Жауапты редакторлар
жүктеу/скачать 8,4 Mb. Pdf көрінісі
|
МƏНІСТІ с ы н. Мəні бар, мəнді. – Болды, көңілдеріңді түсірмей-ақ қойыңдар, - деп Асқарға м ə н і с т і көз тастады (Ə.Байбол, Теміржол., 51). МƏҢ: Мəң болды. с ө й л. Басы мең- зең болды, мəнгірді, есеңгіреді. Өгіздің 417 Байынқол Қалиев арқасынан жерге түскен бетте басы айна- лып, өзің де м ə ң б о л ы п, көпке дейін ес жинай алмайсың (А.Əшімов, Шығ. жин., 1., 53). Содан м ə ң б о л ғ а н адам- дай мелшиіп отырып қалған (К.Сегізбаев, Жылдың., 129).
жеріндегі көне түркі м ə ң г і т а с т а р ы н ы ң бірі (Күлтегін) қазақтың жаңа абат-байтағы Астана қаласына жеткізілді (Т.Зəкенұлы, Мəңгітас, 5). Бұл киелі жер еді, қазір де киелі жерге айналды. Сондықтан осында, киелі жерге, м ə ң г і
қайсысының аз күндік несібесі мен аз күндік м ə п а қ а с ы өз үйінде (Ə.Кекілбаев, Үркер, 356). МƏРЕМДЕ е т. ж е р г. 1. Əлемдеу, бүлдіру. Əнеукүні ауырып, малды өрістен күтуге шамам келмей қалып еді, əлгі қарасан келгір неме осылардың бақшасына түсіп, біраз м ə р е м д е п кетіпті (Ұ.Доспанбетов, Шығ., 4, 338). 2. а у ы с. Аймандай ету,
қой, оны аймандай етіп, м ə р е м д е п тастаған Алуаның жаңа қылығынан бəрі шындап шошынды (Ұ.Доспанбетов, Ел есінде, 225).
Ойын өткізу үшін аға төреші, м ə р е ш і, бақылаушы жəне есепшіден тұратын алқа құралады (Ө.Жолымбетов, Айгөлек, 78). МƏРЖІК с ы н. с ө й л. Мыржық. Кеп- касының күнқағары сынған м ə р ж і к бас шал келісе кеткені (Қаз. əдеб., 19.10.1973, 4).
Үкілі жекей тұмақ, құндыз бөрік, м ə р и д е н, шидемнен тігілген, өңірі оқалы, шолақ жең қамзол (М.Мағауин, Аласапыран, 50). Автордың бұрын аз қолданылып немесе тіпті қолданылмай келген: ... аймандай оқ, бүкті тоғай, қалбағай шатыр, берузəлі, м ə
сол XVI ғасырдан теріп, жинап тапқандары (Қаз. əдеб., 02.04.1982, 7). МƏРМƏРША ү с т. Мəрмəр сияқ- ты, мəрмəр тəрізді (А.Сейдімбеков, Ақиық, 47). МƏРТАЗА с ы н. Мəрмəрдай таза, ақ, тұнық. Мақтан тілеген м ə р т а з а көңіл аттың басын ауылдың ортасына бұрғызған (Д.Бейсенбекұлы, Əулиеағаш., 10).
жүріңдер, - деді Зəріп олардың келгеніне м ə р т е б е л е н і п (Б.Нұржекеев, Жау жағадан., 293). Ол былқ етер емес: «дегенім болды, бола да бермек» - деп, м ə р т е б
Адам бекерге., 89). МƏРТЕБЕЛЕНУ Мəртебелен етіс- тігінің қимыл атауы. М Ə Р Т Е Б Е Л Е У . . . О с ы о р а й - да анықтамалықты орынды іс, қажет дүние деп атап айтып, баспа орнын да, шығарушыларды м ə р т е б е л е у г е əбден болады (Қаз. əдеб., 22.10.1983, 9).
жанақ қолбасысы сəл-пəл м ə р т е б е л і р е к көрінер еді (М.Мағауин, Аласапы- ран, 301). МƏРТТІЛІК з а т. Жомарттық, мырзалық; мəрттік. Ақжүніс үш батыр- дың хас жаужүрек м ə р т т і л і г і н е риза болса да, əкесі үшін құрбандық еткен жауыздарға аяу тілемеді (С.Ордашева, Кек жуған, 7).
