МАЙМЕНЕ з а т. к ө н е. с ө й л. Май-

405

Байынқол Қалиев

тарыдан жасалған м а й с ө к немесе жент 

көпшілік  тамақтандыратын  орындарда 

ұлттық астың бір түрі ретінде дайындалса 

деймін (Лен.жас., 28.02.1974, 2).

МАЙСІҢДІ  с  ы  н.  Май  сіңіп  қалған 

(орамал). М а й с і ң д і орамалмен қолын 

шала-пұла  сүрте  салды  (К.  Сегізбаев, 

Жылдың  ең  қысқа., 142). Сонсоң  күбінің 

бетіне жабылған м а й с і ң д і дымқыл ора-

малды бір қолымен басып, екінші қолымен 

піспекті 2-3 рет толғаған болады (Жалын, 

1973, №1, 144).

МАЙТАЛҚАН з а т. Майға шыланған 

талқан. Шешесі алдымызға м а й т а л қ а н

қойып, шай берді (М.Қазиев, Үркер, 20).

МАЙТАРЫ  з  а  т.  Майға  шыланған 

тары;  майсөк.  Қаймаққа  бөктірілген  би-

дайды, майға шыланған м а й т а р ы н ы, 

мынау етті жейміз, қаласаң ана торлама қа-

уынды соямыз (М.Құдайқұлов, Құпия., 73). 

МАЙТОҚАШ з а т. с ө й л. Бауырсақ. 

Бəтима жеңгесі жаңа жылға арнап əзірлеген 

м а й т о қ а ш, шекшекей, құстіл, самсала-

рын қайнысының аузына тосып, əр түрінен 

омырып  əкеліп  алдына  жайып  салды 

(Х.Рахимов, Сеңгір сырлары, 201).

МАЙТҮБІТ...  Жасына  қарай  былай 

аталады: 1 жас – балапан, 2 жас – қантүбіт, 

3 жас – тірнек, 4 жас – тастүлек (құмтүлек), 

5 жас – мұзбалақ, 6 жас – көктүбіт, 7 жас – 

қана, 8 жас – жана, 9 жас – м а й т ү б і т, 

10 жас – барқын, 11 жас – баршын, 12 жас – 

шөгел (Саятшылық, 79). Жоғарыда аталған 

12 атаудың ішінде м а й т ү б і т  т е ата-

лады. Əрине, м а й т ү б і т дəуірі құстың 

орта жастан ауған, жасы егделеп, ұлғайып 

қалған  шағына  қатысты  (Ш.Бабалықов, 

Қырандар, 119).

МАЙХАНА  з  а  т.  ж  е  р  г.  Хан  орда-

сы.  Қақ  ортаға  оң  қанат  төрт  үй  бір-бір 

керегенің  орнын  ашық  тастап,  бір-біріне 

тіркестіріліп м а й х а н а қылып тігілген 

(Ə.Кекілбаев, Елең-алаң, 142)

МАЙШАМ ... Ол  орнынан  түрегелді 

де, бұрыштан əрі-бері қарап, м а й ш а м 

тапты, соны жақты (Ш.Өтепов., Таушелек-

те туған., 28).

МАЙШЫЛЫҚ  з  а  т.  Май  жинаумен 

айналысушылық, май жинаушылық.

МАЙЫР з а т. с ө й л. Майор. Əйгілі 

айтыс  Бəйетұлы  Құдайберген  м  а  й  ы  р

д ы ң үйінде болады (Қаз. əдеб., 31.08.1984, 

10).

МАЙЫСТЫРЫҢҚЫРА е т. Аздап ма-

йыстыру,  майыстыра  түсу.  Асекең  сұқ 

саусағымен оның қыр шеміршегін м а й ы с

т ы р ы ң қ ы р а п қойды (Қ.Ысқақ, Ақсу., 39).

МАКЕТТЕЛ  Макетте  етістігінен 

жасалған ырықсыз етіс. Кезекші бөлмесіне 

кірсек, бірінші бет м а к е т т е л і п поррек-

турасы оқылып жатыр екен (М.Əлімбаев, 

Көңіл күнд., 178).

МАКЕТТЕЛУ  Макеттел  етістігінің 

қимыл атауы.

