Жастар және қОҒАМ: Әлеуметтік және экономикалық
жүктеу/скачать 329,04 Kb. Pdf көрінісі
|
Л Ай Л Ы Л Ы ҒЫ » Мемлекеттік қызмет көрсету саласында тікелей қызмет атқаратын қызметкердің біліктілігін жетілдіруіне және жауапкершілігін арттыруына айрықша көңіл бөлу. Ұсынылған қызметке қол жеткізуді жақсарту үшін қолданыстағы тәртіппен ұсынылатын мемлекеттік қызметті ұсынуда, қоғамды кең ауқымда ақпараттандыру шараларын қарастыру Мемлекеттік қызметті тұтынушылардың қажеттіліктерін зерттеу қорытындысында, қоғамдық ұйымдар жүргізген талдаулар мен зерттеулердің қорытындысына назар аудару, және қоғамдық институттардың мемлекеттік органдар қызметінің тиімділігіне баға беруге пәрменді жұмылдырылуы құптарлық іс.
Мемлекеттік қызметті пайдаланушыға қойылатын шарттар мен талаптардың негіздемесіне орай және ары қарай оларды азайтуға мүмкіншілік жасау. Мемлекеттік қызметті ұсынуда бір- бірімен байланыстағы мемлекеттік органдар қызметтерінің уақытты үнемдей отырып үйлесуін бағалау. Қолданыстағы стандарттарды қарсы мазмұндағы тапсырушы мен мемлекеттік қызметті тұтынушының қатынастарын реттейтін және басқа да нормативтік құқықтық актілермен салы- стырып тексеру. Қолданыстағы тәртіпке сәйкес мемлекеттік қызметті пайдаланатын тұтынушылар туралы ақпараттары оқыту, мемлекеттік орган қалайша мемлекеттік қызмет түрін орындаушылардың өз қызметтерін сапалы және уақытылы орындауларын қамтамасыз ете алды, немен қызықтырды. Ішкі және сыртқы бақылау жүйесінің мемлекеттік қызметті тапсырушылардың қызметіне бер- ген бағасы.
22 Ж АС ТА Р Ж Ә Н Е Қ О ҒА М : « Ә Л ЕУ М ЕТ ТІ К Ж Ә Н Е Э КО Н О М И К А Л Ы Қ Ә Д ІЛ Д ІК » «Мемлекеттік бюджеттің әлеуметтік блогы шығындарын тал- дау: денсаулық, білім беру және тұрғындарды әлеуметтік қорғау» АбДРАхМАНОВ Санжар Зерттеу пәні «Мемлекеттік бюджеттің әлеуметтік бөліктері шығындарын талдау» деп аталатын зерттеудің тақырыбы мәселені қаржылық тұрғысынан тексеріп, халықты әлеуметтік-экономикалық жағынан қорғау, мемлекет ішілік қаржының нақтылы бөлінуін сөз етеді. Жүзеге асуы үшін қолданылған зерттеу әдістемелері БАҚ-тың және интернет-қордың ауқымдық (мониторинг) және desk research (кабинеттік зерттеу) жүйелерін қамтиды. Зерттеудің негізгі мәні әлеуметтік салалардың қаржылық деңгейін анықтау және оның 2003 жылдан 2009 жылды қоса алғандағы қозғалысын зерттеу. Зерттеудің бірінші бөлімі макроэкономикалық шолу мәселелеріне арналып, экономикалық жағдайлар мен негізгі экспорттық таурлардың, әсіресе, өндіретін салалардың өсу құнын қамтиды. Ал, екінші бөлім, көбіне-көп, әлеуметтік бөліктердің қаржыландырылу мәселелерін – білім беру, денсаулық сақтау, халықты әлеуметтік жағынан қорғауды қадағалайды. Қорытынды бөлімінде негізгі түйін және ары қарайғы тиімділіктің өсуі, мемлекеттік қызмет көрсетудің нәтижелілігі мазмұндалады, демек, Қазақстандағы әлеуметтік және экономикалық әділдіктің қамтамасыз етілуі көзделеді.
