Жастар және қОҒАМ: Әлеуметтік және экономикалық
жүктеу/скачать 329,04 Kb. Pdf көрінісі
|
27 «М ЕМ Л ЕК ЕТ ТІ К б ю Д Ж ЕТ ТІ ң Ә Л ЕУ М ЕТ ТІ К б Л О ГЫ ш Ы ҒЫ Н Д АР Ы Н Т А Л Д АУ : Д ЕН С АУ Л Ы Қ , б ІЛ ІМ б ЕР У Ж Ә Н Е ТҰ Р ҒЫ Н Д АР Д Ы Ә Л ЕУ М ЕТ ТІ К Қ О Р ҒА У» Білім беру саласын қаржыландыру көлемі ІЖӨ-нің 4 пайызына сәйкес келсе де, орта болсын, жоғары болсын орташа алғанда білім беру жүйесі бәсекелестікке қабілетті мемлекеттердің орта- ша деңгейіне жетуге жеткіліксіз. Білім беру жүйесінің әлеуетті кадр мәселесі қиын жағдайда – мектептерде сабақ беретін ұстаздардың орташа жасы жыл сайын жоғарылап 45 жастан да асып барады.
Осыған орай, ұстаздар қауымының құштарлықтарын тек айлық жалақысын көтерумен ғана емес, басқа да ынталылықтарын арттырып, өздеріне еш қажеті жоқ жүктемелерден арылту қажет. Мысалы, тұрғындардың есебін жүргізу, сайлау алдындағы үй-үйді аралату, нашар тұратын от- басыларды аралату, т.б. Білім берудің қазіргі реформаланылуы тек 5-10 жылдан кейін ғана өзінің нәтижесін беруге тиіс, сондықтан да, қазіргі жүйенің негізі бұдан 10 жыл бұрын салынған болатын, ал, болашақ саясаткер қазірден бастап көрінуге тиіс. Әлеуметтік жағынан қамтамасыз ету мен әлеуметтік көмек көрсету мемлекеттің жәрдемақысынсыз және әлеуметтік жағынан нашар тұратындарға төлем ақысынсыз еш мүмкін емес. Зейнеткерлер мен басқа да топтарға арналған әлеуметтік төлемдердің ұлғайтылғандығы туралы жыл сайын айтылады. Бұл, әрине, жатымды құбылыс. Сөйтсе де, зейнеткерлерге, мүгедектерге және басқа да топтарға арналған әлеуметтік төлемдер олардың өмір күнкөрістеріне, тіршілік түрлеріне тым тапшы екендігі аян. Сарапшылардың мәліметі бойынша, зейнетақы мөлшері орташа айлық ақының 70 мың теңге2 құрауы тиіс, яғни, зейнетақының орташа көлемі 49 000 теңге болуы тиіс. Алайда, өткен жылдың қорытындысы бойынша орташа зейнетақы 13 400 теңге 3 ғана болды, яғни, кепілдеме берген көлемнен төрт есе төмен. Демек, зейнеткерлерді қаржыландыру көлемі тым аз. Осындай жағдайды мемлекеттік бюджеттен төленетін басқа да жәрдемақы, көмектер алатын азаматтарға да айтуға болады. Сонымен бірге, біздің бағалауымызша, Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің бұл жұмысы ақы төлеу саласынан халықтың әлеуметтік жағынан нашар қамтылған тобына қарай ыңғайлануы қажет. Әсіресе, мүгедектерді, заңмен қайшылыққа көбірек ұшырайтын ата- анасынсыз қалған балаларды алдымен ескерулері қажет. Яғни, ақталған және қайта қалыптасқан топтарға негізделгендерге жұмыс жасалуы керек.