МАКИНТОШТЫ с ы н. Үстінде ма-

кинтошы бар, макинтош киген.

МАКСИ з а т. Ұзындығы тізеден тө-

мен  кететін  мода.  Көңіліміз  «мини» 

мен  «мидиді»  қаласа – мұның  бəрі  ХХ 

ғасырдың ырғағы емес пе? «М а к с и» де-

ген тағы бар. Оның несі айып? (Лен. жас., 

22.03.1973, 3).

МАҚАЛСЫМАҚ  з  а  т.  Нағыз  мақал 

емес,  мақалға  жақын  нəрсе.  «Маса  кімді 

шақпайды,  қызды  кім  сүймейді»  деген

м а қ а л с ы м а қ шығыпты ғой (Ө.Ахмет, 

Қарқаралы., 115).

МАҚАТ  з  а  т.  Аюдың  еркегі  (теледи-

дардан).

МАҚҚА  з  а  т.  ж  е  р  г.  Домбыраның 

дыбысты  нашар  шығаратын  шанағы. 

Домбыраның  қырық  құраудан  тураты-

нын екінің бірі біле бермейді. Шанақтың 

саңлағы да, м а қ қ а с ы да болатынымен 

былайғы  жұрттың  ісі  жоқ  (Т.Əлімқұлов, 

Туған ауыл, 151).

МАҚПҰР ...? Сондай-ақ  төртқыр-

лықтағы, мешіт күмбезі астындағы, м а қ 

п ұ р д а ғ ы жазулар мен оюлар қалпына 

келтірілмек (Қаз. əдеб., 08.02.1980, 15). 

МАҚСАТНАМА з а т. ж а ң а. Алға қойған 

мақсаттар  мен  міндеттер  жиынтығы. 

Осы  конференцияда  партияның  жарғысы 

мен м а қ с а т н а м а с ы н бұрмалауға жол 

бермеу керек екендігі ескертілді (Егем. Қаз. 

02.09.1992, 3). Қазақтың мұсылман əйелдері 

одағының  м  а  қ  с  а  т  н  а  м  а  с  ы  н  ы  ң 

алдыға қойған міндеті республикамыздағы 

жетімханаларды  иелікке  алу  (Қаз.  əдеб., 

23.11.1990., 3).

МАҚСҰТСЫЗ с ы н. с ө й л. Мақсатсыз. 

Ей, жастар, қалай дейсің бұл дүние? Мұны 

бүйтіп  жаратқан  қандай  нəрсе?  Білімсіз,

м а қ с ұ т с ы з д а н шыққан болса, Мақсұт, 

білім,  ой  шықты  мұнан  неге? (Шəкəрім, 

Шығ., 201).

406

Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі

МАҚСЫМ с ы н. ж е р г. Қайырымды, 

мейірімді,  адал  (адам).  Ол  ғана  емес, 

Балақыздың  баратын  адамы  жоңғар 

соғысында кемтар болған м а қ с ы м пен-

де (Ж.Ахмади, Айтұмар, 164). Осылайша 

ауылды сырттай торуылдап отырып шығыс 

жақ шеттегі Қаратай м а қ с ы м н ы ң үйіне 

көзім түсті (Жалын, 1974, №5, 55).

МАҚТА: Мақта бітесі. з о о л. Мақта 

дақылын зақымдайтын біте (жəндік). М а қ

т  а    б  і  т  е  с  і  мақта  өсіретін  аймақтар-

дың барлығында кездеседі (Қазақст. табиғ., 

3, 283).

МАҚТАДАЙ  с  ы  н.  Мақта  сияқты, 

жұмсақ. Шығыс жақта түткен м а қ т а д а й

ұлпа бұлт (Т.Əлімқұлов, Туған ауыл, 80).

МАҚТАЛА е т. Арасына мақта салып 

тігу.  Назиқа  м  а  қ  т  а  л  а  ғ  а  н  шалбар 

киді, Аязда Омарменен отын жиды. Қояды 

шаң жұқтырмай, ұядай қып, Өздері боран 

алған  кішкене  үйді  (Қ.  Тоғұзақов,  Сібір 

Омар, 107).

МАҚТАЛАУ  Мақтала  етістігінің 

қимыл атауы.

