясының жоғары деңгейі бар болғанның өзінде де, адамдардың барлығы бірдей кейбір мамандықтарға ие бола бермейді. Бүл мамандықтарға кэсіби жарамдылық тек қана нақты табиғи мәліметтер кезінде қалыптаса алады.

«Кәсіби адаптация» бүл.жүмысқа жаңа түскен адамның ез ортасына біртіндеп төселіп, бейімделуі. Төселудің алгашқы кезеңі ендірістік практика кезеңінде, негізгі жағы нақты жүмыс үстінде жүзеге асады. Мамандық таңдауда қазақ жастары Ж. Аймауытовтың «Жан жүйесі жэне өнер таңдау» (1926) атты еңбегінен де жақсы ақыл кеңестер алуына болады. Автор «Мамандықтың жаманы жоқ, бірақ мүның кез-келгеніне икемділік қажет, бүл жай күнелту, тамақ асыраудың жолы ғана емес, үлкен өнерді, зор шеберлікті қажет ететін нэрсе» - дейді.

Менеджер тұлғасына қойылатын талаптар

Қазіргі таңда мейірбикелерді дайындаудың көп деңгейлі жүйесі біржолата үйымдастырылған. Денсаулық сақтау жүйелеріндежоғары мейірбикелік сала білімі бар мамандардың саны біртіндеп үлғаюда. Біршамасы «мейірбикелік істің менеджері» біліктілігі бар мамандарды денсаулық сақтау саласының тэжірибесінде қолданудың басқа эдістерін көреді.

Педагогикалық менеджмент жоғары білімді бикелерді оқытатын факультеттердің бітірушілері үшін жұмыс көзі багытының бірі болып табылады. Кейбір мамандар орта буынды медицина қызметкерлерін даярлауда медициналық колледждерде, ЖОО-ның медицина кафедраларында оқытушылық қызметпен айналыса отырып, белсене жұмыс жүргізуде. Сонымен қатар, мейірбике ісінің менеджерлері эр түрлі қырындағы «Емделушілер мектебінің» жүмыс басқаруды жүзеге асыра отырып, санитарлық - ағарту жэне алдын ала емдеу мекемелерінің білім беретін қызметімен белсене жүмысы жүргізуі керек.

Ұйымның басқару стратегиясында қабылданған омірлік жетістіктер мен өңдеулердің негізгі жауапкершілігін тікелей менеджер алып жүреді. Ол - жоспарларды қүратын, қашан және нені істеді ғана емес, сонымен қатар берілген тапсырмаларды кім жэне қалай орындайтынын (қызметкерлерді басқару), басқару циклының барлық кезеңдеріне қатысты жүмыс процедураларын анықтайтын, бақылауды іске асыратын маман.

Мақсаттарды анықтау мен оның жетістіктерінің тэсілдерін таңдау, кэсіпорын жүмысындағы міндеттердің басымдылығын анықтау менеджердің міндетіне кіреді. Ол ұйымның даму стратегиясының өңдеуіне, өз кәсіпорынының жағдайының динамикасының талдауына жэне болжамына жауап береді. Ол оқиғаны болжауы, жоспарлауда икемділік керсетуі керек.

Менеджердің басты міндеттерінің бірі, ол қол астындағыларының жүмысты тиімді ұйымдастыруында. Жетекшінің шеберлігі, қол астындағыларды жұмысқа бағыттап, тәртіпке келтіруінде ғана емес, екілеттілігінде өз жауапкершілігін сезіне отырып, қол астындағыларды бақылауға ала отырып жеке пікірін айтуға құқық беру. Менеджердің алдында пайда болатын 80% дейін мэселелер адам факторымен байланысты. Ол ұжымда жұмыс істей отырып, дерек беру қызметін, дэлелдеуді, тэрбие жүргізу жэне бақылау жасауды үнемі орындауы керек. Кэсіби қызметтердің табысты іске асуыменеджердщ жеке қасиеттерш керсетеді.

