Жауапты редакторлар
жүктеу/скачать 8,4 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- ТАРПАҢДАНУ
- ТАРПЫ
- ТАРСЫЛДАҚ
- ТАРТАСОҚТАНУ
- ТАРЫЛЫҚ ...
- ТАСБУЫН
- ТАСТАТҚЫЗ
ТАРМАҚТАС е т. Салаласу, сабақтасу, байланысу. Біресе жылытып, біресе ызғырық соғып тұратын климат əуендері əлемдік тартылыспен т а р м а қ т а с ы п кетсе, құс оны сезген болар (Лен. жас, 05.04.1974, 4).
үш түрі бар. Олар: құлан, т а р п а ң, түзат. Ал домбай – есек туыстас (Ана тілі, 05.09.1996, 7). ТАРПАҢДАН е т. Шайпау мінез көрсету, осқырыну. Бай қатты жөткі- рінді, қайқаңдады, Ақырды, айбаттанды, тал шайнады. Қарағыштап пышаққа оң- ды-солды Осқырынған асаудай ш а р- п а ң д а н д ы (А. Үлімжіұлы, Шығ. жин., 2, 37).
551 Байынқол Қалиев ТАРПАҢДАНУ Тарпаңдан етістігі- нің қимыл атауы. ТАРПАҢСУ Тарпаңсы етістігінің қимыл атауы. ТАРПАҢСЫ е т. Асаусу, үрку. Сосын тағы бір асаусыған, т а р п а ң с ы ғ а н сəттерде кеуде қабын тесердей ышқына жөнелді (Жұлдыз, 1975, №4, 166). ТАРПАЯҚ с ы н. Ұзын сирақ, бұты ұзын. Қыз «қуып жет» деді де, жүгіре жөнелді. Т а р п а я қ қара бала тұра қуды (Ə.Нұрпейісов, Соңғы., 150). Шалғайласа жеткен т а р п а я қ қара бала топырақты бұрқ еткізе кішкентай қызға қатарласа жығылып еді (Бұл да, 151). ТАРПЫ з а т. ж е р г. Түгі (түк) – Қозышы баланың айына қой бергенде, т а р п ы м қала ма? – деді (К. Мұқажанұлы, Ортеке, 259). ТАРСЫЛДАҚ з а т. Тарсылдап дыбыс шығарған нəрсе. ≈ Мына т а р с ы л д а қ қашан тоқтар екен?! ТАРТ: Тартып жіберді. Арақты сіміріп салды. – Қой, болмас, енді сізбен таныстығымыз берік болсын, жүз грамнан т а р т ы п ж і б е р е й і к деді Машеков (Ə.Тарази, Тасжарған, 305). ТАРТАСОҚТАН е т. ж е р г. Өзін-өзі шектеу, шамадан аспау. Өзгелерді кеу-ке- улеп, қыздырмалатып отырғанмен, өзі т а р т а с о қ т а н аса қоймаған (О.Сəрсенбай, Шеңбер, 197). ТАРТАСОҚТАНУ Тартасоқтан етістігінің қимыл атауы. ТАРТҚЫ з а т. Əйелдердің кеудесін тартып қоятын нəрсесі. Көкірегін қысып ыстықтата берген соң, кірлеп кеткен т а р т қ ы н ы ң түймесін ағытып, жастығының астына салды (Ж.Аймауытов, Шығ., 365). ТАРТПА¹ з а т. м е д. х а л қ. Адамның басын кегжектетіп, артқа қарай тартып ауыртатын ауру. Мейіргүлді бір шəйнек ыстық суға салып қайнатқанда пайда болған көпіршіктер т а р т п а ауруы- ның таптырмас емі көрінеді (Қ.Ботбай, Егіз., 44).
(шалғысын) шыңдап, көзі тірісінде əже- міз тігіп берген қара торсыққа сусынын құйып, пішен оруға шыққан (Қаз. əдеб., 08.06.1984, 9).
бітіп, өзенге су жіберетін т а р т п а с ы н қаздыруға барған беті еді (Р.Аманкелдиев, Батырдың., 70). ТАРТПАЛЫ¹ с ы н. Бауын тар- тып қалсаң шешілетін (тон). «Едіге» жырындағы «жауырындары жақталы, түйме бауы т а р т п а л ы алқара кіс тон» деген көне дəуірдің атрибуты ғана (Е.Жұбанов, Толғауы тоқсан., 124).