МАҚТАНГӨЙ  с  ы  н.  Мақтаншақ, 

мақтанқұмар.  Маңғаз  байың  балпаңдап, 

М а қ т а н г ө й і ң талтаңдап, Бəйбіше-

лер балқылдап, Ақпейіл шалдар аңқылдап 

(Дулат Бабатайұлы: Нар заман., 217).

МАҚТАНГӨЙЛІК  з  а  т.  Мақтан-

шақтық,  мақтан  сүйгіштік.  Əрине,  ол 

істің рет-жөнін білетін адам ғой, штаттан 

тыс  қызметін  м  а  қ  т  а  н  г  ө  й  л  і  к  к  е

салынбай,  салауатты  түрде  бастады 

(М.Айымбетов, Құмөзен., 173). 

МАҚТАНҚОЙЛЫҚ  з  а  т.  Мақтан-

шақтық, мақтанқұмарлық. Жаратылысы-

нан оның бітеу м а қ т а н қ о й л ы ғ ы да 

жоқ емес-ті (Ж.Ахмади, Айтұмар, 8).

МАҚТАНҚҰМАРЛЫҚ  з  а  т.  Мақ-

тансүйгіштік, мақтаншақтық. Бұл жолғы 

əңгімемеміз  ақындық  мəдениет,  ақындық 

кішіпейілділік,  сөздегі  лақылдақтық  пен 

м а қ т а н қ ұ м а р л ы қ т а н сақтану, 

сыпайылық  жайында  ғана  пікір  қозғау 

болды (Қаз. əдеб., 05.04.1974, 3). Бұл Бəкең 

осы м а қ т а н қ ұ м а р л ы ғ ы н а н жас 

күнінде талай опық жеген (О.Сəрсенбаев, 

Жақсының көзі, 145).

МАҚТАНУШЫЛЫҚ  з  а  т.  Мақтан-

ғандық,  мақтанғыштық.  Алла  тағала 

жалғаншылдықпен байып, м а қ т а н у ш ы 

л ы қ т ы сүймейді (Жас алаш, 17.09.1994, 3). 

МАҚҰЛДАУЫНСЫЗ  с  ы  н.  Мақұл-

дамай;  құптаусыз,  қоштаусыз.  Келін 

ененің м а қ ұ л д а у ы н с ы з отбасылық 

маңызды істермен алым-берімге баса билік 

жасамайды (Н.Нүсіпоқасұлы, Ағаш бесік, 

2, 128).

МАЛ:  Мал  ақты  болсын.  «Сүт  көп 

болсын,  ақ  мол  болсын»  деген  тілек. 

Мал сауып жатқандарға: «м а л  а қ т ы,

балалар  бақты  б  о  л  с  ы  н»  деу  керек 

(А.Нүсіпоқасұлы, Ағаш бесік, 2, 39). 

МАЛАЗЫҚ з а т. Малға азық болатын 

нəрселер  (шөп,  жем,  көгөніс  т.б).  Бұйра 

сораң  шөлді  аймақты  жайылымдарда 

жақсы м а л а з ы ғ ы. Оны əсіресе түйе мен 

қой сүйсініп жейді (ҚҰЭ, 2, 454). Сəбізді 

шикілей де, піскен күйінде де пайдаланыла-

ды. Бағалы азық-түлік жəне м а л а з ы ғ ы

(М.Қожабеков, Дəріл. өсімд., 141).

МАЛАЗЫҚТЫҚ  с  ы  н.  Малға  азық 

боларлық. Күздік қарабидай Қазақстанның 

оңтүстігіндегі  суармалы  аудандарда  аса 

бағалы м а л а з ы қ т ы қ дақыл (Суарма-

лы егін, 194.). М а л а з ы қ т ы қ сапасы 

жағынан садақбоз боз түрлерінің ішіндегі 

ең маңыздысы (Лен. жас, 12.08.79).

МАЛАҚ: Малақ қоңызы. з о о л. ж е р г.

Қиқоңыз. – Бұл қоңыздарды – м а л а қ  қ о ң 

ы з ы (жук навозник) деп атайды. М а л а қ

қ  о  ң  ы  з  д  а  р  ы  өздері  жасаған  допта-

рын  жерге  көміп,  олармен  личинкала-

рын  қоректендіреді  (Қазақс.  пионері, 

13.08.1972, 3). 

