Жауапты редакторлар
жүктеу/скачать 8,4 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- ТƏЛПІШТЕУ...
- ТƏНДЕУ
- Т Ə Р Т І П : Т ə р т і п с а қ ш ы л а р ы .
- ТƏСІЛШЕҢ
- ТƏТЕТАЙЛАУ
- ТƏУ¹ ...
- ТƏУБЕГЕР
- ТƏУБЕЛІК
- ТƏШІН: Тəшін қалды [қалдырды].
- ТЕАТРЛАТ
- ТЕБЕНЕЙ..
- ТЕБІНГІ
- ТЕГЕНЕ...
- ТЕГЕРІШТЕЛУ
- ТЕЖЕТКІШ
- ТЕЖЕУІЛ 1
- ТЕЖЕУІЛ 2
- ТЕЗАТАР
- ТЕКЕ: Теке көзденді.
- Т Е К П І Ш Е К Т Е Н
- ТЕКПІШЕКТЕНУ
ТƏЛЕЙСІЗДІК с ы н. Тəлейі жоқтық, бағы жанбағандық. ТƏЛЕН: Тəлен түсіру. д і н и. ж е р г. Құран оқытып, күнəсін жеңілдету. Өлгеннің артынан құран шығару, т ə л е н т ү с і р у рəсімі бар (О.Сəрсенбай, Шығ., 4, 30). Қазақтың асында да құран оқылады, т ə л е н т ү с і р і л е д і (Бұл да). ТƏЛПІШТЕН... – Атың кім? – деді сəл-пəл т ə л п і ш т е н і п (М.Байғұт, Бала бұлақ, 30).
кейде т ə п т і ш т е у сөйлейтін əдеті (О.Сəрсенбай, Шығ., 4, 191).
қолыма қазақтың домбырасынан басқа аспапты ұстап көрмеген жазған басым өзбектің дутарын тартып, ұйғырдың т ə м б і р і н шертуді үйрендім (О.Сəрсенбай, Шығ., 4, 90). Мұқамшылар əдетте осы екі аспапқа қосылып жырлайтынын білетін Нұртуған көп бəлсінбей, піл сүйегімен əшекейлеп жасаған т ə м б і р г е қарай қолын созды (Бұл да, 4, 162). ТƏН: Тəн сұлулығы. Адамның дене мүшелерінің сұлулығы, сымбаттылығы, көріктілігі. Қазақ халқы сонымен бірге т ə н с ұ л у л ы ғ ы н а да баса назар аударып, дене мүшелерінің сымбатты болып өсіп- жетілу əдістерін тапқан (А.Нүсіпоқасұлы.., Ағаш бесік., 2, 8). «Сұлу болғың келсе, алдымен сыртыңды түземе, сырыңды түзе» деп т ə н с ұ л у л ы ғ ы н а н бұрын жан сұлулығын үйретеді (Бұл да, 2, 8).
нің шақтық мағынасы, шақтың түрлері бар. Міне осы белгі есімшені етістікке т ə н
Баяғыда біреу болыпты. Оның т ə н с а қ ш ы с ы да, үй жинаушысы да, бала күтушісі де, жеке аспазы да кедей екен (Б.Омарұлы, Қаратерең., 44). Көз алдымда Миуаның жасындағы алпамсадай т ə н с а қ ш ы елестеп, шайтан күлкі қысып, үнсіз булыға түсемін (Б.Омарұлы, 11-ші қаламұш, 241).
Есіктен кіре бере аяғыңдағы ақ т ə ң к е т к е ң е көзім түскен (Д.Рамазан, Жылап аққан., 208). Мен сенің сол т ə ң к е т к е ң е дейін жақсы көріп едім ғой (Бұл да). ТƏҢІРКЕН з а т. к ө н е. Білімді, оқымысты адам. Біздің бабаларымыз білімдар адамды ғалым, ғұлама, оқымысты демей, т ə ң і р к е н деп атаған (Ана тілі, 31.05.2001, 6). ТƏПКІ з а т. Кішірек, жеңіл кетпен. Кейбір əйелдер балаларының ізіне түсіп, олардың шауып шыққан қатарларына тағы т ə п к і тигізіп, оңдап жатыр (Ұ.Доспанбетов, Ел есінде, 23).
