Жауапты редакторлар
ЛИМАНДАУ Лиманда етістігінің қимыл атауы. ЛИМАНДЫ
жүктеу/скачать 8,4 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- ЛИНОТИПИСТ
- ЛҰҒАТСЫЗ
- ЛЫҚСЫҢҚЫРАУ
- М А ГА З И Н Д Е Т У
- МАГНЕТИТ
- МАГНИТТІ: Магнитті құйын.
- МАҒАН: Маған [саған, оған] салса.
- МАЖАЛДА …
- МАЖЫРАСЫНДЫҚ
- МАЗАҚИЯ
- МАЗМҰНДАЛ
- МАЗҰТ
- Майқан балық
- МАЙЛА: Майлаған бидайдай.
- МАЙМАҚ
ЛИМАНДАУ Лиманда етістігінің қимыл атауы. ЛИМАНДЫ с ы н. Лиманы бар, лиман жасалған (жер). Л и м а н д ы жерлер- ге неғұрлым құнды дəнді-дақылдарды егуге пайдалану мүмкіндіктерін анықтау мəселесі қойылды (Қазақст. ауыл шаруаш. 1960, №12, 65). Ол көп жылдық шөптерден: беде, еркекшөп, изен, л и ма н д ы жерлерге арпабас бидайық егуді ұсынып отыр (Бұл да, 1965, №2, 29). ЛИМАНДЫҚ с ы н. Лиман боларлық, лимандап суаруға жарарлық (жер). Егер республикада л и м а н д ы қ (көлдетіп суарылатын) жер көлемі 1940 жылы 142 мың гектар болса, 1969 жылы 707,8 мың гектарға жетті (С.Тұрғынбаев, Қой шару- аш., 65). ЛИНОТИПИСТ з а т. т и п о г р. с ө й л. Линотиписші. Линотип Газет редакция- сында əдебиетші Төлеутай, л и н о т и п и с т жəне метранпаж Забира мен Таңсық бар екен, мен жетінші болдым (Қаз. əдеб., 13.04.1973, 4).
техникалық училище л и н о т и п и с ш і л е р м е н бірге радиофикаторларды, поч- та байланысының операторларын жəне телеграфистерді дайындайды (Лен.жас, 04.04.1973, 4). ЛИРИКАШЫЛ с ы н. Лириканы жақсы көретін, лириканы ұнататын. – Лирика нашар, - дедім күліп, л и р и к а ш ы л ақынды поэзия туралы сөзге шақырғым келіп (Ə.Тəжібаев, Жаданов əңгім., 135). ЛОБОГРЕЙКА з а т. к ө н е. Орылған астықты айырмен беріп тұрса, оны бастырып шығаратын қарапайым ауыл шаруашылық машинасы. Шөп машина, л о б о г р е й к а орған астық бауларын бізге жеткізіп беріп үлгере алмайтын болды. Арбамен, сүйреткімен келгенін , со келген сəтінде бастырып тастаймыз да, аттарды доғарып қойып қарап отырамыз (Жұлдыз, №4, 1972, 39). ЛОБОГРЕЙКАШЫ з а т. Лобогрейка- да жұмыс істейтін адам. Л о б о г р е й к а ш ы л а р əлі кете қоймаған екен (Ə.Нəбиев, Бейтаныс., 128). Осы кезде л о б о г р е й к а ш ы л а р мен орақшылардан келе жатқан есепші Дəуренбек те жетті (Жалын, 1973, №6, 18).
Мыс., Бойыңдағы нəріңмін, Анық айтсаң жаныңмын. Қоссаң дауыссыз дыбыс, да- старханнан табылдым (қан+т) (Білім жəне еңбек, 1973, №1, 32)
өлшемдері қажет болатын сияқты (Алматы ақшамы, 20.11.1990, 2).
(Қ.Мұханбетқалиев, Қайдасың сен.,47). ЛОҢҚА з а т. м е д. Суық тиіп ауыр- ғанда қыздырып алып, денеге төңкеріп қою арқылы суықты сорғызатын банкі. Суық тиіп ауырғанда арқаға л о ң қ а (банкі) төңкеру де тиімді. Сол қолмен л о ң
қысқашпен ұстап, əрқайсысының ішін қыздырып, бір-бірлеп төңкере береді (Мəдениет жəне тұрмыс, 1984, №121, 17). Ауырған жеріне бір аптада екі рет л о ң
Жас əйелдің жауырын ортасына төңкер- ген л о ң қ а с ы н босатып алғанда қалың ет бұртиып шыға келді (М.Разданұлы, Алтай., 150).