МАЛАТАС  з  а  т.  с  ө  й  л.  Тұлықтас. 

Сондықтан үш м а л а т а с бұрынғымызша 

кешке  дейін  астық  бастырамыз  (Жұлдыз, 

1972, №4, 31).

МАЛАТЕМІР з а т. Жыртылған жердің 

кесек  топырағын  майдалайтын  тіс-тіс 

темір  құрал:  тырма.  Ұлы  жүз  Майқы 

биге: – Таңбаң сүргі, яғни м а л а т е м і р,

құсың  бүркіт,  ағашың  қараағаш,  ұраның

салауат болсын, - депті (Майқы би, 81).

МАЛҒҰНДЫҚ  з  а  т.  Опасыздық, 

қайырымсыздық,  мейірімсіздік,  арамдық. 

Хауа  айтты: - Тілегің  бір  тынсын! –деді, 

- Бұл кəпір бала болмай құрысын! – деді. – 

Сен шықсаң, мен де кеткем ол жұмақтан, - 

Деп шайтан м а л ғ ұ н д ы қ п е н іркілмейді 

(Мəшһүр Жүсіп, Шығ., 291).

МАЛДЫ-ЖАНДЫ  с  ы  н.  Малы  да, 

жаны (адамы) да көп. Ол Жетісу өңірінен 

Құлжа қаласының маңына отызыншы жыл-

407

Байынқол Қалиев

дары жан сауғалап барған. Өз жерінде м а л 

д ы-ж а н д ы бардам кісі екен (Қ.Толыбаев, 

Бабадан., 14). 

МАЛЖЕРІК с ы н. с ө й л. Малқұмар. 

Қазақ бірімен-бірі кезіге қалғанда алдымен 

«мал аман ба?» деп есендеседі. М а л ж е 

р і к қазақ үшін мұның ешқандай ерсілігі 

жоқ (М.Разданұлы, Алтай., 175).

МАЛҚОРДА с ы н. Бықсып жатқан, 

көң-қоқысты.  Батыр  əдеттегі  м  а  л  қ  о  р

д а, бықсыма, төртпақ ағасын бұндай үлкен 

істердің тұсында көргісі келмегендей бола-

тын (М.Əуезов, Қилы заман, 24).

МАЛМА:  Малма  аяқтанды.  Аяғын 

сүйретіп  басты,  ақырын  жүрді.  –

Жүрсейші, м а л м а  а я қ т а н б а й. – Ау, 

маған айтасың ба? (Б.Майлин, Таңд., 502).

МАЛСАҚСЫ е т. Малдың жайын көп 

ойлайтын  адам  болып  көріну.  Дөңгелек 

тұяқтылар  мен  айыр  тұяқшаларға  көңіл 

қойып, м а л с а қ с ы п жүр (К.Сегізбаев, 

Жап-жасыл., 102).

МАЛСАҚСУ  Малсақсы  етістігінің 

қимыл атауы.

МАЛСАҚТЫҚ... Байзақтың м а л с а қ 

т ы ғ ы н жақтырмай: - Барына қанағат. Мал 

табамын деп тым жанталаса бермесеңші, - 

депті (А.Жақсыбаев, Иса ақын, 191). 

МАЛ-САУҚАН з а т. Азды-көпті мал. 

Азын-аулақ  м  а  л-с  а  у  қ  а  н  ғ  а  нəпақа 

болсын  деп  жинаған  күделі  шөп  тоз-тоз 

(Қ.Жиенбай, Даңқ., 115).

МАЛТҮГЕЛ  с  ы  н.  Көңілі  тоқ, 

жайбарақат, бейқам. – Беу, м а л т ү г е л 

байғұс-ай, қаперіне кірер емес қой, - деді 

ауыл  адамдарының  бірі  (Т.Тілеуханов, 

Біздің əкелеріміз, 173).

МАЛШЫ: Малшылардың маршалы. 