Зерттеудің бұл жүйесі әлеуметтік және экономикалық барлық жағдайлардың әділеттілігін қамтымайды. Осы зерттеудің шегі тұрғысында әлеуметтік секторлардың – білім беру, денсаулық сақтау, әлеуметтік жағынан қамтамасыз етілуінің қаржымен толықтырылуларын қамтыды. Зерттеудің бұдан ары қарайғы әлеуметтік-экономикалық саясат саласындағы барысында осы салалардың мүдделерін сөз етеді. Мысалы, солардың әсерлілігін талдау, 2020 жылға дейінгі мемлекеттік жоспардың жүзеге асуының әлеуметтік салалардағы нәтижесі, жоғарыда айтылған әлеуметтік жәрдемдердің сапасы мен бағалануының мәселелері талданады. 2 http://www.stat.kz/digital/stat_trud/DocLib2/1-2) Оперативные статистические данные по оплате труда_2007-2009.xls 3 сонда, http://www.stat.kz/digital/soc_politika_ru/20032007/Среднемесячный размер назначенной пенсии.xls 28 Ж АС ТА Р Ж Ә Н Е Қ О ҒА М : « Ә Л ЕУ М ЕТ ТІ К Ж Ә Н Е Э КО Н О М И К А Л Ы Қ Ә Д ІЛ Д ІК » «Қазақстан Республикасы әлеуметтік қолдау және әлеуметтік қызметтермен қамтамасыз ету заңдарына шолу» ҚЫРЫҚбАЕВА Әсел Зерттеу пәні Зерттеуде әлеуметтік саланың мемлекеттік органдармен реттелетін және жүргізілетін және ұлттық заңнамада қарастырылған маңызды әлеуметтік кепілдіктері қамтылған. Құқықтық-нормативтік база бойынша шолу жүргізу әлеуметтік кепілдіктердің бағыты бойын- ша іске асырылған, атап айтқанда еңбек қатынастары, зейнетақымен қамтамасыз ету, әртүрлі жәрдемақылар және төлемдер, әлеуметтік қамсыздандыру және әлеуметтік қызмет көрсетуде, мемлекетпен кепілдендірілген әлеуметтік және экономикалық құқықтарының сақталуы.
Қазақстан халықаралық еңбек ұйымы, әлеуметтік қорғау жүйесін кешенді шара ретінде қарастырады. Тұрақты, ақылы еңбек қатынастарына, әлеуметтік қауіпті жағдайлардың алдын алуға және сондай жағдайлар орын алғанда әлеуметтік сақтандыру механизмінің көмегімен табыс бөлігінен өтемақы төленуіне; тұрғындардың осал топтарына арналған, әлеуметтік қамсыздандыру жүйесінің қатынасушылары болмаса да әлеуметтік көмек механизмін ұсынуға; азаматтардың негізгі құқықтары білім алу және медициналық көмек алуға қол жеткізулері. Жоғарыдағы жағдайларды ескере отырып, әлеуметтік қауіптің негізінде әлеуметтік қорғану жүйесін ұйымдастыруды келесі қорғаныс элементтерін қоса отырып болжам жасау: Барлық азаматтарға бірдей деңгейде әлеуметтік қауіптің салдарынан болған
➣ кіріптарлыққа байланысты бюджет қаражатынан мемлекеттік төлемдерге; Бірінші этапта жұмыс берушінің есебінен міндетті әлеуметтік сақтандыруға арналған
➣
Зейнетақы жинақтаушы жүйеге;
➣ Арнайы мемлекеттік бағдарлама бойынша бюджет қаражаты есебінен азаматтардың
➣ белгілі бір санаттарына қолдау және әлеуметтік көмек көрсету. Өкінішке орай, Қазақстанда әлеуметтік құқық және кепілдікке жариялылық тәжірибесі бар, қайсысы болса да толық көлемде қаржылық сияқты әкімшілікте қолдау таппайды. Қаржылық қамтамасыз ету саласында, автордың пікірінше, өмірдің күрделі жағдайындағы азаматтардың әлеуметтік осал топтарын кем қаржыландырылғандығы байқалады. Бұл жер- де ескертетін бір жағдай азаматтарға төленетін зейнетақы мен жәрдемақылар деңгейлерінің 29 «Қ АЗ АҚ С ТА Н Р ЕС п Уб Л И К АС Ы Ә Л ЕУ М ЕТ ТІ К Қ О Л Д АУ Ж Ә Н Е Ә Л ЕУ М ЕТ ТІ К ҚЫ З М ЕТ ТЕ РМ ЕН Қ АМ ТА М АС Ы З Е ТУ З Аң Д АР Ы Н А ш О Л