болушы еді (Ғ.Мустафин, Жиырма бес, 17). ТАРТУ: Тарту жіп. э т н. Тығыз болу үшін өрмек жіптерін мезгіл-мезгіл тартып қоятын жіп. Тігін, тоқыма өнеріне қатысты «бақылау жіп», «еркек жіп», «шатыс», «т а р т у ж і п », «арқау» т.б. деп аталатын терминдер бар (Аңыз адам, 2011, №19, 15). ТАРТУСЫЗ ү с т. Тартпайынша, тартпаса. Жүйрік ат екеш жүйрік аттың өзі бəйгеден т а р т у с ы з келмейді (Жұлдыз, 1973, №3, 25).
бойынша есірей кəпір Коломонның мұсылман дініндегі қыпшақ қызы Құндызды қатын етіп алуды ойлаған күнəсі үшін инақ етіп т а р т ы л с ы н (І.Есенберлин, Алтын Орда, 1, 117). Тай күнінде т а р т ы л ы п кетті (О.Бөкеев, Қайдасың, 130). ТАРХАН з а т. к ө н е. Əскер басылары- на берілетін атақ (Ертедегі əдеб. нұсқа., 26). Т а р х а н – шығыс əскери тілін- де фельдмаршал деген ұғым береді екен (Егмен. Қазақст., 27.02.1993, 5). ТАРХАНДЫҚ с ы н. Тарханға тəн, тарханға қатысты. Моғолстанның ұлысбектерінің т а р х а н д ы қ право- лары болды (ҚазССР тарихы, 2, 233). Риза болған сұлтан оған т а р х а н д ы қ куəлік береді (А.Сейдімбеков, Күңгір-күңгір, 198).
қара мұртының қияғы селтиіп, сырты күйе-күйе қара котелоктен т а р ы б о т
тамған., 131). Тары қаралау э т н. Тарыны келіге түйіп, сыртқы қауызынан айыру (арылту) ісі. Алқаның мойнына артылған жауапты жұмыс: от жағу, тамақ пісіру, отын тасу, мал суару, т а р ы қ а р а л а у, көш басын жетелеу... (І.Жансүгіров, Шығ., 4, 5). 552 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі ТАРЫЛЫҚ ... Шал Əлібектен т а р ы л ы қ жер сұрады (Жұлдыз, 1973, 43, №2). ТАРЫМШЫЛЫҚ ... Баяғы соғыс кезіндегі т а р ы м т а ш ы л ы қ т а да адамшылық қасиетімізден айырылмап едік қой (Қ.Тоқмырзин, Үш кие, 230). ТАС¹: Тас барақ. Тастан қалап, ара- ларын лаймен байланыстырып жасалған барақ (үй). Құтлық қаған Бөрілі таудың отын суы мол, күнқақты қойнауының бірінен т а с б а р а қ салдырып, қаған орда- сы мен өзінің қосшыларын, қызметшілерін сонда қоныстандырған еді (Т.Зəкенұлы, Мəңгітас, 276). Тоныкөк келгенде қаған ордасы күзде тұрғызған т а с б а р а қ қ а отырды (Бұл да). Тас бастау. Тас астынан шығып жатқан баст ау. Бірнеше жердегі т а с б а с т а у д ы ң суы жылап ағады (К. Мұқажанұлы, Ортеке, 148). Тас емшек. Сауылуы қиын, қатты ем- шек. Төрт жыл ескек тартқан қара кемпірдің тастай саусақтары т а с е м ш е к т і ң сүтін қақтап сауып алады (Ə.Нұрпейісов, Соңғы., 416). Тас қабырғалы. Тастан қаланған қабырғасы бар. Арнаулы күзетші, жасақтар оларды айдап алып келіп жұмысқа сап, түн бола жатуға ол т а с қ а б ы р ғ а л ы, темір есікті хизарларына қайтып апаратын (І.Есенберлин, Алтын орда, 1, 196).
