Жауапты редакторлар
жүктеу/скачать 8,4 Mb. Pdf көрінісі
|
ЖЕЛБЕЛЕНГЕН с ы н. Серіппелі, тегеурінді. Құлан жал, бөрі кеуде, қамыс құлақ, Салпы ерін, тарбақ танау, киік сағақ. Бос белбеу, бота тірсек, қол ет бөлек, Сіңірі
Құралай., 141). ЖЕЛБЕҢДЕС Желбеңде етістігі- нен жасалған ортақ етіс. Кей үйдің үзігін ап, бауын шешкен, Кей үйдің түндіктері жерге түскен. Бау шуы қараша үйдің жал- б ы р а с ы п , Же л м е н е н б о с к и і зд е р ж е л б е ң д е с к е н (И. Байзақов, Құра- лай., 104). ЖЕЛБЕҢДЕСУ Желбеңдес етістігінің қимыл атауы. ЖЕЛБУАЗДАН 1 е т. Желігу, көтерілу, даурығу. «Қой» дегенді құлағына ілер емес, ж е л б у а з д а н ы п алған (Лен. жас, 12. 10. 1979, 2). ЖЕЛБУАЗДАН 2 е т. Белгісіздікке ай- налу, күңгірттену; үміті үзілу. Ұзақтың жолына телміре де, торыға да қараған Дайрабай мен Биғайшаның үміті де уақыт өткен сайын ж е л б у а з д а н ы п барады (Жалын, 1975, №2, 63).
Етім мен терімнің арасына кіріп алған осындай бір мақтанқұмарлық минут сайын желпінтіп, ж е л б у а з д а н д ы р ы п алып барады (Қаз. əдеб., 24. 04. 1978, 4).
205 Байынқол Қалиев Құндыз жағалы бешпентіне, сусар бөркіне, жеңіне ж е л б і р е к салған жібек көйлегіне тез-тез көз тоқтатып өтті (С. Сматаев, Алғашқы асу., 20). 2. а у ы с. Желпең қақ-
көңіл арада күн өтпей жатып баяғы кер- мек дəмін қайта тапқандай (Ə. Кекілбаев, Үркер, 29). ЖЕЛБІРЕУІКТІ с ы н. Желбіреуігі бар, желбіреуік салынған (Ж. Бектұров, Жол жоралғысы, 72). ЖЕЛГЕК с ы н. Жақсы желетін, желгіш. Балапандай талпын да, Аршын- да, бөпем, аршында! Желмаядай ж е л г е к бол, Қас тұлпардай сергек бол! (А.Нүсіпоқасұлы, Ағаш бесік., 1, 18). ЖЕЛГІР с ы н. с ө й л. Желгіш. Қаракерді желдіріп үйрете берсе, ж е л г і р болатын түрі бар (Ғ. Нұрпейісов, Аңшы сыры, 96). ЖЕЛҒАБЫЗ з а т. м у з. с ө й л. Жел- қабыз. Ж е л ғ а б ы з д ы əзірлеу үшін киіктің, ешкінің терісін мес қып бітеу сойып, малмаға салып, жұмсарта илеп алу керек. Мойын қуысына ағаш тығып бекітеді. Алдыңғы қос пұшпағының біріне қамыс түтік, екіншісіне қамыс сыбызғы қондырылады (Білім жəне еңбек, 1985, № 2, 39). ЖЕЛДЕТКІШ з а т. Терезенің жел кіретін, ашпалы-жаппалы кішірек көзі. ЖЕЛДІ з а т. к ө н е. Қазан айы. Бір жылдағы ай есебі отамалы (маусым), сарша, тамыз, қыркүйек, ж е л д і (қазан), қараша, тоқсан (желтоқсан), қаңтар, ақпан, тоқпан (наурыз, екі ағайынды), көкек (сəуір), мамыр деп аталады (Қаз. этногра- фия., 1, 76).
Қазақтар ілгеріректе жылқының жүйрігін – ж е л д і а я қ, адамның жүйрігін – желаяқ, иттің жүйрігін – желтабан деп атапты (Қаз. əдеб., 01. 08. 1986, 10).
ері. Бар айырмашылығы – ердің артқы қасының орнына диаметрі 22 мм-лік іші қуыс темірден иіп керсен жасаған (Соц. Қаз. 07. 04. 1978, 4).