тұқырақ біреу оған «отыр» деп те айтпастан тұрғызып қойып т ə п і р і ш к е а л ы п т ы деп естіген (Ə.Нұрпейісов, Соңғы., 305). ТƏРЕКЕЙ з а т. Қайтыс болған адамның ырым-сырымына жұмсалатын шығын. Əжем қайтқанда т ə р е к е й і н е Жағыпардан азырақ ақша алып жұмсап едім. Екі күннің бірінде сұрайды (Б.Майлин, Таңд., 105)
560 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі ТƏРЕКУ¹ з а т. ж е р г. Қайтыс болған адамның ырым-сырымынан алған (тиген) үлес. Мүмкін, мен т ə р е- к у алғанмен молдалық қылмайтын шығармын (С.Əлжіков, Күле көрме, 69). Əркім өз пешенесіне жазылған т ə р е к у д і базарлағанға не жетсін (К.Ахметбеков, Ақдала, 606).
малдың т ə р е к у і деп-ақ мұрнымызға су жетпей өлетін болдық (К.Ахметбеков, Ақдала, 2, 125). Көрші ауылдарда малды өріске шығарудың т ə р е к у і м е н сиыр сауып, қозы-лақ қайырмалап жүрген бірлі- жарымды əйелдердің жаулығы ағараңдайды (Бұл да, 2, 437). ТƏРКІ з а т. т а р. 1. Байлардың мал- мүлкін, байлығын тартып алу шарасы. Мынау т ə р к і туралы заңды құлақтары шалды бар ғой, тігерге тұяқ қалдырмай пышақ үстінен үлестіріп əкетеді (О.Бөкеев, Өз отыңды., 71). 2. а у ы с. Қиындық,
ныш, қайсысы опыныш – таразыға салмақ- тау қиын (К.Ахметбеков, Ақдала, 2, 224).
жылқыдан айырылған соң өзім қоса т ə р к і л е н г е н д е й м і н (О.Бөкеев, Өз отыңды., 146). ТƏРКІЛЕУ... Қазақ қауымы ел аман, жұрт тынышта т ə р к і л е у г е тап болып, азып-тозып, тентіреп кете жаздады (Қаз. əдеб., 16.02.1990, 4). Бай-феодалдарды кəнпескелеу (т ə р к і л е у ) науқаны қазақ оқығандарын тұтқындау, жазалаумен қатарласа жүргізілді (Қаз. əдеб., 26.05.1989, 10).
ТƏРПІЛ с ы н. ж е р г. Аумалы-төкпелі, құбылмалы, тұрақсыз. – Байқадың ба, дүние т ə р п і л деген осы. Сəл нəрседен от шығып кете жаздады (К.Ахметбеков, Ақдала, 2, 147). Т Ə Р Т І П : Т ə р т і п с а қ ш ы л а р ы . Қоғамдық орындардағы тəртіпті қадағалаушылар, милиция, полицей. Сон- да ойлағандары дөң жақта жүрген т ə р т і п с а қ ш ы л а р ы н а талап қою болатын (Қарақат тер., 40). ТƏС: Тəс қалды. Сəл ғана, бір сəт; шақ қалды. Айтарға сөз таппай, быртиған жуан саусақтарымен шілтиген немістің кеудесінен нұқып: «Мен совет солдат, сен Гитлер!» дегелі т ə с қ а л ы п тұр еді сотанақ Атағұл (Ж.Қорғасбек, Жынды қайың, 108). Жауырындары құнжиып, үйден шығып бара жатқан екеуінің соңынан: «Ағай!» деп айғайлап жіберуге т ə с қ а л д ы (Бұл да, 131).
осы сапарда, құмның талай шалынан т ə с і қ а й т қ а н-д ы (Ж.Нəжімеженов, Кішкентай, 99). Ол бірдеңе сұраған сайын басқарма т ə с і н қ а й т а р у ғ а , бермеуге тырысады (Бұл да, 169). ТƏСІЛШЕҢ с ы н. Айлашыл, тəсілқой. ТƏСІЛШЕҢДІК з а т. Тəсілқойлық, айлашылдық. Екі арадан бітімнің тура жолын тапқысы келетін т ə с і л ш е ң д і г і жəне байқалады (Б.Соқпақбаев, Өлгендер., 269). ТƏСІМ з а т. т е х н. Техникалық құрал- дардың (теледидар, радио т.б.) электр жүйесінің сызба нобайы; схемасы (Бекітіл. термин., 78). ТƏТƏЙ з а т. к ө н е. Шығыс елдерінде жас кезінде қол-аяғын, мықынын таңып тастап, өсірмей қою арқылы нəзіктік қалпын сақтаған əйел адам.Қолында билігі барлар талай əміршілер мен əкімдер қолдарына бірнеше т ə т ə й ұстап, сол арқылы орасан байлыққа кенелетін болып- ты (С.Жүнісов, Заманай., 16).