«Егеменнің» санын қарап шыққан сияқты едім, - деді м ə с л и х а т х а т ш ы с ы бəсең дауыспен (М.Мəжитов, Аманғали, 26). МƏСТЕКІ з а т. Қу, сұм. Мұндай м ə с т е к і н і көрген емеспін (Ғ.Мүсірепов, Ұлпан, 163). МƏСТҮР з а т. Бір істің шебері; ұста. – Қызыңды м ə с т ү р етіп шығғардың, мың да бір рахмет саған, ал ұлыңның билігін маған қойшы... (Қаз. əдеб., 11.07.1975, 4). МƏСУЕК ... Жастан жолдас болған бес жолдасы: м ə с у е к, тəспық, орамал, бəкі, қамшы болар (Шешендік сөздер, 44).
парымыз осылай аяқталды (Қ.Əбілқайыр, Текес, 192).
418 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі сирағына арнап тіккен м ə с і ш е жараса қалған (А.Сейдімбеков, Серпер, 98).
жалпақ, кең күбіні – тенек, кей жерде м ə т е й деп атайды (Ана тілі, 02.10.2008, 4). МƏТҚАПЫЛ з а т. ж е р г. Кесепат, кесір; қауіп-қатер. Бұлардың ісі де со- лай. Артқа қарап алып, алға ұмтылады. Көзомақа, жаппай шабыстың бір м ə т қ а
1969, №4, 99). МƏТ-МƏТ з а т. Ойын аты. Балаң- ның баяғы сонарда жалаңаяқ жүгіретін «м ə т – м ə т» ойнайтын шабыры осы (Т.Əлімқұлов, Сырлы наз, 164). МƏТӨКТІК з а т. ж е р г. Ақымақ- тық, ақылсыздық, кещелік. Көктемде бір мəрте қалаға қонып қалды. Сол жолғы м ə т ө к т і г і н əлі күнге кешірмейді. Несі бар еді? (Ж.Нəжімеденов, Кішкен- тай, 69).
ұқыптылық өнердегі м ə т т а қ а м д ы қ т ы, ұқыптылықты аңғартқандай (М.Əлімбаев, Көңіл күнд., 96). МƏТТАҚЫМ қ. Мəттақам. Бізге ана тілінен сабақ берген мұғалімдер ішін- де тіл тазалығына, дұрыс сөйлеуге, мəнді- мағыналы сөйлетуге аса м ə т т а қ ы м, ұқыпты маман Лəбиба Ғұсманова осы күні пенсияда (М.Əлімбаев, Көңіл күнд., 22). Бұл қара бастығының қадағалауынсыз-ақ жұмысқа м ə т т а қ ы м, іскер (Р.Тоқтаров, Ғасыр наны, 57).
жыл аш жүрсе де жемейді, сеніңіз. Ал м ə т ү ш к е л е р м е н көңілдес дегені түп-тұқиянымен өтірік (З.Иманбаев, Қос қайың, 512).
Мені мұқатуға м ə т і б и с і ң əйтеуір! (Қ.Найманбаев, Беймезгіл. 64). - Өстіп, оңай олжаға ғана м ə т і б и с і ң (Бұл да, 212). Əншейінде көлеңкеде отырып пыш- пыштағанда жұрттың бəрі де м ə т і б и (Ə.Кекілбаев, Құсқанаты, 266).
қонаққа көпшік əпер, - деп əйеліне м ə т і б и с и д і (Д.Досжанов, Жолбарыс, 15). МƏТІРӨШКЕ з а т. б о т. с ө й л. Киікоты (душица). Біреулер «м ə т і р ө ш к е» атап кеткен таудың күлгін гүлді өсімдігінің жапырақтарын шілде түсе екі- үш қап қып жинап алады (К.Сегізбаев, Жап-жасыл., 4). МƏУЕЛЕН ... Жеміс ағаштары, теректері м ə у е л е н і п, жарыса бой түзеп тұр (Саятшылық, 92).