білсін, орысша хат білмесе, т а с қ а т ү с у г е жарамайды» деген Закон бүгінге дейін болған емес («Қазақ» газеті ). Тас қуырдақ. Отқа қыздырылған тасқа қалап пісірген ет. Т а с қ у ы р д а қ та, көмбе мен қарын қуырдақ та – əлі темір ыдыстар тарамаған, есте жоқ ескі за- манда шыққан тағамдар ғой (Қ.Жұмаділов, Дарабоз, 1, 214). Тас маңдай. Бейшара, сорлы. Осы уақытқа дейін ескі аурудың (рушылдықтың) вирусын таратушы т а с м а ң д а й л а р
жетпейді?, 35). Тас мешін. Құрғақшылық болып, аяғы жұтқа ұласқан мешін жылы. Беріректе т а с м е ш і н д е жұт болып, мал азайып, кешегі ұлы конфискеге атақты Көтенші мен Сары Ербол ғана ілікті (Т.Əбдіков, Өліара, 83). Тас мия б о т. Мияның сабағы да, дəні де қатты түрі. Арай анадай жерде қара арпаның кəріқызы мен т а с м и я с ы н теріп отырған келініне əрең бұрылып, сау қолын көтеріп, алқор таяқпен бусап жатқан жерді салып-салып қалды (Ш.Мұртазаев, Мылтықсыз., 58). Тас пеш. Тастан қалап жасалынған пеш. Бір бұрышынан үлкен т а с п е ш орнатқан соң ертеңнен қара кешке дейін алысып-жұлыса берсең де даяр орын болып шықты (К.Сегізбаев, Беласқан, 253). Тас тақтайша. Тастан жасалған тақтайша. Нева өзенінің қара мəрмəрмен көмкерілген жағалау кемерлері таңғы тұманнан тершіп, т а с т а қ т а й ш а л а
көздің жасындай ұсақ тамшылар қаптап жүр (С.Рахымбек, Айдында., 45).
бойына түскенше т а с т а с т а м ж е р болмаса да, оқ бойындай ғана жер еді (М.Разданұлы, Алтай., 229). ТАС²... 2. а у ы с. Мүлде, тіптен. Баяғыдағы мектеп пəндерін т а с ұмытып қалыппыз, жадымызды жаңғырта алмай қиналдық (Ə.Асқаров, Таңд., 6). ТАСАТАР з а т. с ө й л. Аша ағаш пен резинкадан жасалған құс ататын бала- лар қаруы; рəгетке. – Аха, т а с а т а р жасайық. Сонан соң екі садақ алу керек (Э.Төреханов, Таудан түс., 211).
тізе бүкті (Ж.Нəжімеденов, Кішкентай, 27). 2. Тəрелкенің (тарелканың) қазақша
– Жездеке, алдыңдағы мына тəрелке сенікі (Ə.Нұрпейісов, Соңғы., 104).
дан қоректенгенді ұнатады (Су асты. тіршілік, 70).
«қызыл қашаған» деп атап кеткен ускуч, хармус, т а с б а с ойнақ салады (Соц. Қаз., 22.02.1977, 4). Онда (Ветнамда) тибет жəне малай аюлары, үнді пілі, жолбарыс, керік,
553 Байынқол Қалиев жайра т.б. аңдар, əр түрлі құстар: бүркіт, тауыс, қызыл қаз, өзенде т а с б а с, тұқы, алабұға, шортан т.б. балықтар кездеседі (ҚСЭ. 3, 89).