- Ассаламағалейкум, т ə т е! – деп кіріп барды. Жəкең оның Сəбит екенін даусынан таныды (Қаз. əдеб., 19.02.1988, 3). ТƏТЕТАЙЛА е т. Тəтетай, тəтетай деп айту. Бұрын Гүлзипаны да «т ə т е т а й л а п» жақсы көретін (Ғ.Оралбаев, Ақиық, 41). ТƏТЕТАЙЛАУ Тəтетайла етістігінің қимыл атауы. ТƏТІ з а т. к ө н е. Құс, аң, адамдар бейнеленген алтын жолақты қолөнер туындысы. Ерекше бір көз тартатын нəрсе – Қарғалыдан табылған т ə т і. Бұл – жалпы ұзындығы 35 см, ені 4,7 см екі бөлектен тұратын алтын жолақ. Оның ішкі беті толған күрделі өсімдік тектес өрнектің ортасында тұрған адамдардың, құстардың, 561 Байынқол Қалиев аңдардың бейнелері. Т ə т і ежелгі заман қолөнерінің тамаша ескерткіші болып та- былады (ҚазССР тарихы, 1, 324). ТƏУ¹ ... Былтыр Қайыңдының тұсында елден т ə у қашып шыққанда көрген (Қ.Сəрсекеев, Қызыл жалау, 2, 112).
осынша адам таратқан Адам-Ата, Хауа-Ана жарықтықтар, т ə у , т ə у! (Ж.Ахмади, Айтұмар, 254). - Өс, өс, өс! Үйден пəле көш! Т ə у , т ə у , т ə у ! Сыламақ менен, ширамақ сенен! (А.Нүсіпоқасұлы, Ағаш бесік., 1, 12).
жақсы күндердің т ə у б е г е р ш і л і к п е н тілеңдер, - деді. Бүгінгі барлық сөздің қорғасындай салмақты түйіні де осы еді (Ж.Ахмади, Айтұмар, 170).
о н. Қаржыны бақылау жəне қадағалау қызметін жүзеге асыруға арналған ли- цензиясы бар жеке немесе заңды тұлға (Терминол. анықт., 8, 133). ТƏУШЕЛІ... Немесе əлі көк т ə у ш е л і өріктер, дүмбілдеу алша мен алмұрт, түрлі сортты жүзімдер мен алмалар, көксұлтан мен жиделер, жаңғақ пен долана жəне інжілер салмағымен жас бұтақтарды иіп, төмен қарай сүзіліп тұрғанын көреді (Р.Рамқұлов, Қыз-айна, 48). ТƏУІП-ҚҰШНАШ з а т. Тəуіп, құшнаш, балгер т.б. ем-дом жасаушылар. Содан кейін əкесі мен шешесі қызды қаратпаған бақсы-балгер, т ə у і п-қ ұ ш н а ш қалмады (Қ.Əбілқайыр, Текес., 24). ТƏШ з а т. ж е р г. Мұқтаж, қажет. Ол жүк бұл шіркіннің не т ə ш і н е керек екен (Қаз. əдеб., 24.04.1991, 7).
естіген соң айдап жүрген т ə ш к і м д і лақтырып кеттім (Р.Отарбаев, Біздің ауыл., 113). Тоғанды биіктету үшін бəріміз т ə ш к і м е н, зембілмен топырақ тасимыз (Қ.Омарұлы, Əке, 12). Қарасирақтарын білім тап деп емес, ақша тап деп базарға
(Қаз. əдеб., 31.12.2008). ТƏШІН: Тəшін қалды [қалдырды]. ж е р г. Қайран қалды, таңырқады. Заман- дастары ол жазған дүниелерге тамсана ма,
(Қаз. əдеб., 15.04.1988, 13). Ол (Нұрғиса Тілендиев) оркестрге дирижерлық етіп қана қоймай, сонымен қатар оған арнап шығарма жазды, тыңдаушыларды өз шеберлігімен
домбырашы ретінде де қатысады (Қаз. əдеб., 22.06.1984, 12).
