Жастар және қОҒАМ: Әлеуметтік және экономикалық
жүктеу/скачать 329,04 Kb. Pdf көрінісі
|
| АР
Д Ы ң Ж Ә Н Е А Л М АТ Ы Қ А Л АС Ы Н Д АҒ Ы Қ О Н Ы С АУ Ы С ТЫ РУ Д Ы ң : М Ә С ЕЛ ЕЛ ЕР І М ЕН К ЕЛ Еш ЕК ТЕ ГІ Ж АҒ Д Ай Л АР Ы » «Қазақстандағы елішілік қонысаударушылардың және Алматы қаласындағы қонысауыстырудың: мәселелері мен келешектегі жағдайлары» АСАНбАЕВ Мұхит Зерттеу пәні Зерттеу – материалдық және рухани (урбанизация) үрдістердің негізіне, кешегі ауыл өңіріндегі қонысаударушылардың қаладағы тағдыр-талайларын, еліміздегі ауыл еңбеккерлерінің әлеуметтік-экономикалық жағдайларын, қала төңірегіндегі тұрғындардың жай-күйлерін қамти отырып, елішілік қонысаударушылықтың ерекшеліктері мен ары қарайғы тигізер ықпалын нысана етеді. Осы зерттеу барысында Алматы төңірегіндегі тұрғындардың жай-жапсарларын жүйелеу де қамтылған. Өйткені, олар тың өмірмен жаңадан жағдайласып, басқа қалалардағы тап осындай жағдайларды бастарынан кешкендерге өте ұқсас. Мәселелердің өзектілігі Зерттеу мәселелерінің өзектілігі – ауыл тұрғындарының еліміздегі қалаларға жаппай қоныстануларын түбегейлі түрде ғылыми тұрғыда зерттеп, одан өрбитін салдарларды тал- дау, мән-жайдың көрінісінен туындаған жағдайдың тақау алдыдағы болашағына барлау жасау. Соның ішінде, кең көлемді нышаны, құбылысы, елішілік қонысаударушылықтың (республикалық, облысаралық, ауданаралық) ауыл тұрғындарына байланысты мәселелері, қалалық жағдайға орай (мысалы: Алматы қаласы) жай-күйлері қамтылады. Ауыл тұрғындарының елішілік қоныстанушылығы – Қазақстан қалаларының бәрін жаппай қамтыған құбылыс. Республикалық статистикалық агенттіктің мәліметі бойынша, Қазақстанда жылына 300 тұрғыны ел ішіне ауыс-күйіс қоныстанып, көші-қон жағдайында қоныс аударады. Ел ішіндегі қоныс аударушылардың белсенді мүшелерінің облысаралық, облыстың өз ішіндегі көшіп- қонушылары 1991-2007ж.ж. аралығындағы мөлшері жұртшылықтың жалпы қоныстануының 68,8 % алған. Бұл жағдай, көрсетілген мерзім ішінде 4,7 миллионнан астамы ел ішінің аумағында қоныс аударғандар болып есептеледі 4 . Ел ішіндегі қоныс аударушыларды көбірек тартатын қалалар – Алматы мен Астананың үлесінде. Аз мөлшердегілері – облыс орталықтары, өндірістік аумақтар. Олардағы сауда-саттық орындарының мөлшерлері жоғарыдағы екі қаламен салыстырғанда тым аз. Ал, ұлт түрлері тұрғысынан қарағанда, қоныс аударушылардың ішінде ауылдық жерлерден келген қазақтар үлесі қалалар мен облыс орталықтарына орналасу бейімділігі әлдеқайда көп. Елішілік қоныс аударушылардың ішіндегі аздаған бөлігін қала тұрғындары есебінде Қытайдан, Өзбекстаннан, монғолиядан келген қазақтар құрайды. Экологиялық апат жағдайлы жерлерден (Семей полигоны, Арал өңірі) қоныс аударғандар да кездеседі, бірақ олар – азшылық.
Топтардың ендігі бір парасы – муниципальдық биліктегілер, БАҚ, ҮЕҰ, көші-қон мәселесімен айналысатын қоғамдық әр түрлі ұйымдар, ғылыми-сараптау бірлестіктері, бұларға қоса 4 Қазақстан: реформалар және даму 1997-2007 // Қазақстан Республикасының Статистика бойынша Агенттігінің жинағы. – Астана, 2008 ж. 82 бет.