Әлеуметтік әділеттіліктің негіздерін нақтылы өмірге түбегейлі түрде кіргізу мәселелерінде қоғамдық қарым-қатынастардың, мысалы, білім беру, денсаулық сақтау, әлеуметтік қорғау сияқты жүйелерін айналып өтуге болмайды. Біздің ойымызша, білім беру саласындағы әлеуметтік әділеттілік әрбір баланың өзіне сай, сапалы және бәсекелестік білім алуы ол баланың қайдан келгеніне – ауылдан ба, қаладан ба, ауылдық немесе қалалық шағын мектептерден бе, түр-түсіне қарамай біліммен қамтамасыз етілуі керек. Мектептердегі мектепке барғанға дейінгі жеткіншектерді даярлау барысы олардың басқа салалармен қарым-қатынас байланысын жетілдіруі қажет, ал, еңбек қатынасына ер- терек араласуды тілейтін әйелдер өздерінің отбасылық және өмір деңгейлерін жетілдіріп, әйелдердің тәуелсіздіктерін арттыра түсулері қажет. Жоғары білім деңгейі жас адамға жақсы және келешегіне кепілдік беретін жұмыспен қамтамасыз етілуіне мүмкіншілік беріп, идеяға жетілген, энтузиазмге толы, өндірістік, бизнес салаларындағы жаңашылдық пен инновацияға ұмтылушылығын тудыруы қажет. Халықтың қалған бөлігіне бүкіл өмір бойына жетіле беруіне мүмкіндігі болуы қажет 1 . 1 Білім беру концепциясы бүкіл өмірге айқын көрінетін үрдісі Гамбург қаласында өткен үлкендерге білім беру жөніндегі Халықаралық бесінші конференциясында қабылданып, үлкендердің білімін жетілдіру бойынша бекітілген іс-шара. Гамбург, Германия, 14-18 тамыз 1997 жыл - http://www.un.org/russian/documen/declarat/hamburg_decl.htm. ООН білім беру жүйесі бойынша: «ООН-ның онжылдық дамуы бойынша сауатсыздықты жою» жөнінде 1964 ж., «Жаппай білім беру және білім алу қажеттілікті қанағаттандыру туралы Дүниежүзілік декларациясы» 1990 г., » 2000 ж, «Жүзеге асырудың Дакар Рамкасы»; «ЮНЕСКО-ның көп салалы мәдениеті туралы дүние жүзілік де- кларациясы» 2001 ж ООН-ның арнайы сайты http://www.un.org/russian/documen/declarat/education.htm 23 «М ЕМ Л ЕК ЕТ ТІ К б ю Д Ж ЕТ ТІ ң Ә Л ЕУ М ЕТ ТІ К б Л О ГЫ ш Ы ҒЫ Н Д АР Ы Н Т А Л Д АУ : Д ЕН С АУ Л Ы Қ , б ІЛ ІМ б ЕР У Ж Ә Н Е ТҰ Р ҒЫ Н Д АР Д Ы Ә Л ЕУ М ЕТ ТІ К Қ О Р ҒА У» Денсаулық сақтау саласы бойынша нақтыланған, тәжірибеден өткен, денсаулық сақтау қызметінің заңдық құқықтарына сүйенген тұрақтылықтар болуы тиіс. Әрбір адам медициналық тегін көмек көрсетудің кепілдігі турасында да, одан сырт көмек алушылықта да дәрігерлік көмек барысын толықтай алуы керек. Бұл жерде, медициналық дәрі-дәрмектерге тегін, әділетті және бірдей деңгейде тиімді қол жеткізулері тиіс. Халықты әлеуметтік жағынан қорғау жөнінде де әрбір мұқтаж адам әлеуметтік қатынастарға қоса араласып, дене қалпы да, ақыл-ой дамуы немесе басқадай мүмкіндіктері де шектеу көрмеулері қажет. Өз кезегінде, әлеуметтік те, экономикалық та екі жақтан бірдей қамтылатын әділеттілік, қоғамдық игіліктердің әділетті түрде бөлісуін қалап, мемлекет және қоғам мүшелері иелік ететін материалдық және басқа да құндылықтар қоғамның барлық мүшелеріне ортақ болуы тиіс. Басқаша айтқанда, әлеуметтік-экономикалық тұрғыдан қарағанда, байлық қоғамның барлық мүшелеріне теңбе-тең түрде бөлінуі тиіс, сөйтсе де, мемлекеттік қызмет көрсетілудің аздаған мөлшері кезкелген адамның материалдық жетістікке жетіп отырғанына, әлеуметтік жағдайы, басқа да дәрежелі өлшемдеріне қарамай, кемістік кездесетіні, аз болса да баршылық. Мақсатты топ Зерттеу Қазақстандағы әлеуметтік және экономикалық саясаттың бір-бірімен байланысына қызығушылық білдіретін оқушы жұртшылықтың жалпылық мөлшеріне бағытталған. Жекелей алғанда, бұл жұмыс студенттерді, саясат саласындағы қызметкерлерді, социологтарды, экономистерді, жергілікті органдар мен атқарушы биліктегілердің қалыптасу процестерінде макроэкономикалық жағдайлар мен қаржылық шығындардың байланысына ықпал жасайтын- дары қызықтыруға тиіс.