қатыны өліп, тоқал іздеп, амалсыз сақал- мұртын күзеп, жасанып шыққан м ə у ж
лас жамылып, əсіре əлеміштеніп алыпты (Ə.Кекілбаев, Елең-алаң, 96).
алабұға мен м ə у к і л жыбырлап жатады (С.Жүнісов, Ақан сері, 2, 155).
1984, №9, 25). 2. Ұрғашы мысық (Ана тілі, 05.02.1998, 16). Мысықтың м ə у л е н і ми- яулап туар (Түбі бір түркі тілі, 56). МƏУЛЕТ з а т. а р. Туған жер, Отан. Жетісу ед м ə у л е т і, Сырымбет ед əулеті Дулат еді руы ( Жамбыл, Шығ., 1, 162).
діни басқармасы Мұхаммед пайғам- барымыздың дүниеге келген айына орай, жылдағы дəстүр бойынша М ə у л і т салтанатын ұйымдастырады (Ана тілі, 07.02.2013, 3). МƏУЛЯНА з а т. а р. к ө н е. Діни адам- дарға берілетін құрметті ат, атақ. Бұл ұзын бойлы, ат жақты, қалың қабақты, көзге көрікті жігіт еді. Діни оқудағы шеберлігі үшін м ə у л я н а атын алған (І.Есенберлин, Шығ. жин., 9, 204).
берлі қалай сүйрелеп жүрсін (М.Сқақбаев, Ұят тур., 118).
өңірі ақшұбар гүлді шыт көйлек киген арудай м ə у і л ж і п тұрды (Ж.Ахмади, Айтұмар, 250). 419 Байынқол Қалиев МƏУІТІ: Мəуіті шапан. Мəуітіден тігілген шапан. Басына сусар бөрік, үстіне м ə у і т і ш а п а н киген қазақтың би- болыстары мен байлары жүр (Т.Мəмесейіт, Таудан., 15).
тын сəтті пайдалануға м ə ш (Қаз. əдеб., 12.11.1982, 7).
м ə ш к е сойып едік, қалған жарты жаясын кеше бұзып алдық, одан басқа тұлдыр болса бұйырмасын (Б.Майлин, Таңд., 378). МƏШКЕ: Мəшке ит. Үлкендігі мысықтай-ақ болатын кішкене ит тұқымы. Жайма-шуақ үннен əлдебір жылы ықылас аңғарған м ə ш к е и т еркелей бəйпектеп, сабалақ құйрығымен иесінің жалаңаш балтырын сып-сып соғады (М.Сқақбаев, Ұят тур., 253).
мұқамның аяғы дəстүр бойынша м ə ш р а п п п е н – көпшілік қатысатын əн-би, хор- мен аяқталуы керек (О.Сəрсенбай, Шығ., 4, 164).
дүниелердің халық арасындағы м ə ш һ ү р л і г і ақиқат қой (Қаз. əдеб., 08.06.1984, 6).Əбу Əли ибн Сина өзінің кітабында: оның [əл-Фарабидің] шығармаларын пайдаланғанын, сол арқылы м ə ш һ ү р л і к к е қолы жеткенін еске алады (Лен. жас. 03.01.1973, 3). МƏШІК з а т. Кейбір жерде «лапта» деп аталатын балалар ойыны. Мұндағы балалар доптың орнына «лапта» – м ə ш і к ойнайды (Ж.Алтайбаев, Таңд. шығ., 309). МЕДБИБІ...Тұңғышы Жанбөпе – м е д б и б і. Медсестра м е д б и б і деп аудара бастады (Алматы ақшамы, 11.04.1991, 4). МЕДБИКЕШ з а т. с ө й л. Медбике. Күнделікті дəрумендерді ішкізуге келе- тін м е д б и к е ш абайсызда «Аққан дертінен емделгендер де болған» деп сы- пайылап жеткізіп қойды (С.Ордашева, Кек жуған, 57). МЕДИНЕ з а т. к ө н е. Штаб. Қазіргі жағдайда Моғолстан м е д и н е с і н бекінісі нашар Алмалыққа қалдырамыз ба, əлде жау қолы оңай жете алмас Ақсу шаһарына қайта көшіреміз бе? Соны шешіңдер (І.Есенберлин, Алмас., 187). Жəнібек пен Керей сұлтан бес жүз сойылды салт атты нөкерлерімен сіздің м е д и н е ң і з г е келе жатыр (Бұл да, 189).