береді (ҚСЭ, 335). ЛҰҒАТСЫЗ с ы н. с ө й л. Ұлағатсыз. Уезіңізде болған жүгенсіз, көргенсіз адам- дардың, сіздің қарамағыңыздағы тəртіпсіз,
келдік (С.Жүнісов, Ақан сері, 2, 68). ЛҰҒАТШЫЛ з а т. Сөз зерттеуші, сөздік жасаушы. Кейін л ұ ғ а т ш ы л а р 401 Байынқол Қалиев олардың тіл ерекшеліктерін диктафонға түсіреді (Қаз. əдеб., 16.08.1974,4).
ықшамды. Құндыз жағалы, қысқа л ұ қ п а н ш а п а н, бастарында қазақы қимаш бөрік (І.Есенберлин, Алмас., 25). ЛЫҚЫЛДА е т. Екі шекесі лық-лық ету, солқылдау. Л ы қ ы л д а ғ а н самайын қос қолдап қысып, көз шарасы ұлғая жанары бұлдырады (Д.Рамаданов, Тастүлек, 43).
Бір кезде тоқымы алға л ы қ с ы ң қ ы р а п, астындағы атының алдына түсе бастағанын байқады (Қаз.əдеб., 18.03.1983, 3). ЛЫҚСЫҢҚЫРАУ Лықсыңқыра етістігінің қимыл атауы. ЛЫҚЫС Лықы етістігінен жасалған ортақ етіс. Ишандар күндегі қалыпта ақ майға л ы қ ы с ы п, тағы бірсыпыра ауыз- дарын қисаңдатысып, тасбиқ алып отырған болып, ұйықтады (С.Торайғыров, Таңд. шығ., 267).
Мүлде л ы п а с ы з қалды (М.Мағауин, Екі томд., 2, 326).
ріне тəн домбыраны жоғарғы л я нотасы- нан бастап желпіндіре қағып алды (Қаз. əдеб., 12.12.1975, 4). Енді ол сыбызғыға до, ре, ми, фа, соль, л я, си – үш бұрыштаған жеті тесік жасап жатыр (Ғ.Мүсірепов, Ұлпан, 64).
Содан кейін Ескі Семей, Жаңа Семейі бар, Ертістің екі жағын қабат шарлап, ресторан- дата ма, м а г а з и н д е т е м е, кім білсін, - деп бір қойды (Дала дауылпаздары, 22).
сертацияны сəтті қорғағандарға, мəселен, физика ғылымының магистрі атағы беріледі (Егем. Қазақс., 15.05.1992, 2). МАГНЕТИТ з а т. Құрамында мыс жəне темір бар минерал. Тауларда құрамында мыс жəне темір бар жыныстар: халькопирит, азурит, м а г н е т и т жиі кездеседі (Қарқаралы, 40). МАГНИТТІ: Магнитті құйын. а с т р. Аспан əлемінде болатын магнитке қатысты табиғи құбылыс. Кейінгі жыл- дары ғана дəстүрге енген м а г н и т т і қ ұ й ы н күндерін хабарлауды ғұлама ғалым қырқыншы жылдары парызы санаған (Қ.Олжай, Қанат байла, 12). Ғалым күннің белсенділігі басталғанда жерге м аг н и т т і қ ұ й ы н д а р көптеп жететінін, инфаркт мен басқа аурулар қозатынын, еш себепсіз өзіне-өзі қол салушылар шығатынын дəлелдеген (Бұл да). МАҒАН: Маған [саған, оған] салса. Менің (сенің, оның) еркіме қойса. Оның бер жағында м а ғ а н с а л с а, құм аузындағы шабырда біраз күн аялдар едім (К.Ахметбеков, Ақдала, 2, 11) МАҒЛҰМДАУ ... Министрлердің мүлкі мен кірісін м а ғ л ұ м д а у – қоғамның социалистік сəнін келтірер іс (Ана тілі, 23.10.2008). МАҒРИБ з а т. д і н и. Кешкі намаз. «На- маз тағылымында» тəулігіне бес рет оқы- латын намаздың аттары: таң намазы (һамдап), түскі намаз, бесін (түстен кейінгі) намазы, кешкі намаз (м а ғ р и б), түнгі намаз да келтірілген (Егем. Қазақст., 14.02.1991, 6).