Осылардың ішіндегі өте маңыздысы менеджерлердің кэсіби психологиялык таңдау кезеңіне көңіл бөле отырып қолданғанын қарастырайык.

Ол стратегиялық ойлауға икемді, сезгіштік ойлау дағдыларына ие, жеткіліқсіз мәлімет жағдайында жылдам жэне дұрыс шешімдер қабылдай білуі тиіс. Бұған кең ой өрісі, мықты кәсіби білімі болмай, өздігінен үйрену жэне табиғи (мэжбүр етусіз) сөйлеу рөлін түсінбей қол жеткізу мүмкін емес.

Ол өз қателіктерін ашық мойындай отырып, өз реализмін жоғалтпай, тэуекел етуге еш қорықпау керек. ¥жымда жетекшілігін мойындату үшін менеджер эріптестікке талпыныс жасауы (әлеуметтік өзара эрекеттесудің дағдылары), тіл тапқыштық, өзінің қол астындағыларға жанашырлық білдіруі жэне қүрмет көрсетуі, оларға көмек көрсетуге ниеті әрқашан дайын болуы керек.

Менеджердің қол астындағылардың арасында мэртебесі көбінесе өз қызметінің кәсіби парызы мен жауапкершілігін сезіне алуы, өзі басқаруда қаншалықты қабілетті екенін, оларға айтылған сөзінен шығып, уәдесінде түруына негізделген. Олармен жүмыс жасау үшін менеджер ерікті потенциалға ие болуы тиіс, мақсатты жэне де өз тарапынан жүмсалған күш-жігерді талап ете алуы тиіс. Менеджердің эзілқойлық сезімі топтағы психологиялық ахуалға оң ықпалы тиіп, өндірістік қатынастарды жақсартуға көмектеседі. Сыртқы тартымдылық (мұнтаздық, әдемілік), жақсы үлгілер, эдептілік, айқын, анық, үйқасты сөз оның мәртебесі жэне жетекшілік орнын марқайтады. Соңғы кезде менеджердің жеке басына, оның адамгершіліксенімділігіне деген қызығушылық елеулі түрде өсті. Барлығы қазіргі менеджерлердің психологиялық келбетінде өзіндік намыс, адалдық жэне ұқыптылық болуы керек деген пікірді жиірек айтуда. Енді менеджерлерді кэсіби даярлаудың ерекшеліктеріне тоқталайық.

Тәжірибеде өзінің тиімділігін ақтай отырып, менеджерлердің эзірлеуіне қаржы белу үнемі артуда. Батыста орын алған менеджерлердің кэсіби даярлығы арнайы мемлекеттік жэне жекеменшік мектептерде, фирмаларда, негізінен университеттік жүйелерге кіретін бизнес мектептерінде жүзеге асады. Бүл мектептер басқару қызметінің мамандығын жоғарылату курстарын үйымдастырады. Мектептер социотехникалық менеджменттің эр түрлі бағытында көрсетілген даярлау жэне қайта даярлаудың өзіндік бағдарламасына ие. Жапонияда өзіндік даярлау бағдарламасын жасайтын компанияларға менеджерлерді даярлауда басымдықтар беріледі, ал университеттер жалпыға бірдей білім беру қызметін орындайды.

Қазіргі кезеңде менеджментті оқытуда сипаттамалық тенденциялар айқын қаралуда. Егер ертеректе көбінесе басқару өнерін оқытса, ал қазір - басқару ғылымын оқытады. Оқу бағдарламаларындағы психологиялық пэндер бойынша даярлау көлемі 40-60%-ға дейін жетеді. Бүл жағдайлар менеджмент «философиясында» да орын алады. Осылайша, белгілі американдық корпорация ЕВМ-нің түжырымдамасы «Шындықтың үш бағанасына» негізделген: жеке басқа деген қүрмет, түтынушыға ықылас, жұмыстың биік сапасы.