(Қарлығаш би) кесенесі 1873 ж. салынған. Есігінің алдында, шығыс жақта өте биік емес дөңгелек мұнара – м е з а н бар (Ана тілі, 31.01.2013, 6).
Өзінің қыжылы бар топты м е з г е у ш і л е р: «Бұл əлгі пəленшелердің бүлігі» дейді (Т.Əлімқұлов, Көкек айы,111). МЕЗЕ з а т. Көздің қиығы. МЕЗЕК з а т. Иттің боғы (Жас алаш, 01.11.1998, 5). МЕЗІЛІК з а т. Мезі болғандық, ығыр қылғандық. М е з і л і к т е н арылып, ты- ныс аламыз ба деген тергеушілердің тəтті қиялын Байбөрінов бауырдай боршалап кете барды (Ж.Мусин, Туған үй., 192). МЕЗІРЕТІНДЕ ү с т. ж е р г. Шамасын- да, көлемінде, ішінде. Сол бір күн, бір түн батырдың содан бергі 3-4 айдың м е з і р е т і н д е г і тіршілігінің қуанышты медеті болды (К.Сегізбаев, Беласқан, 119). МЕЙМАНШЫЛА е т. Мейман болу, қонақ бару. Көзі боталаған ақсары қыз Үкілім мен əжесінің нағашыларына м е й м а н ш ы л а п келгендеріне айдан асқан (Т.Əбдірайым, Алабұға., 98). МЕЙМАНШЫЛАУ Мейманшыла етістігінің қимыл атауы. МЕЙМАНШЫЛЫҚ з а т. Мей- мангершілік, мейманшылдық. Ішіне төсек салып орын сайлап, Əр үйге саба орнат- ты, бие байлап. Ханына халық жиналып келгенінде, Етуге м е й м а н ш ы л ы қ қойған ойлап (Батырлар жыры, 6, 111).
ауылының м е й р а м қ о с т ы ғ ы н ы ң оның мініне жатқызбасақ керек (Тезек төре, 8). МЕЙРАМПАЗ¹ з а т. Елді күлдіретін цирк əртісі, сайқымазақ; клоун. Ал осы сəтте жұртшылық сахна сəні – Дмитрий мен Аркадий тəрізді м е й р а м п а з д а р
жатты (Лен. жас, 22.01.1977, 4). МЕЙРАМПАЗ² с ы н. Мейрамшыл, тойшыл, мерекешіл. МЕЙРАМПАЗДЫҚ з а т. Мейрам- паз болғандық, күлдіргіштік. Кезі келсе, 420 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі кесірлік те танытып, бұлар сайқымазақ, м е й р а м п а з д ы қ қ а жақын жүрген ғой (К.Ахметбеков, Ақдала, 2, 311). МЕЙРАМСУ з а т. ж е р г. Имансу. Ақыры ел денесін тауып əкеліпті. Оң жаққа қойып, м е й р а м с у ы н берген кезде əлдеқайдан «Мен – Арқарбаймын, мен – Арқарбаймын» деген дауыс естілсе керек (Қ.Олжай, Қанат байла., 33). МЕЙІРКЕШ з а т. с ө й л. Медбике. А втор бұған дейін «медбике», «медбибі» деп жазылып жүрген орыстың «медсестра» сөзінің м е й і р к е ш деген жаңа аудармасын ұсыныпты (Егем. Қазақст. 17.03.1992, 4).
саулықтарды қашан да суын басқызып, бір қаптатып алады (Қаз. əдеб., 21.11.1975, 1).
шыққасын, қайта айдап əкеліп кіреді астау басына (Қаз. əдеб., 21.11. 1975, 3).
қане? (Жұлдыз, 1973, №3, 75). МЕКТЕБИ қ. Мектептес. 1962 жылы жаз ортасында мен бала-шағамды ертіп, Баянауылда тұратын м е к т е б и досымның үйіне бардым (М.Əлімбаев, Көңіл күнд., 78). Ə.Сұлтанов өзінің м е к
да, қарындасын қалыңмалсыз қосқан екен (Жалын, 1974, №4, 117).