Шұбартау., 100). ТАСБҰРШАҚ з а т. Жазда жауа- тын мұзды жауын; бұршақ. Жаңбырға т а с б ұ р ш а қ араласып, мəшинемнің төбесін тоқырлатып ұрғылай бастады (Ж.Қорғасбек, Жынды қайың, 31). Төпеп ұрған т а с б ұ р ш а қ т ы ң астында мықшыңдаған жарым сұлба бұлдырай көрінді (Бұл да). Қалқайған құлағы мен қасқиған маңдайына тиген т а с б ұ р ш
жатыр (Бұл да). ТАСЖҮРЕКТІК з а т. а у ы с. Қаталдық, мейірімсіздік, қатыгездік. Сондықтан басыңызға секіріп жатса да, итке көнтерілік көрсетуіңіз керек, оған «кет» деп жекіру нағыз барып тұрған қатыгездіктің, т а с ж ү р е к т і к т і ң белгісі болып табылады (К.Ахметбеков, Қасірет, 1, 23). ТАСКЕНДІР з а т. б о т. Тастың ара- сына шығатын кендір. Күңгірді бойлап жүрген Əмірдің өзі Ұлытауға жақын Ешкіөлместің қырқасына шығып, жердің бетіне шуда-шуда боп шығып жатқан т а с к е н д і р д і көріп таң қалды (Қ.Жүністегі, Едіге, 228). ТАСКЕСЕ з а т. к ө н е. Фарфор- дан істелген кесе. Автордың бұрын аз қолданылып немесе тіпті қолданыл- май келген: бұлғақ, түзем, күрен, т а с
доғалоқ... деген сөздері тарихи романның көркемдік əрін ашып тұр (Қаз. əдеб., 02.04.1982, 7). ТАСҚАЙРАҢ с ы н. с ө й л. Қатты, қатқыл. Бəйге шабылатын жердің алғашқы жартысы құмдауыт, босаң жер. Соңы т а с қ а й р а ң қатты (Ер қанаты, 73). ТАСҚОПАРҒЫШ з а т. з о о л. Малта тастарды аударып (қопарып), азығын соның астынан табатын ала түсті құс. Міне, жағалауда ала бояулы т а с қ о п а р ғ ы ш жүгіріп келеді. Ол сортаң жерде тұмсығын тығып жіберіп, бульдозерше қопарып тастайды да, олжасын алады (Қорғалжын, 126). ТАСҚОРЫҚ... Қоржыннан құрт- ірімшігін алып, т а с қ о р ы қ т а н ұрттап қойып отырғанда оның реңінен осы тірлігіне əбден риза пейілді аңғарар едіңіз (А. Сейдімбеков, Күңгір-күңгір., 118).
қабырғалары кірпішпен шегенделеді. Т а с н а у тұрғын жəне қосалқы жайлардың қай-қайсысында да болған (ҚазССР тари- хы, 2, 326).
жерошақ жəне қазандық болып бөлі- неді (Шаңырақ, 105). Қазан жеро- шаққа, үш сирақты темірошаққа жəне т а с о ш а қ қ а асылады да, астына от жағылады (Қ.Толыбаев, Бабадан., 248). Есік алды алаңқының шет жағасына құралған т а с о ш а қ т а бауырсақ пісі- ріп, түтіндетіп жатқан топты əйелдің дабыры саябырлай қалды (Ғ.Білəл, Ғасырлық., 12).
Төсегінің аяқ жағындағы сəнді т а с о ш а қ, жұқа түрікпен кілемі, қабырғадағы құм басқан шөл даланың үлкен суреті – бəрі орнында (Ж.Қорғасбек, Жынды қайың, 162). Т а с о ш а қ т а ғ ы оттың əлдеқашан сөніп қалғаны, үйінің суып кеткені енді ғана білінгендей (Ж.Қорғасбек, Жынды қайың, 162). Май шамның ала сəулесі түскен бұрышта, т а с о ш а қ т а, ақшешек қақсалы шатырлай жанып жатыр (Е.Тұрысов, Ақбақай, 129). ТАСӨКПЕ... Ірі қара мен қойда т а с ө к п е (эхинекок) деп аталатын өте қатерлі өкпе ауруы болады (Ж.Бабалықов, Мал ауру., 204).
немесе істеу əдісіне қарай қайыс айыл, құр айыл, өрме айыл, т а с п а а й ы л деп бөлінеді (Қаз. этнография., 1, 99). ТАСПАҚАРА з а т. б о т. Құнарлы шөптердің бір түрі. Бұл жерде əртүрлі шөп – ақбоздық, бетеге, еркек, т а с п а қ а 554 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі р а, көкпек өседі (Қазақст. ауыл шаруаш., 1960, №6, 15). ТАСПАЛАНУ... Кереге бастарының біркелкі ұштасып, сағанақтарындағы сыдырғы өрнектеріне көгінің түйе сірісінен
бір дəлдікпен жүргізілген (К.Сегізбаев, Беласқан, 246).
Ертеде көшпелі халықтар уақыттың қан- ша болғанын анықтау үшін оба тұрғыз- ған. Ортада биік оба болады. Сосын оны айналдыра қадау-қадау шағын оболар қаланады. Күннің шыққан кезден батқанға дейін ортадағы биік обаның көлеңкесі қай тасқа түскені арқылы уақытты анықтайды. Оны «т а с с а ғ а т» дейсіз бе, «күнсағат» дейсіз бе, өз еркіңіз. Қалай десек те, сахарадағы бабаларымыз т а с с а ғ а т тұрғызғанына еш шүбəміз жоқ (Ана тілі, 07.01.2011, 7).