Әлеуметтік бөліктерге арналған мемлекеттік қаржының шығындарын тексере отырып, 2003- тен 2009-ға қоса есептелгенде мемлекеттік бөлінген қаржының мөлшері тым асып кеткендігі байқалады. Әсіресе, әлеуметтік қамтамасыз етуге және білім беруге бөлінген шығын тым көбейіп кеткен.
млрд. теңгеге өскен, яғни 4,55 есеге көбейген. Біздің ойымызша, бұл үрдіс, құптарлық әрі денсаулық саласына жұмсалған қаржының өсе беруі ретінде де, күрделі құрылысқа мемлекет тарапынан инвестиция бөлінуі де, денсаулық сақтау мекемелерін жаңаша жетілдірілген құрал- жабдықтармен қамтамасыз етуде де, дәрігерлік мамандықты жетілдіре беруде де өте оңды бағыт деп есептелінеді. Әсіресе, Қазақстандағы қазіргі медицинаға деген мән-мағнаның жетіле беруі үлкен маңызға ие болмақ. Данная тенденция, по-нашему мнению, положительна и Әлеуметтік
болғанымен, салыстырмалы түрде қарағанда, көбеймеген, қайта, азайған сияқты байқалады. Яғни, атап айтқанда, 2003 жылдан 2008 жылғы мерзімде экономикалық өсу қарқынды түрде
24 Ж АС ТА Р Ж Ә Н Е Қ О ҒА М : « Ә Л ЕУ М ЕТ ТІ К Ж Ә Н Е Э КО Н О М И К А Л Ы Қ Ә Д ІЛ Д ІК » асқанымен, әлеуметтік шығындар жалпы өнімнен көп төмендеп, 8 пайызға кеміп кетті, яғни, 22 пайыздық мөлшерден 14 пайызға дейін кеміді. Және де, 2009 жылы әлеуметтік шығындарды қолдау нәтижесі 2006 жылғы мөлшерге дейін көтеріліп, жалпы өнімнің 15 пайызын құрады. Мемлекеттік қаржының әлеуметтік шығындарының үш түрі саласы да қомақты үлес алды. Алайда, қаржының әлеуметтік бағдарға бет алуы әлі ертерек, ЖІӨ-ге шаққандағы салыстырмалы көрсеткіші дамыған елдердің тәжірибесінен төмен жатыр, ОЭСР-ға қажетті талаптан тым алыс. Қаржы ағымын басқару деңгейі және мемлекеттік басқару, соның ішінде мемлекеттік сатып алу- ды басқару әлі күнге қажетті деңгейге жетпеген. Қаржыландырудың көлемінің өсу нәтижесінде уәкілетті мемлекеттік органдар міндеткерлерінің игере алмай қалуына соқтырады. Осыған орай, әлеуметтік көмек алушылар, заңмен кепілдендірілген қажетті деңгейдегі көмекпен қамтамсыз етілмейтіндіктен мемлекеттік мекемелер басшылары тарапынан шағым жасалады. Даму үрдісі Кейінгі жеті жылда (2003-2009 жж.) халықтың мұқтаждықтарына арналған мемлекеттік қаржының жұмсалуы тұрақты түрде өсу деңгейіде екендігі байқалады. Әлеуметтік шығындардың сомасы ішкі өнімдердің жалпы өнімінен біртіндеп өсе бастады, білім беру саласы – 4 пайызға, денсаулық сақтау саласы – 2,7 пайызға өсті. Екінші жағынан алғанда, мемлекеттік қаржының салыстырмалы үлесі өсудің