осылардікі, - деді т ə ш і р қара. – Ауыл жалықтырып бара жатса, салып ұрып қалаға келеді (Ə.Нұрпейісов, Соңғы., 162). Басынан аяғына дейін қараға көміліп алып, қыт-қыт күліп қасына келе берген т ə ш і р қараның бар бітімі құдды қара бүйі сияқтанып кетті (Ə.Нұрпейісов, Соңғы., 302).
онымен аптасына кемі екі рет жолығып, ресторандату, т е а т р л а т у жиіленді (Ə.Ыдырысов, Таңшолпан, 101). ТЕБЕНБАЛЫҚ... Т е б е н б а л ы қ т а р (игла-рыба) – ұзындығы 2.5 см-ден 6 см-ге жететін теңіз балықтары. Тропикалық жəне қоңыржай суларда мекендейді (М.Жұмалиев.., Балықтар., 197). ТЕБЕНЕЙ..? Ақырында завод тебін тебетін т е б е н е й нəсілінен береке табады (Жұлдыз, 1974, №6, 162).
түйетайлы етіп жайдақталған тар жолмен күпшегіне т е б е р ш і к салған арбаның алды жағын демеп келеді (Т.Жұртбаев, Жер-бесік, 183).
Белдесуге батпаған, Т е б і з бен тентек сырттайды. Еліне еркін сыймаған, Жы- рынды келіп ықтайды (А.Үлімжіұлы, Шығ. жин., 2, 353).
басқару, онда болуға тиісті тəртіп пен т е б і з д і к т і ң өлшемдері мұның ойынан 562 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі шықты (Қазыбек бек, Түп-тұқиянан., 10). Ол өз халқы – Қазақтың т е б і з д і г і н, асқан көрегендігін, сонымен бірге тым жуас сенгіштігін білді (Егем. Қазақст., 20.05.1992, 3). ТЕБІЛ Теп етістігінен жасалған ырықсыз етіс. Т е б і л г е н киіз ыстық суды үзбей құйып тұрудың арқасында шаң-тозаңнан тазарып, əрі ширай түседі (Ə.Тəжімұратов, Шебер., 35). ТЕБІНГІ з а т. с ө й л. Үзеңгі. Екі құлағындағы т е б і н г і д е й сырға бұлғаң қағып, жынданған кісідей дарақы күлкіге дес береді (О.Бөкеев, Үркер, 55). ТЕГЕНЕ... Т е г е н е – жылқының қарын жағы ісіп ауыратын ауруы. Мұны кей жерде қарақарын деп атайды (О.Нақысбеков, Қаз. тіл. ауыс. гов., 100). ТЕГЕРІШТЕЛ е т. Тегерішпен таңылу, сəнделу. Мұнда аяққап, жанторсық, піспек, ағаш қақпақты шара, керегенің басы, үйдің ішкі жағы т е г е р і ш т е л г е н, оюлы басқұр – бəрі бар десе болғандай (Лен. жас, 28.08.1975, 3).
(Бекітіл. термин., 78). ТЕЖЕТКІШ з а т. т е х н. с ө й л. Тежеуіш. Т е ж е т к і ш і н үш-төрт қайтара баспаса машинасы тоқтамайды (Ө.Қырғызбаев, Қырда., 285).
уыл, тұтқауыл, бөгеуіл, т е ж е у і л д е р і н і ң ішіндегі алысты көргіш, ең қырағы шолғыншысы да осы – Анарбек (Ж.Ахмади, Айтұмар, 351).
з а т. Кеңесші, ақылшы адам. Қаған оның кезінде Тəңірқұт басқақтығының аға т е ж е у і л і болып келген (Т.Зəкенұлы, Мəңгітас, 270).
əттең, не бір зеңбіректері, не бір т е з а т а р л а р ы болмаған (Ə.Əлімжанов, Оты- рардан., 251). ТЕЗІК з а т. к ө н е. Орта ғасырларда саудагер деген мағынада қолданылған сөз; сарт. Мүпти сасып қалды. Тексіз т е з і к Хожа Ахметтің атын естіді деп ойламаған (М.Мағауин, Аласапыран, 166).