У» төмендігі. Басқарушылық саласы мен құқықтық актілердің мазмұндалуы заңдық тұрғыдан әлі жетіле қоймағаны байқалады, олардың бәрі, көбіне, заңдық тармақтар мен құқықтық мөлшерлік нақтығының қамтылмағандығына байланысты. Мемлекеттің әлеуметтік саясатында 2009 жылдың 1 қаңтарында енгізілген №114-IV «Арнайы әлеуметтік қызметтер туралы» Заңының қабылдануы олқылықты толтырған маңызды жағдай бол- ды. Заң өмірдің ауыр жағдайында өмір сүріп жатқан адамдарға (отбасыларға) арнайы әлеуметтік қызмет көрсетуде қоғамдық қатынастарды реттейді. «Арнайы әлеуметтік қызметтер туралы» Заңның 1- бабына сәйкес арнайы әлеуметтік көмектер, өмірдің ауыр жағдайында өмір сүріп жатқан адамдарға (отбасыларға) арнайы әлеуметтік кешенді қызмет көрсету болып табылады, басқа да азаматтармен тең дәрежеде қоғамда пайда болған әлеуметтік проблемаларды жеңуге бағытталған шараларға қатысуға мүмкіндік береді. Өмірдің ауыр жағдайында өмір сүріп жатқан адамдарды (отбасыларды) анықтау мүмкіншілігі арнайы мемлекеттік қызметтер туралы заңның 6-бабында көрсетілген. Бап он негізді құрайды. Сонымен қатар Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2009 жылдың 14 наурызындағы № 330 Қаулысында кепілдендірілген арнайы әлеуметтік қызметтердің тізбесі бекітілген, 1-бапқа сәйкес кепілдендірілген арнайы әлеуметтік көмек өздігінен жүріп-тұруы қиын, ақыл-ой кемістігі бар адамдарға, мүгедек балалар арасындағы неврологиялық және мінез-құлық ауытқушылығы барларға бағытталған. Қаулы, кепілдендірілген арнайы әлеуметтік көмек өздігінен жүріп-тұруы қиын, ақыл-ой кемістігі бар адамдарға, мүгедек балалар арасындағы неврологиялық және мінез-құлық ауытқушылығы барлардан басқа да осындай қызметке зәру адамдардың мүмкіншілігін шектейді. Тура осындай жағдай, Денсаулық сақтау, білім және ғылым, еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрліктері бірлесіп шығарған «Арнайы әлеуметтік қызметтердің қажеттіліктерін бағалау және анықтау Ережесін бекіту туралы» бенифициарларға, неврологиялық және мінез-құлық ауытқушылығы бар балаларға қатысты бұйрығында орын алды.
Зерттеулер туралы ақпаратты алушылар болып мемлекеттік әлеуметтік қызмет көрсету саласындағы мемлекеттік органдар, әлеуметтік қызмет көрсетуге арнайы мамандандырылған үкіметтік емес ұйымдар, сонымен қатар әлеуметтік сала қызметкерлері табылады.
Жеткіліксіз дайындалған мемлекеттік әлеуметтік қызмет көрсету саласындағы нормативтік- құқықтық актілер, сонымен қоса халыққа әлеуметтік қызмет көрсету стандарттары, әлеуметтік саланы ары қарай жаңғырту реформалау үдерісін қиындатады. Бүгінгі күні тиісті мемлекеттік органдар қызметінің негізі саналатын әлеуметтік қызметті ұсыну шараларының сапасы, көлемі толықтай қарастырылмаған. 30 Ж АС ТА Р Ж Ә Н Е Қ О ҒА М : « Ә Л ЕУ М ЕТ ТІ К Ж Ә Н Е Э КО Н О М И К А Л Ы Қ Ә Д ІЛ Д ІК » Осындай жағдайларға байланысты мемлекеттік әлеуметтік көмек көрсетудің тиімділігі мен қорытындылануына мониторинг жүргізу мемлекеттік органдар сияқты, тәуелсіз сарапшылар мен үкіметтік емес ұйымдарда да мүмкін болмай тұр. Осыдан келіп, әлеуметтік сала және денсаулық сақтау саласы бойынша мемлекеттік бағдарламаларды жоспарлау және орындау процестері бенефициар қызметінің нәтижелігіне емес, тек провайдердің осы қызметіне бағытталғандығын көрсетеді.