қайың осынау сұрықсыз көріністен қаша барып өскендей оқшау ж е л е к т е й д і (Ж. Қорғасбек, Жынды қайың, 124). ЖЕЛЕКТЕНУ Желектен етістігінің қимыл атауы. ≈ Айнала жасыл ж е л е к т е н у д е еді. ЖЕЛЕКТЕУ Желекте етістігінің қимыл атауы. ЖЕЛЕКТІ с ы н. Басында желегі бар, желек киген. Жалғыз еркек емес, ақ күндікті бəйбіше, ақ ж е л е к т і келіншек, үкілі құндыз бөрікті сəулім бойжеткен – бір емес, əлденеше (М. Əуезов, Қилы за- ман, 17).
бұзылып та кете қояды (Қаз. əдеб., 21. 11. 1975, 2).
үстіндегі көгілдір ж е л е ң і н і ң омыра- уын қымтап, сəбиін еркелете, тілін төсей сөйледі (М. Сқақбаев, Ұят тур., 70). Салқын əдеттегідей үстіне ж е л е ң і н кигенімен, жалаңаяқ, жалаңбас жортақтап жүр екен (Э. Төреханов, Таудан түс., 5).
болып, ақ ж е л е ң д і н і ң маңайына бар- майтын (Балдырған, 1975, №8, 18).
жерлерді толық, түгел суару мақсатында жасайды (Қаз. этнография., 2, 293).
Оқпанның арт жағынан жапсырылып екі бетті біріктіретін тұтас ағашты ж е л к е
тұрман., 186). ЖЕЛКЕБАУ з а т. Қамыттың қос құ- лағының жоғары жақтарын байлайтын бау. Қамыт құлақтарының жоғарғы ұш- тарын қайыспен біріктіріп байлайды. Мұны ж е л к е б а у деп атайды (Шаңырақ, 34). ЖЕЛКЕЛЕТ е т. Желкесіне келтіре кию, желкесіне ала кию. Өзбек топысын біресе шекелетіп, біресе ж е л к е л е т і п киіп алады (С. Сматаев, Бұлақ, 140).
206 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі ұрып-соғушы, тоқпаштаушы; жəбірлеуші. Енді оңға, солға деп ж е л к е л е у ш і л е р д і ң тоқпағынан біржола құтылып, демалып жатқандай (Т. Қосуақ, Мəрмəр., 169). ЖЕЛКЕЛІК з а т. Əйелдердің шашын желкесіне бекітіп қоятын əшекейлі сəндік зат. Əдемі өрнекті етіп жасалып, шүйдеге бекітілетін ж е л к е л і к пен шашкерме қыздар тағуға арналған əшекейдің арнайы бір түріне жатады (Қаз. əйелдері, 1983, №9, 26).
жайт, ж е л к е н ш е л е р (аполлондар) Қызыл кітапқа тіркелген. Оларды аулауға тыйым салынған (Жəндіктер, 40). ЖЕЛКӨЗ з а т. Терезенің жел кіретін көзі, желдеткіш. – Иə, көгілдір көктем де келді, - деді ол кабинет терезесінің ж е л к ө з і н ашып. – Таза ауа енсін (Лен. жас, 12. 04. 1977, 4). ЖЕЛҚАБЫЗ 1 с ы н. 1. Желікпе, елікпе; елпілдеп-желпілдеп, еліріп кететін. ≈ Ж е л қ а б ы з жиырма жігіт атқа мінді. 2. Лепіріп бос сөйлейтін, көпіріп кететін. Ж е л қ а б ы з, əуес емес қысыр сөзге, Сөйлейді ойлап қана əрбір кезде (Т. Жароков, Таңд. шығ., 39).