п е р и ф р. Жазылбек Қуанышбаев д.м. Бұл 

бригада «м а л ш ы л а р д ы ң  м а р ш а л ы»

атанған  екі  мəрте  Еңбек  Ері  Жазылбек 

Қуанышбаев  атына  лайық  жұмыс  істеп 

жатқанымен  қуантады  (Б.Тоғысбаев,  От 

пен күл, 282).

МАМАЛЫҚ  з  а  т.  Мама  (шеше,  ана) 

болғандық. – Мен мына шампанды өзімнің 

Гауһарға м а м а л ы ғ ы м, оның қызым бола 

беруі  үшін  ішемін  (Ə.Тəжібаев,  Жаданов 

əңгім., 241). 

МАМПАҢ з а т. ж е р г. Ел басшысының 

көмекшісі. Мішəн м а м п а ң н ы ң өзі қой-

қозының күзем жүнін аламыз деп мал жақ-

қа кетіпті (Т.Мəмесейіт, Таңжарық, 2, 20).

МАМЫҚША  ү  с  т.  Мамық  тəрізді, 

мамық  секілді.  Байжан  сонау  өздерімен 

қатарласа,  күртік  қарды  м  а  м  ы  қ  ш  а 

басып  кеткендерді  көз  алдынан  өткізді 

(Х.Рахимов, Бетпе-бет, 176).

МАМЫРЛА ... 2. Құстың түлеу кезі, ескі 

қанат-құйрықтарының түсіп, жаңасының 

шығуы.  Құстар  тек  көктемгі  ұя  салу, 

жұмыртқа  басу,  балапан  ұшырудан  кейін 

ғана м а м ы р л а й д ы (Қ.Аймағамбетова, 

Табиғ. тану., 63).

МАМЫРЛАУ ... –  Июнь  айының 

орта  кезінде  құс  түлейді.  Қанатының 

қауырсындары  түсіп  қайтадан  жетіледі. 

Бұл  кезде  үйрек  пен  қаз  көтеріліп  ұша 

алмайды. Міне, осыны құстың м а м ы р

л а у ы дейді (Тың өлкесі., 18.07.1965, 3). 

Тіпті  м  а  м  ы  р  л  а  у  кезінде  дəрменсіз, 

қанатсыз  отырған  құстарды  əлдебір 

есерсоқтардың  таяқпен  ұрып  та  алған 

кездері  болған  (Мəдениет  жəне  тұрмыс, 

1968, №7, 11).

МАМЫРШЫЛЫҚ  з  ат.  с  ө  й  л.  Ма-

мыражайлық,  тыныштық.  Қыз  соңынан 

елдің  бар  азаматы  көтеріліп,  басқыншы 

жау жеңіліп, ел үстіне м а м ы р ш ы л ы қ 

орнапты (Қаз. əдеб., 22.09.1972, 3).

МАМЫТА з а т. ж е р г. Опат. Омар мен 

Дəуітбайдың сиырлары суға кетіп, м а м ы 

т а болды. Көп үй аралда қалды (Т.Əбдіков, 

Өліара., 221).

МАНАР з а т. Мата аты (Ғ.Сыланов, 

Дөң асқан, 61).

МАНАТ ... –  Кешегі  Берке  хан  да, 

Өзбек хан да м а н а т т а р ы н осы жерде

құйғызып, атын ататып жасаған (К.Жүніс-

тегі, Едіге, 142).

Манат сарайы. Ақша жасайтын сарай. 

– Бұл м а н а т  с а р а й ы, - деді жолбасшы. 

– Қандай? – деп Аңдысын қайта сұрады. – 

Ақшаны осы жерде жасайды (К.Жүністегі, 

Едіге, 142).

МАНҒҰТ з а т. Маңғол тайпаларының 

бірі.  Өр  Ононнан  қозғалған  торғауыт, 

ұрыт, м а ң ғ ұ т т ы қ мыңдықтары топ-

тасып,  лек-легімен  Керуленге  бет  алды 

(Е.Тұрысов, Темірлан, 159).

МАНДОЛ ... Ол м а н д о л д ы жақсы 

тартатын,  өзі  де  əн  салатын  (Қ.Қазиев, 

Үркер, 129). Бірақ м а н д о л тартқан жігіт 

ұнамады (Оңт.Қазақс. 11.09.1971, 3). 