Атап көрсеткеніміздей, әлеуметтік салалар, еңбек қатынастары, зейнетақымен қамтамасыз ету, жәрдемақылармен қамтамасыз ету, әлеуметтік қамсыздандыру және әлеуметтік қызмет көрсету салалары жыл сайын түзетулер енгізуге ұшырайды. Алайда, өте маңызды өзгертуге ұшырағаны әлеуметтік қамсыздандыру және зейнетақымен қамтамасыз ету институты болды. Мысалы, (1997) жылғы Зейнетақымен қамтамасыз ету туралы заңына 2009 жылдың қыркүйек айы аралығында азаматтардың әлеуметтік құқықтарын іске асырылуына маңыздылығы бар 30 – дан астам түзетулер енгізілген. Бүгінгі күннің үлесіндегі зейнеткерлер зейнетақы қорларының салымшылары болмағандықтан, олар сондықтан да тұтастай мемлекеттің қолдауына тәуелді. Егер 10-15 жыл мөлшерінде, мүмкін, жағдай өзгерсе, онда зейнетақы жинақтаушы қорлардан біздің зейнетақы алушы зейнеткерлеріміздің әл-ауқаттылықтары тәуелді болады. Жаңа зейнетақы жүйесінің проблемалары келесі бағыттардан тұрады, біріншіден – зейнеткерлік активтердің инвестициалық табыстарының төмендігі. Екіншіден, бір салымшының бірнеше зейнеткерлік шотының болуын тез арада реттеу мәселесі. Үшінші мәселе, жинақталған зейнетақы қорларының деңгейінің төмендігі: 2009 жылдың 1-мау- сымына жинақталған сома 1,6 трлн. теңгені құрады. Жинақталған зейнетақы қорының орташа деңгейін шығару үшін зейнеткерлік активтердің сомасын шоттар санына бөлсек, орташа алғанда бір шотқа 165 мың теңге түскенін көреміз. Бұл сомалар зейнетақы қорларының және тұтастай алғанда зейнеткерлік жүйенің толық көлемде өз беттерінше дамуына мүмкіндік бермейді. Осыған және басқа да факторларға байла- нысты ҚР ҚҒА және зейнеткерлік нарыққа қатысушылар бастамашы болып зейнетақы секторында портфельді инвестиция заңнамасына түзетулер енгізді, атап айтқанда, инвестициялық ақша са- лымдары айрықша қауіпті болады, сол себепті салымшыға зейнеткерлік ақшаны қауіптің деңгейіне байланысты белгілі бір пропорцияға бөлуге мүмкіншілік беріледі. Зейнетақымен қамтамасыз ету заңдарына енгізілген түзетулер күшіне 2012 жылдан бастап енеді. Осындай өзгертулер, мүмкін, зейнетақы секторын сілкіндірер, алайда Қазақстанда құнды қағаздар нарығының төмендігіне байланысты, ұлттық бизнестің айқындылығының жоғары деңгейде болмауы және мемлекеттік органдардың жаңа бастамасы және қаржылық жүйесі туралы халықты ақпараттандыру деңгейінің төмендігіне сәйкес белгіленген межелі мақсаттарға жетпей қалу қаупі зор. 31 «Қ АЗ АҚ С ТА Н Р ЕС п Уб Л И К АС Ы Ә Л ЕУ М ЕТ ТІ К Қ О Л Д АУ Ж Ә Н Е Ә Л ЕУ М ЕТ ТІ К ҚЫ З М ЕТ ТЕ РМ ЕН Қ АМ ТА М АС Ы З Е ТУ З Аң Д АР Ы Н А ш О Л У» Жоғарыдағыдай жағдайларға алып келген себептер Осындай жағдайларға алып келген себептер ұлттық нормативтік-құқықтық базаның тұрақтылығының жоқтығы, баяғыдай жетілдірулер мен ішкі өзгертулерге бағытталуда болып отыр. Мысалы, зейнетақымен қамтамасыз ету саласы, әлемдік қаржы дағдарысының және қорларға тартылатын инвестициялық ресурстардың болмауы салдарынан зейнетақы қорларының табыстарының төмендеуіне байланысты өзгерістерге ұшырауда. Әлеуметтік қызмет көрсету са- ласына уәкілетті мемлекеттік органдар, дамыған көптеген мемлекеттер тәжірибеде қолданатын жетістіктеріне енді ғана жақындап келеді. Бұл дегеніңіз – мемлекеттік органдар саясатында мемлекеттік қызметті ұсыну сызбасына көптеген өзгерістер енгізілуімен көрсетілуде.