кішкентай баласын көдек, қодық, тақай деп, ол одан үлкенін тайқар, есектің ұрғашысын
графия., 2, 86). МАДАҚ-ҚОШ з а т. Мадақтау, қош- тау, көтермелеу əрекеті. Мұнысын бас жылқышы байқағанмен сырт шешіле м а д а қ-қ о ш білдірмейтін-ді (Лен. жас, 29.01.72, 2). МАДАҚШЫЛДЫҚ з а т. Мадақ- тағандық, мақтағандық, дəріптеушілік. Жанжалшылдық та, түптеп келгенде, м а д а қ ш ы л д ы қ сияқты уақытша ғана атақ шығаратын баянсыз құбылыс (Ə.Нұрпейісов, Соңғы., 449).
402 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі МАДДА з а т. а р. Араб əріптерінің үстіне қойылатын белгілердің бірі. Оспан дəуірінен сақталған құранның əріптері үстінде һамза, таштид, сукун, м а д д а, уас- ла; қысқа дыбыстылар: фатха, кесра, дамма белгілері жоқ (Қаз. əдеб., 25.08.1989, 14).
сөздері өздерінің бірінші мағыналарын жоғалтып бара жатқан секілді (Қаз. əдеб., 01.04.1983, 3). М а д и я р тілінде құлаққа өте жиі жəне жылы естілетін тіркестерінің бірі – кеует кезек (келет кезек) (Бұл да). МАДЬЯРША ү с т. Мадьяр тілінде сөйлеу. Жуəрмек деген венгрше, яғни м а д ь я р ш а «қыршын», «уыздай жас» деген сөз (Қаз. əдеб., 20.09.1985, 9). МАЖАЛДА … Қолда өскен ұғылан- ның осындай тұрпатты боларын кім м а ж а л д а ғ а н (Соц.Қазақст. 16.02.1991, 4). МАЖАР¹ з а т. Қазіргі венгр халқы; мадьяр. Бүгінгі Дунай ғұнарғудың бірнеше ғасыр бойы малын, əсіресе жылқысын суарған бас арна болып келгені м а ж
айқындала түседі (А.Сатаев, Бəрі де., 37). – Біздің күн түбіндегі м а ж а р д а (ма- дьяр, венгр), жер түбіндегі алманда (неміс) кеткен еншіміз жоқ (М.Мағауин, Аласапы- ран, 2, 240). МАЖАР² з а т. Төрт доңғалақты, шарбақты (қалқанды) үлкен арба. Есік алдында м а ж а р ма, ырадуан ба, əйтеуір бір жақ доңғалақсыз шоңқиған арба (С.Жүнісов, Ақан сері, 2, 298). Пішен ша- батын 36 ат машина, үш трактор машина, жиырма ат арба, 60 м а ж а р, 10 автома- шина сапалы жөндеуден өтіп дайын болды (Оңт. Қазақст., 21.05.1963, 3). Мажар арба. Шанағы үлкен арба. Тың тынысы ашылып, м а ж а р а р б а ғ а мағұрлана артып жататын сəттерін еске түсірді (М.Байғұт, Бұла бұла, 12). Үш ай демалыста м а ж а р арба айдап, пішен таситынбыз (Шамшырақ., 20.11.1971, 2). МАЖЫҚ е т. ж е р г. Қайғыру, қапалану. Мұхтар мен Қаныш кейде сөз қағыстырып отыратын. Сөзден ұтылғаны м а ж ы ғ ы п, ұялып жүретін (М.Əуезов тур. ест. 21). МАЖЫРАСЫН с ы н. ж е р г. Мажыра- жай. – Дəурендер келе жатыр, - деді. Сосын əлгідегі жиырылған денесі босаңсып, бір м а ж ы р а с ы н қалыпқа енді (А.Мекебаев, Жадыра, 15). МАЖЫРАСЫНДЫҚ з а т. ж е р г. Мажыражайлық. Байқаймын бұрынғы- дай емес Тұрлыбайдың қабағы жазылып, жүзінен тоқмейіл жанның м а ж ы р а с
Аңызақ, 125). МАЗАҚИЯ з а т. с ө й л. Мазақтама. – Мұның атын махаббат м а з а қ и я с ы дейді, Зəружан! Қош! (О.Сəрсенбай, Шығ., 4, 26).