күнге күйген, жел қаққан, үстінде жалпақ ала т е к т е н көйлек, домбалы бар жеті-сегіз жасар қара бала ұшып келеді (Х.Мұстафин, Қыр жігіті, 107).
солқ-солқ етіп, иығы бүлкілдеп жылап жіберді (Д.Досжанов, Жолбарыс, 49).
шайлығып қалған сорлы қорқасоқтап кіріп еді, жоқ, мына құж қара бұған басқалардай
(Ə.Нұрпейісов, Соңғы., 8). Теке түрікмендер. т а р. Түрікмендердің Маруға қараған бөлігі. Марудағы т е к е т ү р і к м е н д е р Бұқараға қараған түрік- меннің Ерсары деген тайпасына қатты дұш- пан болып тұр («Түркістан» газеті, 228).
«Т е к е б ұ р қ а қ» деп аталатын қыс тоқсан- ның алғашқы күні осылай басталды (С.Елубаев, Ойсыл қара, 80). Амал дегеніміз – жыл сайын белгілі бір уақытта қайталанып отыратын ауа райындағы жайсыз құбылыстар (жел, боран, жау- ын-шашын т.б. ). Олар: киіктің матауы, құралайдың салқыны, бұғының ауыз шайқауы, т е к е б ұ р қ а қ, бесқонақ т.б. (Ана тілі, 02.04.1992, 6).
да ақбөкендер жеке-жеке шағын топ- тарға бөлінеді. Бұл «т е к е б ұ р қ ы л
(Саятшылық, 24). ТЕКЕЛІК: Текелік қылды. Елге билік жүргізді, басқарды. – Ойбай-ау, т е к е л і к қ ы л а м дейді. Бұл елдің өзінің телісі мен тентегі тұрғанда оны қалай басыма шығарып бақылдатам (Ə.Нұрпейісов, Соңғы., 93). - Əне, көрмейсің бе, сенің жаманың да бір елдің телісі мен тентегіне
ең үлкен бөлмесі осы. Кілемді, т е к е м е 563 Байынқол Қалиев т т і, алашалы, көрпелі, меймандос, мол үй (М.Əуезов, Таңд. шығ., 1, 96). ТЕКЕСАҚАЛ... Əртүрлі шөптің кейбір түрлерін, мысалы, зирені, ақшешекті, т е к е с а қ а л д ы мал жақсы жейді (Оңт. Қазақст., 16.08.1998). ТЕКЕТІРЕС з а т. э т н. Ойыншылар теңдей екі топқа бөлініп, орталарынан сызылған сызықтың екі жағына қарама- қарсы тізіліп тұрады да, бірімен-бірі иық тіресе қарсыласып, шегіндіре арт жағындағы сызықтан шығарып жіберуге тырысатын ойын.Т е к е т і р е с ойынын- да қай топтың ойыншылары қарсыласын екінші сызықтан əрі шегіндірсе, сол топ жеңеді (Қ.Толыбаев, Бабақан., 122). ТЕКЕШОҚЫРАҚ з а т. Текенің шо- қырақтағанындай жылдам жүріс. Жаратқан атты ердің астына киіз жабу ерт- теп т е к е ш о қ ы р а қ п е н дүркін-дүркін ғана атты пəрменінше жүгіртіп терлеткені оң (Лен. жас, 02.12.1972, 4).
Жоға, саптыағаш емес, кəдімгі кірпіштен я ағаштан т е к п і ш е к т е н і п жасалған баспалдақтар (Таң нұры, 55). ТЕКПІШЕКТЕНУ Текпішектен етістігінің қимыл атауы. ТЕКТЕ... Уақ-түйек мəлім бұйымдарын неше есе қымбат сатам десе де, бұл маңда оны т е к т е й т і н кісі жоқ (Қ.Жұмаділов, Соңғы көш, 1, 7). ТЕКТЕС е т. Тегін сұрау, анықтау, айқындау. Бос арманды малданып, Кісі көрсең кектесіп, Мұсылман ісін т е к т е с і п, Жүрме əркіммен шектесіп (А.Үлімжіұлы, Шығ. жин., 2, 279). ТЕКТЕСУ Тектес етістігінің қимыл атауы. Осы ізбен сырғуға бекіген адам т е к т е с у д і ң төңірегін баспайды (К.Мұқажанұлы, Ортеке, 120). жүктеу/скачать 8,4 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|