келіп, ұсқын-сықпыты м е л ж е м д і л е у тұмсықты құсбегілер «қылыш тұмсық» деп атайды (Ж.Бабалықов, Қырандар, 71). МЕЛЖЕМДІРЕК с ы н. Үлкенірек, мықтырақ, қарымдырақ. Буырылдап қойған айыр сақалы бар, дембелше келген орта бойлы, басы басқа денесінен м е л ж
Алттай., 23). МЕМЛЕКЕТТІК: Мемлекеттік меншік. Белгілі бір мемлекетке тиесілі барлық байлықт ар мен мүліктер. Алтынның қоры, алмас жəне валюта қорлары тек қана м е м л е т т і к м е н
Жақында лаборатория мамандарының жасап шығарған домбырасына М е м л е
ғарылды (Соц. Қаз., 26.10., 1974, 4). МЕН: Мен білсем. Менің білуімше, менің ойымша. ≈ М е н б і л с е м, ол бүгін келмейді. МЕНТ з а т. с ө й л. Тəртіп сақшылары, полицей. – М е н т т е р келе жатыр (Қ.Əбілқайыр, Текес., 42). – Мен сені əлі де сүйеді екенмін, - деді м е н т т е р кеткен соң (Бұл да). МЕНШІКТЕЛУШІ з а т. Біреу- дің иелігіне өткен зат; иел енуші. Бірақ тəуелдеу категориясы үнемі иеленушіні (меншіктеушіні ) жəне иеленілуші (м е н ш і к т е л у ш і) затты ғана білдіріп қоймайды, бір заттың басқа бір затқа қатысын да білдіреді (Қазіргі қаз. тілі., 223).
категориясы үнемі иеленушіні (м е н ш і к т е у ш і н і) жəне иеленілуші (меншіктелуші) затты ғана білдіріп қоймайды, бір заттың басқа бір затқа қатысын да білдіреді (Қазіргі қаз. тілі., 223). МЕҢЗЕУШІ з а т. Бір нəрсені меңзеген адам. МЕҢІРЕУ: Меңіреу құр. з о о л. Құрдың бір түрі. Мəселен, шырша, балқарағай өскен орманда қанаттылардан көбірек кездесетіні – м е ң і р е у қ ұ р (Лен. жас, 30.03.1977, 3). МЕРГЕН з а т. а с т р. Аспанның оң- түстік жарты шарына, дəлірек айтқанда Сарышаянның маңына орналасқан шоқжұлдыз. Ол қауыс (қараша) айында көрінеді. Шоқжұлдыздардың саны көп. Олар: Аққу, Арыстан, Бүркіт, Жетекші, М е р г е н, Саршаян, Кіші Аю, Үлкен Аю т.б. (Х.Əбішұлы, Халық астр., 9). М е р г е н жұлдызы Бүркіт, Қалқан, Жылан, Жыланбөктерген, Сарышаян, Ешкімүйіз ш о қ ж ұ л д ы з д а р ы н ы ң а р а л ы ғ ы н д а орналасқан (ҚҰЭ., 6, 472). 421 Байынқол Қалиев МЕРЗІМ з а т. ш а х м. с ө й л. Ферзі, уəзір. Бір «жаяуды» жүремін Ойын болар порым жоқ. Бұл шатырашта білемін, М е р з і м д е р г е орын жоқ (Шəкəрім, Шығ., 400). МЕРКІТ з а т. Моңғол тайпалары- ның бірі. Əзелде туысы басқа м е р к і т – керейге сіңді, ұлысы басқа күрлеуіт – қыпшаққа телінді (М.Мағауин, Аласа- пыран, 2, 148). Шыңғыс хан өзіне бағын- бай безе көшкен м е р к і т тайпа- сын соңынан қуып келіп осы ырғыз қаласында қырып кеткен (Ə.Кекілбаев, Үркер, 217). – Қасыңа мына Жошымен қосып, түмен əскер ал да, Гүрганжіге қашқан м е р к і т т і шап, - деген (Е.Тұрысов, Темірлан, 168). жүктеу/скачать 8,4 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|