Құрылған тор, қазылған ор біздің елде есепсіз, Тұлпар жарыс бір рет те өткен емес есексіз. Есек мінген қанатсыз топ жүрмес т а с с ы з, кесексіз. Кесектінің барлығы да рухсыз, гүлсіз, шешексіз (М.Шаханов, Мəңгүрт., 202).
– Кəне, балам қойдың шетін қозғай бер. Мен бір тостақ қатық т а с т а п алайын (Ж.Түменбаев, Қардағы із, 18). Тастап жіберді. с ө й л. Семіріп алды, ішіп салды. Осыдан кейін ол қайтып арақты көрместей болады да, құрдасы тағы бір- де үгіттегенде, шыдай алмай т а с т а п
37). Малыгиндердің Түргендегі үйінде жо- лын жуған «аңшылар» бір-бір ақмойынды кеңірдектерінен т а с т а п ж і б е р д і (Жетісу, 18.07.1973, 4).
(Кир. русс. слов., 1903, 197). Содан т а с т а б а қ қ а құйған шайы суып кетеді (Ж.Нəжімеденов, Кішкентай, 188). ТАСТАТҚЫЗ Тастат етістігінен жасалған өзгелік етіс. ТАСТАТҚЫЗУ Тастатқыз етістігінің қимыл атауы. Оған алты жылдан бері ба- рып жүргендіктен т а с т а т қ ы з у д ы қимаймыз (Балалар, 113).
сында Болат Сарыбаев қазақ халқының үскірік, асатаяқ, сазсырнай, т а с т а у ы қ сияқты ұлттың көне аспаптар тарихымен таныстырды (Қаз. əдеб., 25.03.1977, 4). Осы жолдармен жетіген, дабыл, шаңқобыз, шертер, асатаяқ, сырнай, керней, үскірік,
аспаптардың жиырма бес түрі табылды (Соц. Қаз., 17.04.1976, 4).
Қаламгерлер арасында т а с т а я қ т а н жарыс өтті (Қаз. əдеб., 29.02.2008). Ғ.Мүсіреповтан басқа С.Шəймерденов, Б.Соқпақбаев секілді жазушылар т а с
31.12.2008). Мүсекең көптеген қаламгер əріптестері секілді т а с т а я қ ойынына құмартқан (Қаз. əдеб., 09.08.2013, 7). ТАСТАЯҚШЫ з а т. Тастаяқ ойнаушы; бильярдшы. Тастаяқтан облыстың жарыс өтіп, т а с т а я қ ш ы жеңімпаздар түрлі сыйлықтармен марапатталды (Лен. жас, 12.06.2005). ТАСШАЙ з а т. Шайдың ұсақ қалдықтарынан тақталап жасалған шай түрі; кірпіш шай. Бүтін т а с ш а й л а р д ы арамен бөліп, алушының қалтасына шақтап: жарты, шерік, ашмөңке, құртмөңке қып, алдын ала дайындап қояды (Қ.Жұмаділов, Таңғажайып., 84). Жүсекең т а с ш а й д а н бір-ақ мысқыл мытып алып, тырс еткізіп аққұманға тастап жіберді (Қ.Ысқақ, Таңд., 3, 44). Дорба түбіне қолын созды. Дүре т а с ш а й, ағаш қалақ, ескі орамал, шытқа оралған қатты бірдемелер (К.Мұқажанұлы, Ортеке, 247). ТАСШЫБЫН з а т. з о о л. Таулы жерде болатын уағырақ шыбын. Түнде қоңыр салқын болып, т а с ш ы б ы н, оқыра сиырлардың мазасын алмайды жəне олар тыныш жайылып, жақсы тойынады (Қазақст. ауыл шаруаш., 1960, №1, 48).
да көргенбіз, тасқанды да көргенбіз. Ор- дасынан қашқанды да көргенбіз», - деп атамыз қазақ бекер айтпапты. Бəрі көз алдында. Кезінде т а с ы п т ө г і л і п т і (Т.Дəуренбеков, Сүмбіле, 6). |