елеулі қарқынын көрсете қоймайды. Тіпті, белгілі мөлшерде өсу бағдарын білдіргенімен, әлеуметтік шығындар мемлекеттік қаржының басқа жұмсалындарымен салыстырғанда бөлшектене береді. Бұл жағдай оңды ма немесе теріс көрініс пе, нақты айта қою күрделі құбылыс, өйткені, бұл сұрақты әлеуметтік тұрғыдан да, мәдениет ауқымы және басқа қырлардан да қараған дұрыс. Бір жағынан алғанда, әлеуметтік шығындардың үлесін үздіксіз өсіре беру мүмкін емесі өз-өзінен түсінікті, оның қажеттілігі де шамалы шығар. Екінші тұрғыдан қарағанда, мұндай өсімнің қашанға дейінгі ұлғая беруінің мәнін жүйелеп, экономиканың дамуы- на тигізер қаншалықты пайдасы бар екендігін де анықтау дұрыс және әлеуметтік жағынан осал топтарға пәрменді көмек көрсетуін де үнемі естен шығармау керек. Әлеуметтік жүйеге жұмсалған шығын мен осы шығындардың әлеуметтік-экономикалық нәтижелілігі бірінші орынға қойылуы қажет. Әлеуметтік салаға мемлекеттің қатысуы халықаралық бағдар бағытында жүргізілуде, мысалы, ең төменгі ұсынылған ұлттық білім беру жүйесі ЖІӨ-нің 4 пайызын және денсаулық сақтау жүйесі ЖІӨ-нің 6 пайызын құрайды. Үрдістің өсуі осы бағытқа жіберілгені дұрыс. Жалпы ішкі өнімнің салыстырмалы жетістігімен есептегендегі әлеуметтік шығынның салыстырмалы жетістігінің көрсеткіші экономиканы тұтастай алғандағы көзқараспен қарағанда, жоғарыдағы тектестілік саласына қаншалықты қаржы жетпей қалғанын көруге болады.
Қазақстандағы қоғамдық жағдайдың сол кезеңдегі әлеуметтік қатынастар дамуы тұрғысынан қарағанда, әзірше білім беруді, денсаулық сақтау және әлеуметтік көмек көрсетуді қаржыландыруды халықаралық ұйымдардың берген нұсқауларын басшылыққа алғанда, жағдайдың дамуға қарай өрлеу көрсетуі мүмкін. Бұл, ең алдымен, мәселелердің өзгеруін қозғайтын сенімді өлшемнің жоқтығымен байланысты: олар есептеушілік өлшем, жүйенің белгілі бір деңгейін өлшеушілік. Қазақстанда әлеуметтік процестер мен жүйелердің жай-күйін анықтайтын
25 «М ЕМ Л ЕК ЕТ ТІ К б ю Д Ж ЕТ ТІ ң Ә Л ЕУ М ЕТ ТІ К б Л О ГЫ ш Ы ҒЫ Н Д АР Ы Н Т А Л Д АУ : Д ЕН С АУ Л Ы Қ , б ІЛ ІМ б ЕР У Ж Ә Н Е ТҰ Р ҒЫ Н Д АР Д Ы Ә Л ЕУ М ЕТ ТІ К Қ О Р ҒА У» статистикалық индикаторлардың сенімді тізбесі бар деу әзірше ертерек. Министрліктер жүйесінің әлеуметтік секторлары өз жүйелерінің есеп-қисаптарын өздері жүргізіп, кейде дау-шарларға да душар болады. Өйткені, министрліктер есеп-қисапқа сүйене отырып, өздерінің іс-әрекеттеріне өздері бақылау жасайды, ал, сыртқы тексерілуі осылардың есеп-қисабынан