көздері, былқ-сылқ еткен мойын-басы, ұзын тұра кеудесі өткен-кеткен м а з
(Ұ.Доспанбетов, Шығ., 4, 173). МАЗАЛЫЛЫҚ з а т. Мазалы болған- дық, жайлылық. Ол м а з а л ы қ т а н д а , ма з а с ы зд ы қ т а н д а а д а б ол д ы (Қ.Құрманғалиева, Атырау., 163).
жеке тақырыпшалар арналыпты. Əрі м а з м ұ н д а л у ы да ойдағыдай (Қаз. əдеб., 08.05.1987, 7). МАЗҰТ з а т. с ө й л. Мазут. – Біз көбіне м а з ұ т п е н бір сүйкейміз де бұрай береміз (Р.Өтесінов, Айтылмаған., 76). МАЗЫ ... Белгілі м а з ы Бұзаубайдың Исатай деген жалғыз ұлы болады (Ел ау- зынан, 142)
Надырқұлды ортаға алып, м а й б ү л к і л м е н қаңырдаңды қуалай жүріп кетті (Қаз. əдеб., 15.11.1974, 4). Май жеді. т е х н. Майды көп пайдалан- ды (жұмсады). – Тракторым м а й ж е п жүр, - деп күбірледі жігіт (Ж.Түменбаев, Қардағы із., 26).
зауыт па, м а й з а у ы т па, əйтеуір сон- дай зауыттың бірінде істейтін (Қаз. əдеб., 09.09.1988, 14). Май сасыр. б о т. Малға жұғымдылығына қарай сасыр өсімдігі кейде осылай да ата- лынады. Бетегесі бырдай боп, М а й с а с ы р ы дырдай боп, Тарлаулары балдайын, Бал- дауы жая-жалдайын... (Дулат Бабатайұлы: Нар заман., 215).
403 Байынқол Қалиев тоздырған айдау жолдың қопсып жататын м а й т о п ы р а ғ ы н құтырма жел əй-шəйға қаратпай суыра жөнелді (К.Ахметбеков, Ақдала, 2, 60).
«Ақылды бол, балам» деп Атам берді бір кітап, «Айтарсың жайын маған деп, Əуелі оқып м а й ы н ш а қ!» (Лен. жас, 17.05.1972, 4).
саланың м а й ы н і ш к е н мамандар жоқ- тың қасы (Алаш айнасы, 2010, №90, 5).
ер-тұрманын бауырына алып, бос келген соң, онсыз да м а й і ш к е н д е й б о л ы п отырған ауыл бір сұмдықтың болғанын бі- ле қойды (Ə.Кекілбаев, Дала баллада., 28). Кешкі автобуста бірде ұйықтап, енді бірде оянып, м а з а с ы м а й і ш к е н д е й б о л ғ а н Назарбек таң ата көздеген қаласына жетті (Т. Əлқанұлы, Тірліктен., 105). Немересі үшін мазасы м а й і ш к е н д е й б о л ы п, қыл үстінде жүрді (Жетісу, 10.06.2009).
Чехославакиядан əкелінген ханбалық, ақ амур, м а й б а с т.б. балықтар да өсіп-өнуде (Қаз. əдеб., 12.09.1980, 10). МАЙБӨКСЕ с ы н. Бөксесі жұмыр, семіз. От үстіне төнген м а й б ө к с е, қысық көз, жаужүрек жауынгерлер қандыкөбік боршаны қара қанжарға түйреп, қызыл көмекейге таласа тастап жатты (Е.Тұрысов, Темірлан, 146).
құраған (Жетісу, 29.10.09). Кейде қарыз м а й б ұ р ш а қ п е н де есептелінеді (Бұл да). МАЙДАМ .. ? Сегіз түмен лек-легімен ұлы дарияға тоғысқан айдынды өзендей əлгі м а й д а м жазыққа келіп жатты, ағылып жатты (Е.Тұрысов, Темірлан, 17). МАЙДАМСОҚ с ы н. ж е р г. Қара- пайым, жеңіл-желпі. «Алматы жақ қалай?», «қашан шығып едіңіз», «онда да қар жауған шығар?» деген азандағы м а й д а м с о қ жайбарақат əңгімеге ойысты (Жұлдыз, 1975, №4 162).
