Жауапты редакторлар: ҚР ҰҒА академигі, филология ғылымдарының докторы, профессор Р. Сыздық
жүктеу/скачать 3,26 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- ҚАЗАҚ ТІЛІНІҢ ДЫБЫСТАРЫ
| Басқармадан: жат сөз емлесі қазақ сөзі мен бірдей бо-
лады. Оның бүге-шігесін келер сандарда басамыз. Онан соң емленің жайы, қаулысы өз алдына кітап болып шығады. Сонда емле жайы толық түсініріледі. Оқушылар осы бастан ол кітапты алдыруға қам қылып, мемлекет баспасына заказ бере берсін. ҚАЗАҚ ТІЛІНІҢ ДЫБЫСТАРЫ 1924 жылғы сиез қазақ тілінің дыбыстарын дауысты, дау- ыссыз деп екі бөліп алып, дауыссыз дыбыстарды өз ішінен бес бөліп жіктеген: 1- р, л, у, й төртеуі жарты дауысты атанған; 2- ң, м, н – үшеуі ұяң делінген; 3- б, п, т, с, ш, қ, к – жетеуі қатаң атанған; 4- ж мен з – ымыралы, 5- д, ғ, г – үшеуі ымырасыз атанған. Сиез қазақша дыбыстарды былай жіктегенде – жалғау, жұрнақтардың ауанына қарай жіктеп еді: жалғау жұрнақтары бірдей болып шығатын дыбыстарды бірыңғай шығарып, оның əрқайсысын өз алдына бір тап қылып жіктеп еді; сөз аяғында келмейтін, жалғау жұрнақтардың іш бір түрі мен де үйлеспейтін үш дыбысты ымырасыз деп өз алдына бір тап қылып шығарып еді. Тілдің дыбыстарын олай тап-тапқа бөліп жіктеудің жал- пы жолы, – дыбыс жүйесінің ілімдік жолы, – олай емес, біздің ол сиездің жолынан басқа: тілдің дыбыстарын дыбыс жүйесінің ілімдік жолымен жіктеу үшін, дыбыс-дыбыстың шығатын жерін білу керек; жəне əр дыбыстың ішіндегі дау- ысы қандай, жай дыбысы қандай, – соны ашып алу керек. Ол үшін əр дыбысты өз алдына понағырап пен тексеру керек. Біздің дыбыстарымыз ол сиез кезінде де, онан кейін де олай тексеріліп ашылған жоқ. Сондықтан қазақ тілінің дыбыста- рын жіктеу үшін, – сиездің сол жолынан (жалғау, жұрнақ жо- лынан) басқа жол қолдануының мүмкіндігі де болмап еді. Бірақ түбінде біздің дыбыстарымыз солай, дыбыс жүйе- сінің жолы мен тексерілуі керек. Тəшкендегі ұлы үністеттің қазақ тілі кабинеті сол жолға түсіп отыр, – қазақ тілі каби- 34 35 нетінде қазақша дыбыстар дыбыс жүйесінің жалпы жолы- мен тексерілмек. Бұл жағынан кабинеттің əзірге тауып бер- ген іштемесі жоқ, бірақ кабинеттің қалауына түсіп тұрған түрлі жұбалар бар. Соның бірі менің мына ұсынып отырған жұбам. Дыбыстың көбі көмейден (дауыс қабыршағының дірілдегенінен) шығады: Бір қатары ауыздың ішіндегі тілдің қозғалғанынан, таңдайдан, тістен, еріннен, мұрыннан шығады. Көмекейден шығатын дыбыс – дауыс аталады да, басқа жерден шығатын дыбыс – жай дыбыс аталады. Дыбыстың көбінде дауыс та болады, жай дыбыс та болады, мəселен «р» дыбысында көмекейден келген дауыс та бар, тілдің ұшы дірілдегеннен болған жай дыбыс да бар; «о» дыбысының дені көмекейден шығады, бірақ оның ішінде тілдің қозғалғанынан, еріннің дөңгеленіп ілгері қарай қозғалғанынан болатын жай дыбыс да бар; бірақ «о» – да жай дыбыстан да дауыс күшті. Бір сыпыра дыбыстар да дауыс мүлде болмайды, – ондай дыбыстар көмекейден шықпайды, тек тілдің таңдайға, тіске жақындап қозғалғанынан, еріннің қозғалғанынан шығады. Мəселен «б» дыбысы солай: оның ішінде дауыс мүлде жоқ, – оны шығару үшін екі ерін біріне бірі тиуі керек де, кеңірдектен келген дем сол екі еріннің арасын ашып бірден бұзып шығу керек («б» дыбысын шығару үшін кеңірдектен келген дем дауыс қабыршығын дірілдетпей, дауыс шығармай келеді). Қазақша дыбыстардың əр қайсысын осылай, ішіндегі дауысы мен жай дыбысының шамасына қарай тексерсек 1 біздің дауысты дыбыстарымыздың бəріндеде жай дыбыстан да дауыс көп болады; жарты дауысты мен ұяң дыбыстар- да дауыс да болады, жай дыбыс да болады, бірақ дауысты дыбыстарға қарағанда дауыс аз болады да, басқа дыбыстар- дан дауысы анық болады; қатаң дыбыстардың «б»-дан басқа алтауында дауыс мүлде болмайды; ымыралы, ымырасыз 1 Біздің дыбыстарымыз тиісті аспабымен тексерілген жоқ. Біз қазақ дыбыстарын жалпы дыбыс жүйесінде айтылған дыбыстармен салысты- рып қана тексеріп отырмыз. атанған 5 дыбыс пен «б» дыбысы – алтауында жай дыбыс да болады, дауыс да болады, бірақ бұлардың дауысы ұяң мен жарты дауыстылардан кем болады. Бұл алты дыбыстың басқа дыбыстардан тағы бір басқалығы: бұлар өзгеден көрі қатаң 6 дыбысқа жуық болады, – қатаң дыбысқа сəл дауыс қосылса ақ болғаны, қатаң өзгеріп ымыралы иə ымырасыз болып шығады. Мəселен «п» -ға дауыс қосылса, ол өзгеріп «б» болады; «т-ға дауыс қосылса, ол «д» болады; сол қалыпты «с» – «з» болады; «ш» – «ж» болады; «қ» – «ғ» болады; «к» – «г» болады. «п», «қ», «к» –үшеуінің олай өзгеріп «б», «ғ», «г» болатыны жұрттың бəріне мəлім («таптым» дегенде «п»- ның айтылуы да, естілуі де «п», «табамын – дегенде «б» бо- лады; «қазақ» – «қазағым», «жүрек» – «жүрегім» – дегенде «қ» мен «к» өзгеріп «ғ», «г» болады). «Дорба» деген сөздің «деді», «деген» сықылды сөздердің басындағы дыбыстары таза «д»; бұл сөздерді аяғы қатаң болып келетін дыбыстарға жалғастыра айтсақ «д» өзгеріп, айтылуы да, естілуі де «т» бо- лып шығады: «ат дорба», «ақ дегені алғыс» деген сөздер «ат торпа», «ақ тегені…» болып айтылады; «Сегіз сом», «түзсіз» сықылды сөздер «сегіс сом», «түссіз» болып айтылады; «бес жарым», «құтжол» дегенде «ж» дыбысы «ш» болып кетеді. Сөйтіп қатаң атанған 6 дыбыстың əрқайсысының бір-бір сыңары болады: жүктеу/скачать 3,26 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|