алынады. Проблемалық келесі мәселелерге халықпен байланыстың қайта айналым жолдары жатады. Әлеуметтік қызмет көрсетудің ең соңғы тұтынушылары, әрине, халық, салық төлеушілер. Алайда, мемлекеттік органдар әлеуметтік саясат жүргізу ісіне енді ғана қалыптаса бастады, жергілікті халықты қанағаттандыруға да енді ден қойды. Бұл жағдай, әрине, жақсылықтың нышаны, алайда, әлеуметтік саясаттың нақтылы іске асуы әлі де жеткіліксіз. Бұл орайда, ҮЕҰ-дың ролі деркезілік және нақтылықты хабарлаушы ретінде көтеріле беруі қажет. Әлеуметтік саланы тиімді реформалауды менеджмент пен басқару жүйесін өзгертпейінше жүзеге асыру мүмкін емес. Бұл министрліктер мен аймақтық органдарға қатысты. Мемлекеттік органдардың кадрлары әлеуетті жағынан міндетті түрде өсулері керек. Ақпараттық техноло- гияларды, деректер қорын жобаларды сонымен қатар әлеуметтік басқарудың қазіргі заманғы құралдарын пайдалану әлеуметтік блогтың қызметін ұсынатын мемлекеттік қызметкердің атри- буты болуға тиіс. Мемлекеттік кезеңнің қалыптасуында сыбайлас жемқорлық көрінісінің болуы, мемлекеттік органдар қызметіндегі және есеп берудегі ашықтықтың, айқындылықтың болмауы өткізілетін реформалаудың беделіне зор көлемде нұқсан келтіреді. Сондықтан мемлекеттік органның, жергілікті деңгейде, сол сияқты орталықтарда болсын бірінші кезектегі міндеті басқару саясатының ашықтығы және баршаға түсініктілігі. Қордаланған жағдай мемлекеттік органдар қызметінің айқындығы мен ашықтығының болмауынан және түсінбеушіліктен туындайды, со- нымен қатар айқындылық сыбайлас жемқорлыққа қарсы әрекет. Соңғы уақыттарда жоғары деңгейде айтылып жүрген сыбайлас жемқорлыққа қарсы ашықтық, айқындылық әрекеттері бағытталған орындарға жете қойған жоқ. Жоғарыдағыдай жағдайларға әрекетсіздік неге алып келеді? Шын мәнінде халыққа ұсынылатын денсаулық сақтау, білім беру және әлеуметтік қолдау салаларының сапасын жақсартуға бағытталған іс-әрекеттердің болмауы, біріншіден қоғамның әлеуметтік ширығуына әкеледі, себебі, бұл секторлар барлық халыққа өте жақын. Қоғам жүйелердегі өтіп жатқан жағдайларды түсінуге тиіс және саясатты қалыптастыруға бюджет мәселелерін қоса отыврып қатысуға міндетті. Осы логикаға сүйене отырып Бюджеттік кодекске қоғамның ҮЕҰ (үкіметтік емес ұйымдар) арқылы қатысуын қамтитын тармақ қосылды, халықтан сұрақтар жүргізу арқылы, сұрақтарды талдап, бюджеттік бағдарламаның әкімшісіне бағдарлама мен жобаларға ары қарай түзетулер енгізу мақсатында ұсынады.