жалғыз бұл емес еді. Тұра қалып м а й д а н б е р д і (С.Елубаев, Ойсыл қара., 6). Анталап тұрған ашқарақ ауыздар ортадағы өлексеге м а й д а н б е р д і (Бұл да).
болмасаң қайтеді! – деп зекіп тастады (М.Қаназов, Арна., 78).
деп атайтын қызыл балық – м а й қ а н (Ертіс өңірі, 28). Солардың бірі – албырттар (лососовые) тұқымына жататын м а й қ а н (Лен. жас, 30.03.1977, 3).
сияқты м а й қ а н б а л ы қ жер жүзінде еш жерде жоқ (Марқакөл, 47).
жүргенімді қайдан білесің? Əлде байы бар қатындардың бəрі м а й қ а н ш е г і п жүр ме екен? (Ұ.Доспамбетов, Ел есінде., 102). МАЙҚАП з а т. и х т и о л. Оңтүстікғ Алтай өзендері мен Марқакөл көлін мекендейтін, қара қоңыр түсті, ірі жыртқыш балық. М а й қ а п көктемде қ ұ м д ы , ұ с а қ т а с т ы т а я з с ул а р д а уылдырықтарын шашады (Қазақст. жану- ар., 63). МАЙҚАРАҒАЙ ... 2. Майқарағайдың сүрегі, ағашы. М а й қ а р а ғ а й д ы ң түтіні сіңген бес қанат қоңыр үйді жел селкілдетіп əкете жаздады (Т.Оразов, Қаныштың жастық., 36). Ошақ басында маздай жанған оттар көңілге ғажайыптай ыстық танылады. Тезек, м а й қ а р а ғ а й түтінінің аралас иісі келеді (Ə.Əзиев, Шапақ, 83).
не, тезек домалатқан м а й қ о ң ы з ғұсап (Ə.Əлімжанов, Отырардан., 281).
Бұлар – үлкен жəне кіші қосаяқтар, секіргіш қосаяқ жəне м а й қ ұ й р ы қ (Қазақст. жа- нуар., 39). МАЙҚҰМАРЛАУ с ы н. Майды ұнататын, май жегенді жақсы көретін. М а й қ ұ м а р л а у біреуі күрең тайдың жуан елі қазысын дəріптеп, елдің сілекейін шұбыртты (Ə.Əбішев, Найзағай, 62)
404 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі МАЙЛА: Майлаған бидайдай. Жыл- тырап тұрған; жып-жылтыр. Колдиев- тің м а й л а ғ а н б и д а й д а й жып-жыл- тыр қызыл күрең өңі бұзылып, беті оқыс жыбырлап кетті (С.Бақбергенов, Қарға там., 77).
жоғары жақтың бəрі қап-қара, баттасқан м а й л а қ ы күйе (Ə.Кекілбаев, Елең-алаң, 161). Үйлерді, көшелерді баттасқан м а й л а қ ы мұнар көлегейлеп апты (Ə.Кекілбаев, Құсқанат, 214). МАЙЛАҚЫЛАН е т. ж е р г. Ала- бажақтану, қарақошқылдану. Алдындағы.. қолтиді м а й л а қ ы л а н ы п қалған жиде тастары ию-қию араласып кетіпті (Ə.Кекілбаев, Үркер). МАЙЛЫҚ з а т. з о о л. ж е р г. Ала- тауда кездесетін торғайлардың бір түрі. Албандар атын атап түстейтұғын, Мінеки, Алатауға біткен торғай: қара, боз, суық, бұқпас, сипті, шымшық, шапшақай, м а й л ы қ, маубасбұқа, шөже (І.Жансүгіров, Шығ.,163). МАЙМАҚ з а т. с ө й л. Аю. Тоят берген м а й м а қ т ы көріп, қитар көзі шарасынан шыға жаздады да, құлағын жымыра бұғып, бұта-бүргенді паналап зытып отырды (М.Құмарбекұлы, Жер иесі, 322). МАЙМАНА з а т. к ө н е. Əскердің оң қанаты. Сол қанатты (майсара) Ілияс- Қожа-хан мен Əмір Хамит, оң қанатты (м а й м а н а) Əмір Тоқтемір мен Əмір Бекшік басқарды (ҚазССР тарихы, 2, 199). жүктеу/скачать 8,4 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|