34 Ж АС ТА Р Ж Ә Н Е Қ О ҒА М : « Ә Л ЕУ М ЕТ ТІ К Ж Ә Н Е Э КО Н О М И К А Л Ы Қ Ә Д ІЛ Д ІК » республиканың Үкімет орындары және мемлекеттік тиісті орындар (Ауылшаруашылығы министрлігі, Еңбек және әлеуметтік қорғау министрлігі, Білім беру және ғылым министрлігі, Денсаулық сақтау министрлігі және басқалар) жатады. Нәтижелер Қазақстан қалаларындағы жоғарыда айтылған өз беттерімен қоныс аударушылардың мәселелері әлеуметтік дау-жанжалды мәселелер тудырып, елішілік қонысаударушылар мен еліміздің қалаларындағы әр дәрежедегі басшылары мен қала тұрғындарының арасындағы әрқилы құндылықтар мен дәрежегерлікті сақтауда қайшылық тудырмай қоймайды. Сонымен бірге, ауылды жерлерде ғана емес, қала төңірегіндегі қоныстанушылардың да әлеуметтік ширығушылық күшейгені байқалады. Өйткені, елішілік қоныстанушылардың отырықшылық қалыптары, басқа да қоздаған мәселелерді жұмыспен қамтамасыз ету жөні шешіле қоймайды. Әсіресе, жастардың жағдайлары тым күрделі. Қазақ тілді тұрғындардың әлеуметтік жағынан тым осал тобына жататын осы бөліктері – кешегі ауыл, село адамдарының құрамынан шыққандар. Негізінде, бұлар қиыс топтар мен бөлшектер, өйткені, олар да ежелгі құндылықтар үрдісінде тәрбиеленгендер, тек қана, үйреншікті ортала- рынан шетқақпайланып, жаңа жағдайға тап келгендерінде әлеуметтік, мінез-құлықтық байырғы бағдарларынан адасып қалғандар. Бұл топтарды көпшіліктің біртектіленген жиынтығы деп қарап, оларды әлеуметтік жүйелері нақтыланбаған деп бағалау жөн. Осындай жағдайдың нәтижесі оларды біртұтастық пен өз ара бірлікке жетелей түскен. Зерттеу барысында елішілік қонысаударушылардың қазақ қауымындағы кірігушіліктерін «Алматы қаласы бойынша елішілік қонысаударушыларының контенттік-сараптау тұрғысында қабылдау жолдарының орыстілділер мен қазақтілділердің БАҚ-тағы 2008 жылдың маусым – 2009 жылдың наурыз айлары аралығындағы» көрінісін талдаған. Даму үрдісі Елішілік қонысаударудың қозғалыс сыпаты жоғары қалыптарын және үздіксіздік тұрғыларынан жазбайды. Ресми мәліметтерге қарағанда, 1990 жылдан бастап елішілік қонысаударушылар саны үш еседен аса көбейген. Зерттеу нәтижесімен мөлшерлесек, ауыл тұрғындарының қалаға қарай көшулері әлі де толастамай, өсе беретіні анық. Ауылдық жерлерден өз беттерімен қалаға қоныс аударушылардың ең көп мөлшері 1991 жылы байқалған, өйткені, бұл кезеңдегі жағдайлар тым қиыншылыққа тап келген кез еді. Ауыл шаруашылығы төмендеп, ауылдық жердегі тұрғындардың тұрмыс күйлері нашарлады, Қазақстан экономикасы тұтастай дерлік құлдырап кеткен, одақтың тұтас бірлігі ыдырағаннан кейінгі жылдардағы белгісіздік күй туып, одақтас республикалар арасындағы жоспарлы экономикадан базарлық экономикаға ауысып, үйреншікті қалыптағы өндірістік, инфрақұрамдық байланыс үзілген. Елішілік қонысаударушылық нақ осы 1991 жылғы жаппай көшіп-қонушылық етек алған кезде туын- дап, жарты миллиондай адам осындай жағдайға ұшырады. 1992-ден 1995 жылды қоса есептегенде елішілік қонысаударушылық біраз бәсеңдегені байқалады. Елішілік қонысаударуға қатынасқан 35 «Қ АЗ АҚ С ТА Н Д АҒ Ы Е Л Іш ІЛ ІК Қ О Н Ы С АУ Д АР Уш Ы Л АР Д Ы ң Ж Ә Н Е А Л М АТ Ы Қ А Л АС Ы Н Д АҒ Ы Қ О Н Ы С АУ Ы С ТЫ РУ Д Ы ң : М Ә С ЕЛ ЕЛ ЕР І М ЕН К ЕЛ Еш ЕК ТЕ ГІ Ж АҒ Д Ай Л АР Ы » адамдардың сан мөлшері 300000-400000-ды құрайды. 1996-2003 жылдардағы қонысаударушылар көптеген ауылдық жерлерге басқадай экологиялық қоныстардан (Арал жағалауы, Семей полтгоны) келушілермен толығып, жыл бойғы қоныстанушылар саны 300000 мөлшерінен асқан жоқ. Ал, 2003 жылдан бастап, елішілік қонысаударушылар ауылдық өңірлерден қалаларға ауысу белсенділігі қайтадан белең алды. Бұл жағдай мемлекеттің аграрлық саясатымен байланысты болса керек. 2003 жылы Қазақстанда жерді және ауылшаруашылық қажеттігі жер шаруасын жеке меншікке беру жөнінде «Қазақстан Республикасының жер кодексі» туралы жаңа заңы қабылданды. Селодағы жердің нарықтық құнының еркін қарым-қатынасқа түсуіне және оның талапқа сай келуіне қарамай, жер кодексі селодағы тұрғындардың әлеуметтік жағдайды түйсінуін нашар- латты, өйткені, ауыл мен селоның, ауылдық ішкі дамудың жатымды әсері оларға құндылық әкеле қоймады. Керісінше, селолық аймақтық өңірлердегі әлеуметтік-экономиқалық жағдайды шиеленістіре түсті. 1991-2007 жылдар аралығын қоса алғанда Қазақстан Республикасының Статистика Агенттігінің ақпары бойынша (1-таб.) Қазақстанда елішіндегі қоныс аударушылықтың тұрақты түрде өсу барысы өріс алып отырған.
1991
431 262 155 766
275 496 1992
361 356 136 094
225 262 1993
347 652 134 445
213 207 1994
327 323 131 002
196 321 1995
304 959 123 383
181 576 1996
236 957 97 524
139 433 1997
204 569 81 060
123 509 1998
228 610 96 973
131 637 1999
232 427 131 815
100 612 2000
276 699 145 903
130 796 2001
271 728 136 390
135 338 2002
269 092 103 868
165 224 2003
291 758 107 646
184 112 2004
317 928 127 474
190 454 2005
298 627 131 012
167 615 2006
295 057 131 303
163 754 2007
311 740 139 542
172 198 Мәлімет көздері: Тәуелсіз 1991-2007жж. жылдардағы Қазақстан //Қазақстан Республикасының Статистика бойынша Агенттігінің жинағы. – Астана, 2008 ж. 18 бет.
36 Ж АС ТА Р Ж Ә Н Е Қ О ҒА М : « Ә Л ЕУ М ЕТ ТІ К Ж Ә Н Е Э КО Н О М И К А Л Ы Қ Ә Д ІЛ Д ІК » Жоғарыда мазмұндалған мәселелердің туу себептері Колхоздар мен совхоздардың басты себептері – мемлекеттің аграрлық саясатындағы әсерсіздік, ауыл аймақтардың ыдырап кетулері, ауыл тұрғындарының кедейленген бөліктерінің көбеюі, жұмысқы орналасудың қиындығы мен селолық жерлердегі әлеуметтік жағдайдың қиындап кеткендігі. пәрменділіктің жоқтығы жоғарыдағы мәселелерді қайда апарып соғады? Елішілік қонысаударушылардың мәселелеріне ешқандай көңіл аудармаушылық еліміздегі селолық тұрғындардың тақау уақыттардағы еңбекпен қамтылмаған 3 млн. адамнан аса бөлігі жұмыссыздық
үлкен топ өз беттерімен Қазақстан қалаларын шұбырары сөзсіз. Олар қалалардағы әлеуметтік- экономикалық, саяси және басқа да мәселелердің көптеп туындауына әкеліп соғатыны анық.
Республика бойынша тұтастай алғанда және жергілікті жерлер ауқымында жүзеге асыратын іс-шаралар жиынтығын қабылдау қажет. Республикалық дәрежеде алынуға тиісті шаралар:
➣
• ауылшаруашылығы өнімдерін өндірушілерді баламалы кепілдемелермен қамтамасыз • ету, сол арқылы несие алуға мүмкіншілік жасау; ірі элеваторларды мемлекет меншігіне қайта қайтару (сатып алу), және мемлекеттің • қатысуымен өнім өндіруші ұсақ шаруашылықтарға шағын-элеваторлар жүйесін кооперативтік негізде құру; ауылшаруашылығы өнімдерін сатуға, толып жатқан делдалдардың және ритейлерлік • жүйелердің орнына инфрқұрылым құру (ауылшаруашылығы өнімдерін өндірушілер үшін республиканың ірі қалаларының барлығында және республикалық, облыстық және аудандық маңызы бар қалаларында көтерме сауда базарларын салу); қайта құрылу кезеңінде істен шығып қалған 5 миллион гектар шабындықты 40 миллио- • нан аса гектар жайылымды айналымға қайта түсіру керек; Қазақстан Республикасының Үкіметі «Қазақстан Республикасындағы елішілік • қонысаудару туралы» деген заң қабылдап, онда жұмыстан босап қалған ауыл, село тұрғындарының қалаларға, облыс орталықтарына жұмысқа орналасулары туралы бағыт ұстап, негізгі бағдар облыстық, республикалық үлкен қалалар төңірегінде әртекті жұрттың бірлесулері жиналып құрылулары дұрыс. Ондай жұртшылық, әсіресе, Алматы, Астана қалаларын қамтуға тиіс; «Қазақстан Республикасындағы елішілік қонысаудару туралы» деген заңда мемлекеттің • өндірістік, энергетикалық, ғылыми-техникалық, көліктік саясаттары назарға алынуы, яғни, елішілік қонысаударушылық дамудың барлық саласында есепке алынуы қажет. Мысалы, ҚР Ауылшаруашылығы министрлігі, Еңбек және әлеуметтік қорғау министрлігі, Білім және ғылым министрлігі, денсаулық сақтау министрлігі және басқалары жатады.
37 «Қ АЗ АҚ С ТА Н Д АҒ Ы Е Л Іш ІЛ ІК Қ О Н Ы С АУ Д АР Уш Ы Л АР Д Ы ң Ж Ә Н Е А Л М АТ Ы Қ А Л АС Ы Н Д АҒ Ы Қ О Н Ы С АУ Ы С ТЫ РУ Д Ы ң : М Ә С ЕЛ ЕЛ ЕР І М ЕН К ЕЛ Еш ЕК ТЕ ГІ Ж АҒ Д Ай Л АР Ы » Муниципальдық дәрежедегі қажетті істер:
➣
• Жер комиссияларын құруды нақтылы жіктеу; • Заңсыз құрылыстарды қиратуға тыйым салу; • Құрылыс жүйелерін салуға келісім мен рұқсат берудің жолдарын нақтылау; • Қала әкімдерінің құрамы және оған қоса, екінші жағынан, өз беттерімен құрылыс • салушылардың, заңгерлердің, халықтың құқығын қорғайтындардың құрамында ҮЕҰ, қоғамдық комиссия құрылып, жерді өз беттерімен алушылықтың мәселелерін зерттеу қажет.