Қазақстан Республикасы халықтарының нормативтік-құқықтық актілерімен кепілдендірілген сапалы мемлекеттік әлеуметтік қызметке қол жеткізулері қандай да болмасын тұрғылықты жерінің
26 Ж АС ТА Р Ж Ә Н Е Қ О ҒА М : « Ә Л ЕУ М ЕТ ТІ К Ж Ә Н Е Э КО Н О М И К А Л Ы Қ Ә Д ІЛ Д ІК » мегаполиспе немесе ауыл ма, белгісіне қарамай кемсітушіліксіз қол жеткізулері тиіс. Республика аймақтарының көлемін және елді мекендер санын есепке ала отырып, сонымен бірге халықтың аз орналасқан бөлігіне де әлеуметтік қызмет көрсету шын мәнінде әлеуметтік саланың пробле- масы болып отыр. Бұл дегеніміз – әлеуметтік және экономикалық әділеттілік жағынан қарағанда ең дұрыс берілген кеңес болуы мүмкін. Мемлекеттік қаржыларды бөлудің ашықтығы және жоспарланудың қандай жағдайда жүргізілуі, қабылданылуы және қаралуы, мониторинг және нәтижелілігінің бағаланылуы және мемлекеттік органдардың бюджет қаражатын игеру тақырыбы туралы есебі, қоғамдағы барлық мемлекеттік органдардың қызмет істеулеріне басымдылық саласы болуға тиіс. Бұл тәжірибе, біздің терең сеніміміз бойынша, әлеуметтік саладағы мемлекет саясатының қалыптасуы мен алға жылжуына қоғамдық қатысудың нақты мысалы ретінде көрсетуге тұрады. Келесі кеңес, Қазақстанда барлық әлеуметтік салаларды қамтуға қатысы бар, статистика қызметін реформалау. Бүгінгі күні негізгі статистикалық деректерді жинау және өңдеу жұмыстары салалық министрліктерге жүктелген. Сонымен қатар статистикалық деректер министрлік қызметі салаларының индикаторы ролін атқарады. Бүгінде статистика айрықша маңызға ие, себебі атқарушы органдар алдында тұрған сандық және сапалық нәтижеге жету міндеті тұр. Сәйкес министрліктерден алынған деректерді ары қарай жинау және өңдеу, сонымен қатар талдау жасау мүмкіншілігін қарастыру қажет. Кеңес уақытында сирек болса да өндіріс және басқа да қоғамдық қатынастар секторларының деректерінде бұрмалаушылық жағдайлар орын алған. Сонымен, атқарушы органдар тарапынан потенциалды жанжал мүддесі болса, бұл атқарушы органдардың статистикалық деректерге өз қызметінің көрсеткіштерін жақсарту мақсатында әсер ету мүмкіншілігін көтереді. Солай бола тұрса да, әр салада қаралатын қоғамдық қатынастарда белгілі ұсыныстар, кеңестер бар, оларды жеке қарастыру қажет. Қоғамда денсаулық сақтау саласы әлеуметтік және экономикалық жағынан әділдігіне жүгінсек мемлекеттік бюджеттің үлкен ресурстарына ие болуға тиіс. ІЖӨ-нің 2,7 пайызына шаққандағы сома денсаулық сақтау жүйесі қызметінің тиімділігіне жеткіліксіз. Осы жүйені реформалау қызметінде медициналық мекемелерді басқару жүйесінің жаңа әдістерін, дәрігердің мәртебесін көтеру, дәрігерлердің біліктілігін жетілдіру, дәрігерлер мен орта медициналық қызметкерлердің санын көбейтуді қарастыру. Денсаулық сақтау саласын реформалауда ақысыз және жеңілдетілген негізде дәрі-дәрмек құралдарымен қамтамасыз етілуге басымдылық бағытты ұстанған дұрыс. Осы тұрғыда, мемлекеттік көлемде медициналық көмек көрсетуді ресми емес, оның шынайылылығын, азаматтарды қамтамасыз ету мақсатында медициналық дәрі-дәрмек құралдарының тізбесін қайта қарау қажет. Мемлекеттік инвестициядан тыс объективті себептерге байланысты енді ғана жандана бастаған сақтандыру секторын дамыту. Сақтандыру компанияларының басты мүддесі – осы салада қызмет көрсетуге шағын нарықтық жүйе болып отыр. Білім беру секторы өзінің құрамында мектепке дейінгі, мектептегі, кәсіби-техникалық, жоғары, жоғары оқу орынынан кейінгі білім алу, сонымен қатар барлық өмірі бойы білім алуы, қазіргі қоғамның талаптарына, сұраныстарына сай келуге тиіс. Біріншіден, Қазақстан қол жеткізген жалпыға бірдей орта білім алу міндеті сақталуы керек. Бұдан ары қарай, ауылдық елді мекенде тұратын балалар да, қалалық балалар алатын білім беру қызметінің көлемінде білім алулары керек.
|