Тұтастай алғанда, Қазақстан Республикасының әлеуметтік қамтамасыз ету саласы бойынша заңнама базасы халықаралық ұстанымдар мен нормаға сәйкес келеді. Алайда, құқық пайдалану тәжірибесі іс жүзінде қабылданған нормативтік-құқықтық актілердің іске асырылуын жақсартуды көздеуде. Қолданыстағы заңдар қайта қарауды талап етеді және тұтастай қосымша заңдар қатарының бекітілуі әлеуметтік қызмет көрсету механизмін қамтамасыз етер еді. Мемлекеттік органдардың әрекетсіздігі мемлекеттік қызмет көрсету саласында оң өзгерістердің болмауына әкеліп соқтырады. Нәтижесінде іс жүзінде мемлекеттік қызмет көрсету әлеуметтік қорғау және қамтамасыз ету саласы күнделікті өмірге енгізілмей тек қана құрғақ сөз түрінде қалуы мүмкін. Кеңес беру Нормативтік-құқықтық базаны және оған қатысты заң актілерінің баптарын қоса әзірлеуге, әлеуметтік салада құқыққолдану тәжірибесін жетілдіру мақсатында және азаматтардың кепілдендірілген әлеуметтік қызмет көлемін алу мүмкіншіліктерін ұлғайтуға жан-жақты келу қажет. Арнайы әлеуметтік қызмет Заңдарын іске асыру мақсатында, қолданыстағы заңнамалар ба- засына өзгерістер мен толықтырулар енгізуді талап ететін екі нұсқа ұсынылады. Бірінші нұсқа нормативтік актілердің заң тармақтарының атауларына өзгерістер енгізуді олардың бенефициарларының атаулары актілерін көрсете отырып қарастырады. Екінші нұсқа арнайы мемлекеттік қызмет Заңдарына сәйкес кепілдендірілген көлемде ар- найы әлеуметтік қызмет алушылар ортасын кеңейтуді талап етеді. Осы ұсыныс актілердің маңыздылығының алдын алу қажеттілігіне негізделген. 1997 жылы қабылданған «Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамтамасыз ету» Заңына сәйкес зейнетақымен қамтамасыз ету саласын реформалау бүгінгі күнде де ынтымақтастық, әртекті және зейнетақы жинақтаушы жүйені біріктіреді. Зейнетақы төлемдерінің орташа мөлшері
32 Ж АС ТА Р Ж Ә Н Е Қ О ҒА М : « Ә Л ЕУ М ЕТ ТІ К Ж Ә Н Е Э КО Н О М И К А Л Ы Қ Ә Д ІЛ Д ІК » жыл сайын индексацияланады. Солай бола тұра халықаралық тәжірибеде зейнетақының орташа көлемі еңбек ақысының 60-70 пайызына сәйкес келеді. Қазақстанда бұл деңгей төмен, сол себеп- тен де республиканың егде адамдарының лайықты өмір сүрулеріне алаңдаушылықты тудырады. Зейнетақымен қамтамасыз ету саласындағы келесі мәселе зейнетақы жинақтаушы жүйемен, қорлардың сақталуымен тығыз байланысты. Атап өту керек, негізінде зейнетақы жинақтаушы қорлардың қызметі ашық болуға тиіс, ал инвестиция түсінікті және сенімді болғаны жөн. Қазақстанда әлеуметтік саясат жұмыстарын ары қарай жетілдіру уәкілетті мемлекеттік орган- дар мен үкіметтік емес ұйымдармен, сарапшылар топтарымен және ұлттық зерттеу институтта- рымен халықаралық деңгейде тікелей байланыс арқылы жүргізілуі тиіс. Ары қарай зерттеудің тақырыбы Азаматтар мен мемлекет арасындағы әлеуметтік қатынастар саласын қосымша зерттеу халықаралық нормативтік-құқықтық актілерге және Қазақстанға әлеуметтік, демографиялық және экономикалық параметр жағынан ұқсас басқа мемлекеттердің халықаралық тәжірибесін зерттеуге шоғырландырылуы тиіс.
33 «Қ АЗ АҚ С ТА Н Д АҒ Ы Е Л Іш ІЛ ІК Қ О Н Ы С АУ Д АР Уш Ы Л жүктеу/скачать 329,04 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|