Ары қарай зерттеудің тақырыптары Елішілік қоныстанушылықты зерттеудің ары қарайғы даму барысы қаланың байырғы тұрғындары мен кеше ғана селодан келген халықтың арасындағы әлеуметтік қайшылықтың көріністерін тексере түседі. Жекелей қарағанда, бұл зерттеудің ары қарайғы мән жүйесін селолық және қалалық тұрғындардың ара қатынастарының байланыс қайшылықтары мен аралас-құраластықтарын аша түседі. Өйткені, көптеген өзекті мәселелер ментальдық, мәдениет және этникалық тұрғыға саяды. Олардың ішінде мәдени даралық және қоныстанушылардың әлеуметтік даралық мәселелері мен ерекшеліктерінің көріністері де ерекше болмақ. Бұл арадағы көпшілік мәселелер селолық тұрғындардың қалыптасқан мінез-құлықтарының тұрақтылығы, өмір сүру ерекшеліктері, құндылықтары көп ретте қалалық тұрғындармен қабыса бермейді. Белгілі мөлшердегі кейбір күрделі жағдайлар елішілік қоныстанушылардың арасындағы қазақ тілін жаңаша игерушілерімен, екінші жағынан, қаладағы негізгі тұрғындардың (қазақтар, орыстар) байланыстары жүрсе, енді бір жағынан, аз ұлттармен қатынасқа түсулері де күрделі жағдайлар туғызады. 38 Ж АС ТА Р Ж Ә Н Е Қ О ҒА М : « Ә Л ЕУ М ЕТ ТІ К Ж Ә Н Е Э КО Н О М И К А Л Ы Қ Ә Д ІЛ Д ІК » «Мемлекеттік тұрғыдан қорғаумен қамтамасыз етілген балалардың әлеуметтік-экономикалық құқығын сараптау» ТНӘЛИЕВ Ұлықбек Зерделеу пәні Мемлекеттің толықтай немесе жартылай қамқорлығындағы балалардың құқықтары мен мүдделерінің сақталуы – пәннің негізгі жүйесі болып есептеледі. Сұрау жүргізілгендердің – 67 % әлеуметтік топтың белгілі дәрежесіндегі шегінде саналып, өмірлік дағдылары мен танымдары енді-енді жетіле бастаған, жеткіншектердің даму барысындағы мұқтаждықтары мен қажеттіктері жаңа ғана қалыптасқандар. Осы тұрғыдан қарағанда, сұрақ жүргізудің үлкен мәні бар, өйткені, балалардың осы тобының жетілуіне көптеген негіз болмақ. Біздің ойымызша, осындай зерттеулердің нәтижесінде, мемлекетьтік мекемелер өз тәрбиеленушілерінің өздерінің мұң-мұқтажын қаншалықты білетіндіктерін, «ересектік» өмірге деген дайындықтарын, заманның тұрғысына орай қоғамдық жағдайларға бейімдіктеріне бағдарлайды. Мұның өзі осындай топтардың жетілуін салыстыруды қамтамасыз етеді.
Қазақстан мемлекеті демократиялық, өркенниетті, заң жүйелік және әлеуметтік мемлекет деп тұрғыланады. Оның ең бағалы құндылығы – адам, оның өмірі, құқығы мен бостандығы. Бұл негіздеу Қазақстан Конституциясында бекітіліп, әрбір адамның, еліміздегі әрбір азаматтың ғұмыры жолындағы бөлінбес құрамы болып есептеледі. Мемлекеттің толықтай немесе жартылай қамқорлығындағы балалар бұл құрамнан сырт қалмайды. Мемлекеттің жұртшылық алдындағы әлеуметтік бағдары мен жауапкершілігі – көптеген социалистік мемлекетер мен бұрынғы советтік елдердің көбіне тән ерекшеліктер. Қазақстан нақ осындай мемлекет болып саналады. Кейбір дамыған елдермен салыстырғанда орта білім беру мен әлеуметтік мәндегі науқас түрлері біздің елде тегін түрде жүргізіледі. Мемлекеттегі қоғамдық үрдістер жүйелі қалыпқа түсіп, әрбір саладағы құқықтық қарым-қатынастар нақтылы белгіленген. Ата-ананың бағу-қағуынан сырт қалған балалардың әрбір қоғамда өзіндік орындары бар. Жас жеткіншектердің мұндай топтары басқа балалардың өзгеше тіршілік түрлерімен салыстырғанда, экономикалық та, әлеуметтік те мұқтаждықпен қоса мәдени және моральдық қажеттілікке зәру екендіктері белгілі. Және ондайларға тиесілі көмектер әйтеуір ара-тұра ғана көрсетілетін жағдайлар емес, жүйелі түрде үнемі жасалатын қамқорлыққа саналып, жас балалардың рухани өсуі мен дамуына мүмкіндік туғызуға тиіс. Мемлекет қамқорлығындағы балалар үйі мен интернаттарда тәрбиеленетін балалар және жастар мәселесі – бүгінгі күнге шейін аз зерттелген мәселелер. Өкінішке орай, мониторингтер мен халықаралық стандарттарға сай бағалаулар мемлекеттік орындардың тарапынан түпкілікті дәрежеде жүргізілмейді. Тек, прокуратура және сол сияқты мекемелер ғана балалар мен интернаттағы тәрбиеленушілердің құқықтарын қадағалауды жүзеге асырып отырады. Осындай қадағалаушылықтың нәтижесінде ғана басқарушыларға шара қолданылып, тиісті заңдық
|