МАНДОЛШЫ з а т. Мандол тартушы, 

мандолда  ойнаушы.  Сахнаға  бес  домбы-

408

Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі

рашы,  екі  м  а  н  д  о  л  ш  ы  кеп  жайғасты 

(Ж.Нəжімеденов, Кішкентай, 144). 

МАНДЫРАҚТА   е  т.  Мас  болу, 

қисаңдау, тілі күрмеліп, сөйлей алмай қалу, 

тəлтіректеу. Əншейінде болса м а н д ы 

р а қ т а п қалатындай-ақ ішті, екіншісін 

орындығының  астындағы  ағаш  жəшікке 

тығып салып алды (Ж.Қорғасбек, Жынды 

қайың., 3).

М А Н Д Ы РА Қ ТАУ   Ма н д ы р а қ т а 

етістігінің қимыл атауы.

МАНЕКЕНШІ  з  а  т.  Киімнің  жаңа 

моделін  киіп,  халыққа  көрсететін  адам. 

Бір кезде ортаға əрі биші, əрі м а н е к е н 

ш і əдемі келіншек шықты (М.Құдайқұлов, 

Құпия.,14). Бұрын м а н е к е н ш і болған. 

Былтырдан  бері  тігін  шеберлігіне  көшті 

(І.Есенберлин, Шығ. жин., 1, 337)

МАНЖАМ з а т. ж е р г. Уыс, шеңгел. 

МАНЖАМДА  е  т.  Ұстау,  уыстау, 

шеңгелдеу.  Қасқа  торының  шоқтығынан 

мытып, м а н ж а м д а п тұрғансын ғана құ-

ламай əзер қалды (Н.Серəлиев, Қанат, 23).

МАНЖАМДАУ Манжамда етістігінің 

қимыл атауы.

МАНЖЫ  з  а  т.  Ламаның  көмекшісі, 

шəкірті. Күре (пұтхана) маңында өздерін

м  а  н  ж  ы  м  ы  з  (шəкірт)  деп  атай-

тын  бір  өңкей  жырық  етек,  ұзын  шапан 

киген  тақырбас  мүриттер  қаптап  жүр 

(Қ.Жұмаділов, Дарабоз, 1, 308).

МАНИКЮРЛЫ с ы н. Маникюр жаса-

тылған (саусақ). М а н и к ю р л ы, əдемі, 

салалы  саусақтары  бар  нəзік  қолымен 

Ұлықбекті  қыз  бүйірден  түйгіштеп-

түйгіштеп  қояды  (Ж.Жұмақанов,  Замана 

билігі, 23).

МАНСАРДАЛЫ с ы н. Мансардасы бар, 

мансарда жасалынған. Маялап үйген шөп, 

қора-қопсы м а н с а р д а л ы қоңыр үйден 

оқшаулау  қоңсы  тұр  (Қ.Ысқақ,  Ақсу.,5).

  МАНСҰҚТАЛ  Мансұқта  етістігінен 

жасалған ырықсыз етіс. Ал, хош, бұл вари-

ант м а н с ұ қ т а л д ы делік (М.Əлімбаев, 

Көңіл  күнд., 168). Ендеше  осы  Шора 

жөніндегі  жырдың  теріс  м  а  н  с  ұ  қ  т  а 

л  ы  п  жүруінің  не  сыры  бар? (Қаз.  əдеб., 

17.08.1974, 15).

МАНСҰҚТАЛУ  Мансұқтал  етіс-

тігінің қимыл атауы.

МАНСҰҚТАУШЫ з а т. Мансұқ етуші, 

жоққа шығарушы, жарамсыз етуші. Əлде 

мен де дүние-боқты м а н с ұ қ т а у ш ы л а 

р д ы ң қатарына қосылдым ба? (Т.Қосуақ, 

Мəрмəр., 122)

МАНСЫ  з  а  т.  Солтүстік  аймақта 

тіршілік  ететін  халықтардың  бірі. 

Жасақтың жауы бейбіт жатқан татарлар мен 

ханты, м а н с ы л а р емес, көшімнің қарулы 

əскері болды (Қаз. əдеб., 10.11.1989, 7).

жүктеу/скачать 8,4 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: