Жауапты редакторлар
жүктеу/скачать 8,4 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- ТАНАБАУ: Танабау тағу.
- ТАНАЛЫ¹
- ТАНАУ: Танау маңқа.
- ТАНАУЛАНУ
- Таң жұлдызы.
- ТАҢБАСӨЗ
- ТАҢДАЙЛАНУ
- ТАҢЫРҚАУШЫЛЫҚ
- ТАПАЛДАН
- ТАПАЛУ
- ТАПТАУЫРЫН қ. Таптаурын.
- ТАРАЗБАН
- ТАРАЗЫШЫЛ
- ТАРАНТАСТЫ
- ТАРҒАЯҚТА...
- Т А Р Ғ А Я Қ Т АТ У
ТАНА... Қазанқаптың ішінде қазан жақсы орналасу үшін оны төрт бұрыштап пішеді де, түп жағын дөңгелектеп келтіріп, 2-3 жерден т а н а й д ы (ҚСЭ, 6, 391). ТАНАБАУ: Танабау тағу. э т н. Алғашқы жетістігі үшін жас балаға түйме-тана тағып, құттықтау, əспеттеу рəсімі. Көрші-қолаң, дос-жарандары «Балаларың жігіт болыпты» деп, ұл болса – түйме- тана, қыз болса – білезік, сөлкебай тағып жібереді. Бұл «т а н а б а у т а ғ у» деп аталады (А.Нүсіпоқасұлы, Ағаш бесік., 1, 39). Салт бойынша, баласына «т а н а б а у»
түрде атап өтеді (Бұл да). ТАНАЛЫ¹ с ы н. Танасы бар, танасын ерткен. ≈ Жайлаудан бір т а н а л ы сиыр айдап келді. ТАНАЛЫ² с ы н. Тана (түйме) таққан, танасы бар. Жылтыраған жұлдыздар шол- пылы, т а н а л ы қыз-келіншектерге ұқсап кетті (Т.Əлімқұлов, Ел мен жер, 8).
лы егіс жүйесінің жобасы жасалған екен, бірақ ол қағаз бетінде қалған (К.Баялиев, Жер тынысы, 86). ТАНАТ..? Бес жасыңа келгенде Белдің қызығын көрсін деп, Бес бедеуге салдыр- дым. Алты жаста ақтаттым, Аттай мұрның
түсетін ауыр түрін – көкірек маңқа, танауға түсетін жеңілдеу түрін – без маңқа, т а н а у
этногр., 120) ТАНАУҚҰРТ з а т. з о о л. Қойдың та- науына түсетін құрт. Т а н а у қ ұ р т көк- темде қойдың күйі төмендегенде пайда болады. Оған қарсы кралин дəрісі қолданы- лады (Қазақст. ауыл шаруаш., 1970, №7, 55). 547 Байынқол Қалиев ТАНАУЛАН Танаула етістігінен жасалған ырықсыз етіс. – Ит қуған ақиіс т а н а у л а н ы п кетіпсің, бүлдіріп келдің бе? (Жалын, 1977, №2, 64) ТАНАУЛАНУ Танаулан етістігінің қимыл атауы. ТАНДЫРЛАН Тандырла етістігінің жасалған ырықсыз етіс. Күз келгелі ол басынан байланғандықтан т а н д ы р л а н ы п жатыр (Ұ.Доспанбетов, Ел есінде, 136). ТАНДЫРЛАНУ Тандырлан етістігінің қимыл атауы. ТАНДЫРША ү с т. Тандыр сияқты, тандыр тəрізді. Қарны ашқан сайын шөл де қысып, тамағы т а н д ы р ш а кебе түседі (Оңт. Қазақст., 03.10.1972, 3)
де Пехотаға тағызым ет (Қ.Аманжолов, Шығ., 2, 224).
атының кең т а н ы м а л д ы л ы ғ ы сон- дай, балалардан: - Кімнің баласысың? – деп сұрасаң, - Зинегүлдің, - деп жауап береді (С.Оспанов, Сопы., 94).
балалардың ойлау қуатын арттырып, зейін-зердесін ашып, т а н ы м-т ү с і н і
бесік., 1, 37). ТАНЫСУ з а т. Қыздың ұзатылар ал- дында туған-туысқандарын, ел-жұртын аралап қоштасуы. Ұзатылатын қыз той болардан бұрын өзінің ел-жұртының, төркіндерінің алдында өтеуге міндетті жоралғыларды орындайды. Соның бірі – т а н ы с у, яғни ел-жұртымен қоштасу (Қ.Толыбаев, Бабадан., 141). ТАНЫТҚЫШ с ы н. Таныта алатын, танытатын. –Ей, сенің көкең болғанда бұлардың көкесі жоқ па? Танытып көр əкесін, т а н ы т қ ы ш болсаң. Қара мұны! (Ұ.Доспанбетов, Ел есінде, 14). ТАНЫТҚЫШТЫҚ с ы н. Таныта алатындық, танытатындық. Бұл олардың шығармаларының т а н ы т қ ы ш т ы қ қа- сиетін арттырады (Қаз. əдеб., 21.11.1986, 6).
Қазақстанның солтүстік облыстарында киізден жасалып, суытылатын немесе
тын (Х.Арғынбаев, Қаз. ер-тұрман, 198). Таңды таңға ұрды. Түнімен ұйық- тамады, демалмады, тынықпады. Т а ң д ы т а ң ғ а ұ р ы п жүріп, біз де егін, масақ тердік (Лен. жас, 16.10.1971, 4). Таң жұлдызы. а с т р. с ө й л. Шолпан. Қазақтар Шолпанды т а ң ж ұ л д ы з ы деп атайды (Н.Қазыбеков, Дала., 112).
қанда көзі ілікті (Б.Майлин, Таңд., 90). Қызылшашылар т а ң қ ұ л а н и е к т е н
тады (Лен. жас, 25.07.1974, 3). Таң намазы. Таң ертең оқылатын намаз; памдат. «Намаз тағылымында» тəулігіне бес рет оқылатын намаздың аттары – т а ң н а м а з ы, түскі намаз, бе- сін тамаз, кешкі намаз, түнгі намаз да кел- тірілген (Егемен. Қазақст., 14.12.1991, 6). На- маз түрлері мен оларды оқу уақыты: т а ң н а м а з ы – 4,48; бесін намазы – 12,52; екін- ді намазы – 17,23; ақшам намазы – 19,23; құп- тан намазы – 20,48 (Жас алаш, 10.08.2010, 6).
ерте жек, бүгін жарманың бұлқынын жөндеп қой. Т а ң т о р ғ а й ы м е н тұр (Ж.Мусин, Туған үй., 117). ТАҢБАБАСТЫ с ы н. Ерекше, айырықша. Мен бұл ретте бұрыңғы сесси- ялардан т а ң б а б а с т ы өзгешілігін ғана баса айтар едім (Қаз. əдеб., 01.01.1989, 2).
құла биенің т а ң б а л ы ғ ы н а н ғана келді (З.Қинаятұлы, Көшпенді., 5). Көл суын т а ң б а л ы қ т а н кеше пырылдап, айнадай жарқыраған су бетіне сансыз əжім тастаған жалқылар гүрп-гүрп тарпиды суды (О.Бөкеев, Қайдасы., 33).
548 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі ТАҢҒҰТ з а т. Халық аты. - Əлгі орыс, қазақ, қалмақ, т а ң ғ ұ т, шүршіттердің жиналып, бір қауыздан су ішіп, жұмыс жа- сап жатқан жеріне ме? (Қ.Құрманғалиева, Атырау., 64)
ішкі өрнектерін (басқұр, желбау, т а ң ғ ы ш б а у, шашақбау, уықбау) безендіретін де шеберлер көп (Қаз. əдеб., 19.04.1985, 4). ТАҢДАЙ з а т. в е т. Жылқы малының таңдайы зақымданып, шөп жей алмай қалатын ауруы. Жылқыда кездесетін қараөкпе, т а ң д а й, мандам, маңқа, бөген жəне басқа да аурулар бар (Х.Арғынбаев, Қаз.этногр.). ТАҢДАЙ: Таңдай құрақ. Таңдай пішіндес майда құрақ. Құрақтың қайшы құрақ, т а ң д а й қ ұ р а қ, жұлдыз құрақ деген түрлері болады (Ə.Ысқаққызы: Радиодан). ТАҢДАЙЛАН е т. Таңдай сияқты болу, таңдай тəріздену. Таң арайы оны қан- ға малып алып, аспанға шайып тастаған ақ қойдың жабағы жүніндей т а ң д а й
бұзыл., 31). ТАҢДАЙЛАНУ Таңдайлан етістігінің қимыл атауы. ТАҢДАЙЛАП ү с т. Таңдай-таңдай етіп, қатпарлап. Төбесін қара қоғаны т а ң д а й л а п, кілемше тоқып жапқан (А.Жұмаділдин, Сең бұзыл., 76). ТАҢДАЙЛАУ... Əшекейлі түр салудың кестелеу, зерлеу, көз салу, шымкестелеу, мүйіздеу, бастыру, т а ң д а й л а у, кереге көздеу, шаршылау сияқты салалары бар (Ə.Тəжімұратов, Шебер., 47).
бұйырған қатын-бала болса (А.Жүнісов, Өмір ізі, 72). – Т а ң д а м а х ш а р ғ а екі адам барған екен, - деп Сиғат сөзін ауыл арасының анекдотынан бастады (Қ.Ысқақов, Қараорман, 90). ТАҢДАНҒАНДЫҚ з а т. Таңғалғандық, таңырқағандық. Құныскерейдің қырағы жанары жүргіншіні тани кетті де, жырын- ды бөрінің жүзінде т а ң д а н ғ а н д ы қ
Құныскерей, 194). ТАҢДЫҚ з а т. Тоғызқұмалақ тақ- тасындағы ең соңғы отау. Ойын- ның алды бірінші маңдай атауынан ба- сталып, соңы арт немесе т а ң д ы қ от- ауларынан аяқталады (О. Жолымбетов, Айгөлек, 48).
тарихы, 2, 374). Қазақ Шабансарыны Т а ң ж ұ л д ы з ы дейді (Ə.Хасенов, Жат жазасы, 70). Орысша «Венера» жұлдызының қазақ тілінде Шолпан, Ақжұлдыз, Жарықжұлдыз,
Тұлқатын, Өмірзая, Зуһражұлдыз деген қосымша атаулары бар (Егем. Қазақст., 22.11.2000). ТАҢҚАСҚА ү с т. с ө й л. Таң боза- рып атып келе жатқан мезгіл. Жұрт жұмысқа т а ң қ а с қ а д а н шығып, түн- де бір-ақ қайтады (Б.Соқпақбаев, Бала- лық., 37). ТАҢҚУРАЙ... 2. Таңқурай өсімдігінің жидегі. Енді сіз қып-қызыл боп ал- бырап жатқан бүлдірген, жоқ болмаса анау т а ң қ у р а й д ы таңдайыңызға салып талмаңыз да, оразаңызды ашыңыз (О.Бөкеев, Қайдасың., 184). Олар қазірдің өзінде-ақ алмадан, құлпынайдан, т а ң қ у р а й д а н, қарақаттан, қызылшадан, сəбізден жасалған шырындарға қанық болып алған (Жетісу, 06.08.1968, 4).
мол. Əсіресе ол алмұрт, шие гүлдеріне үйір. Таңқурай гүлдеген кезде əлгі қоңыздар түгелдей соған жабылады (Мəден. жəне тұрмыс, 1969, №5, 19).
əн құрайды. Аюлы сай. Апырай, мұндай кеште, Бала түгіл, үлкен де қаңғырмайды (Н.Оразалин, Қоздағы шоқ, 66). ТАҢҚЫ: Таңқы танау. Танауы таңқиып қалған (адам). Бейімбет – орта бойлы, бүкіштеу, бадырақ көзді, т а ң қ ы т а н а у, шот маңдай қалың ерінді, қара бұжырлау кісі (Лен. жас, 24.05.1974. 3). Таңқы шаян. з о о л. Шаянның бір түрі. Азықтыққа жарамды шаян түрі. Алуан 549 Байынқол Қалиев түрлі ұсақ шаяндар, т а ң қ ы ш а я н д а р, ас шаяндар – құрлықтағы жəндіктердің туыстары (Су асты. тіршілік, 30). ТАҢҚЫЛДАҚ с ы н. Таңқ-таңқ етіп қалған, қатты сөйлейтін. Бұлардың соңынан «Райым» колхозының балық- шыларын басқарып т а ң қ ы л д а қ бас- қарма да жетті (Ə.Нұрпейісов, Соңғы., 192). ТАҢЛАҚ з а т. в е т. Жылқының «таңдай» ауруы кейде осылай да атала- ды. Т а ң л а қ (таңдай) болған жылқының таңдайы ісініп, кейде үстіңгі күрек тістен асып кетеді (Х.Арғынбаев, Қаз. этнограф., 138). Бір жылқының доғаласына, т а ң л а ғ ы н а, құйрығының бөгені мен қутұяғына сырттан дəрігер іздемейміз (Ж.Орманбаев, Қос басшы, 64).
па» жасап жібергендей-ақ, Дəулетке бір көргеннен-ақ көңілі құлап, өзі де т а ң
(Ж.Ахмади, Айтұмар., 74). ТАҢЫРҚАУСЫЗ с ы н. Таңырқамаған, таңданбаған. Т а ң ы р қ а у с ы з, жатыр- қаусыз - əдемілік дегеніміз осы екен-ау деп ойласқандай (Ж.Молдағалиев, Алғ. қоңырау, 68). ТАҢЫРҚАУШЫЛЫҚ з а т. Таңыр- қағандық, таңданғандық (М.Мағауин, Қиянда., 76). ТАПАЛ Тапа етістігінен жасалған ырықсыз етіс. Іштерінде т а п а л ы п қалғандары да, оқ тиіп өлгендері де жеткілікті (Ə.Кекілбаев, Елең-алаң, 63).
берсең болады (Қаз. тілі жəне əдеб., 154). ТАПИР з а т. з о о л. Оңтүстік Амери- каның экваторлық ормандарындағы батпақты жерлерде тіршілік ететін денесі жұмыр, аяқтары қысқа, шөп қоректі жануар. Кітап сіздерге қорқақ т а п и р мен аса ұзын жылан – анаконда жайында əңгіме шертеді (Материктер, 3). ТАППА ү с т. ж е р г. Кенет, бірден; мүлде. Бəрі де төбеден тас түскендей т а п п а тиылып отырып қалды (Д.Досжанов, Жолбарыс, 63). Қауға сақал əлгі саудыра- ған сөзуарлығынан т а п п а тиылды (Бұл да, 296). ТАПСЫРЫСШЫ з а т. Тапсырыс беруші адам. ТАПТАУРЫН... Тақырып т а п т а у р ы н болған да сияқты. Бірақ бұл алдамшы сезім (Қаз.əдеб., 19.09.1975, 2). ТАПТАУРЫНДАУ с ы н. Аздап тапта- урын болған. Тақырыбы сырт қарағанда т а п т а у р ы н д а у болғанмен, ескірмейтін тақырып (Қаз. əдеб., 19.09.1975, 2). ТАПТАУЫРЫН қ. Таптаурын. Түс қайта азабы өтіп, сырқат т а п т а у ы р ы н қылған Бетховеннің денесі жеңілденейін деді (А.Нысаналин, Алыс. алау., 50). ТАПЫРАҚТЫҚ з а т. Тапырақ- тапырақ еткендік; адасқандық. Жөнді жөн демеген – т а п ы р а қ т ы қ, Ақылды аздыратын – ақымақтық (Ел аузы., 139).
қалқып шығар жігіттері колхозда актив- тікке таласып қана қоймай, «қайсы- мыз салмақтымыз» деп т а р а з ы л а с қ а н көрінеді (Ж.Мəмбетəлиев, Ұмыт- па., 56). ТАРАЗЫШЫЛ с ы н. Өлшей білгіш, мөлшерлей алғыш. ≈ Ол өз жағдайына, шама-шарқына т а р а з ы ш ы л еді. ТАРАЗЫШЫЛДЫҚ з а т. Бір нəрсенің бағасын дəл ажырата алатын қасиет. Елінің ішінде қадір арттырар нелер зор қасиет болса, соның ең қымбаттысы – өлең сөздің бағасын ажырата алатын т а р а з ы ш ы л д ы ғ ы екенін Нұртуған білетін (О.Сəрсенбай, Шығ., 4, 6). ТАРАҚАНША ү с т. Тарақан тəрізді, тарақан сияқты. Қалың мұғалім жан- жаққа т а р а қ а н ш а бытырай қашып барады (Ə.Асқаров, Таңд., 177).
жона, өмілдірік. Жүйрікке қыста жабу, жазғы ыстықта жабады ақ дедеге төгілдіріп (Қаз. əдеб., 30.05.1986, 5). ТАРАЛЫМ... Бұл кітаптың поли- ция жинап алған т а р а л ы м ы иесіне қайтарылатын болды (Егем. Қазақст., 29.02.1992, 2). 550 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі ТАРАМЫСША ү с т. Тарамыс сияқты, тарамыс тəрізді. Дегенмен, осы жұмысқа шыққалы Аламан т а р а м ы с ш а тар- тылып, өңі бозаң тартты (Э.Төреханов, Алматыда., 16). ТАРАН з а т. и х т и о л. Тағамдық сапасы жоғары балықтың бір түрі. Көл (Балқаш) айдынында тағамдық сапасы өте-мөте жақсы сазан, көксерке, лақа, т а
(Орталық Қазақст., 12.10.1969, 3). Мысалы, əрбір бекіре үшін 100 сом, осетр, севрюга, шип – 50, ақбалық – 40, сазан – 5, табан, т а р а н, қаракөз үшін 2 сомнан жауапты адам айып төлейді ( Индер., 14.03.1970, 3). ТАРАНТАСТЫ с ы н. Тарантас мінген, тарантасы бар (Ғ.Нұрпейісов, Аңшы сыры, 52). ТАРАСУН з а т. Сүттен жасалған арақ. Шыңғыс хан Бөртеден туған төрт ұлымен т а р а с у н ішті (А.Сейдімбеков, Күңгір-күңгір., 213).
қамыс құлақ, Салпы ерін, т а р б а қ т а н а у, киік сағақ. Бос белбеу, бота тірсек, қол ет бөлек, Сіңірі желбеленген, құлан тұяқ (И.Байзақов, Құралай., 141).
өте баяу өсетін өсімдік (ҚҰЭ, 8, 232). ТАРҒАЯҚТА... Ақбас атан өрге қарай т а р ғ а я қ т а п зорға басады (О.Бөкеев, Үркер, 49). ТАРҒАЯҚТАТ е т. с ө й л. Сəнін бұзу, сиқын кетіру. Қайран əнді ашты айғаймен т а р ғ а я қ т а т ы п тұр екенмін (К.Мұқажанұлы, Ортеке, 49). Т А Р Ғ А Я Қ Т АТ У Т а р ғ а я қ т а т етістігінің қимыл атауы. ТАРИХИЛЫҚ з а т. Тарихи екендік, тарихқа сəйкестік. Қос романның да эпикалық алымы, т а р и х и л ы ғ ы, ке- йіпкер мүсіндеудегі тереңдігі əлденеше рет ауызға ілігетін (Қаз. əдеб., 04.11.1983, 6). ТАРИХТАНУ з а т. Тарихты тану туралы ілім. Бұл орынды талапты жүзеге асыруға т а р и х т а н у да үлкен үлес қосады. Т а р и х т а н у басалқалықты, білімдарлықты қалайды (Қаз. əдеб., 08.05.1987, 7).
ты аймағының құрғақшылық жағдайын- да жаздың бидай егудің ең жақсы тə- сілі т а р қ а т а р л ы тəсіл болып табы- лады (Қазақст. ауыл шаруаш., 1972, №2, 11).
ты тоқылған өрімді трикотаждың т а р қ а т ы л ғ ы ш т ы қ дəрежесі басқаларға қарағанда аздау (Ж.Əбдуғапарова, Трико- таж өндірісі., 176).
ғаттың т а р қ о л д ы қ жасағаны рас (Лен. жас, 12.10.1974, 4).
Құлтума Өтемісұлының кеудесін өлең кернеген т а р л а н б о з д ы ғ ы н а оның сұлу тізілген, көркем түзілген мына бір айшықты жолдары толық дəлел (Қаз. əдеб., 12.02.1988, 15). ТАРЛАУЛЫ с ы н. Тарлау өскен, тар- лауы мол. Бір жағы Құсмұрын саласына жалғасатын бетегелі кең тепсең, екінші жағы жағалай көк т а р л а у л ы, қара отты ашылауыт ой (С.Бегалин, Бала Шоқан, 5). Көк т а р л а у л ы, бұдыр бетегелі, моншақ жусанды Ұлытау жері де сол игіліктің біразын бере алады (Советтік Қарағанды, 18.12.1960, 3). жүктеу/скачать 8,4 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|