з а т. м у з. Қазақтың көне сөз аспаптарының бірі. Келешекте бұрын халық арасында қолданылған ж е л қ а б ы з, гақ, бопса, құрқырауық, шың, най, қонба, дүңгіршек, шертпе т.б. ежелгі көне аспаптарды жасауды қолға алмақпыз (Қаз. əдеб., 24. 04. 1981, 15). ЖЕЛҚАБЫЗДАН е т. Еліру, желігу. Ж е л қ а б ы з д а н ы п алған жеңгейлер ай-шайға қарамастан Марданды Дариғаға арнап көтерген ақ отаудың ішіне əкеліп енгізді (М. Разданұлы, Алтай., 116). ЖЕЛҚАБЫЗДАНУ Желқабыздан етістігінің қимыл атауы. ЖЕЛҚАБЫЗДЫҚ з а т. Елікпелік, желікпелік, көпірмелік. Тыңдаушылар Байжекеңнің ж е л қ а б ы з д ы ғ ы н а əрі күлді, əрі риза болды (Ғ. Мүсірепов, Жат қолында, 124). ЖЕЛҚАЗЫҚ з а т. э т н. Киіз үйді жел ұшырып кетпес үшін бастырық арқанды байлайтын қазық. Жел соққанда киіз үйді арқанмен бастырады. Бастырық арқанды байлап бекітуге арналған қазықты «ж е л
боларда ол желбауларды жақындата қосып, қазыққа байлап қояды... Бұның атын «ж е л қ а з ы қ» деседі (С. Мұқанов, Мөлдір махаб., 46). Үй артын айнала беріп, ж е л
1975, №1, 11). ЖЕЛҚАҚТЫ с ы н. Жел қағып, жүзін тотықтырған. ≈ Баласы ж е л қ а қ т ы боп, қойдың соңында жүр. ЖЕЛПІЕТЕК с ы н. Жеңіл жүрісті, жат мінезді. Жо... жоқ! Елана ж е л п і е т е к қыз емес. Атама (Д. Рамазан, Жылап аққан., 163). ЖЕЛСОҚТЫ с ы н. Жел соғып өңін тотықтырған, жел қаққан. Ж е л с о қ т ы томпақ жүзі мақпалдай боп күреңітіп тұр (Ə. Кекілбаев; Үркер, 403). ЖЕЛСЫРНАЙ з а т. Үрмелі музыкалық аспап түрі. Ж е л с ы р н а й д ы ң жасалуы сырнайға ұқсас (Қаз. этнография., 2, 297). ЖЕЛТАБАН... 2. Иттің жүйрігі. Қазақтар ілгеріректе жылқының жүйрігін – желдіаяқ, адамның жүйрігін – желаяқ, иттің жүйрігін – ж е л т а б а н деп атапты (Қаз. əдеб., 01. 08. 1986, 10).
сарсаңға түсірді. Бір тəуірі ж е л т о л т ы р ғ ы ш ы өзінде (Халифа Алтай, Алтайдан., 184).
ЖЕЛТІРСЕК с ы н. Жүйрік (ат). Əлекең бəйге алдын бермейтін ж е л т і р с е к т е р жайында кең əңгімелейді (Білім жəне еңбек, 1974, №5, 26). ЖЕЛІ з а т. к ə с і б. Қазақ үй керегесінің əрбір ағашы. Керегенің əрбір ағашы ж е л і деп аталады. Оның ең ұзыны – ерісі, одан қысқалауы – балашық, ең қысқасы – сағанақ (Ə. Тəжімұратов, Шебер., 25). Мəселен, сегіз қанат киіз үйге барлығы 256 керегелік ағаш кетеді. Əрбір ағаш ж е л і деп аталады (Қаз. тіл. жерг. ерекш., 187). ЖЕЛІ: Желі қазық. Желіге қағылатын мықты қазық. Ж е л і қ а з ы қ көбінесе қайыңнан жасалады (Шаңырақ, 104). Желі сабақтар. б и о л. Өсімдіктердің жерде төселіп жатқан ұзын сабақтары. Өсімдіктің жер беті мүшесі – сабақтың түрлері көп. Олар: көген сабақтар, ж е л і
207 Байынқол Қалиев шырмалғыш сабақтар т.б. (Ботаника, 6). Желі тартар. э т н. Күйеудің қалыңдыққа ұрын барған кезінде күйеуден алынатын кəде. Ж е л і т а р т а р өсіп-өнудің, өркендеудің символы ретінде ерекше құрметтелген (Қаз. этнография., 2, 302).
ыссы болмаса, ж е л і т а р т п а й м ы з (М. Мəжитов, Аманғали, 58). ə) а у ы с. Бір
əдіспен қоғамдық сана өрісіне де ж е л і т а р т ы л д ы (Қ. Толыбаев, Бабадан., 151). ЖЕЛІЖОЛ з а т. «Линия» сөзінің қазақша атауы (Телекоммуникация. сөзд., 93).
ЖЕЛІКСІЗ с ы н. Желігі жоқ, елігусіз, елірусіз. Шыңшай сөзді ж е л і к с і з бай- ыппен сөйлейтін адам екен (М. Разданұлы, Алтай., 36).
де жоқ (З. Ақышев, Ақбел асуы, 127). Ж е л і л е п бие байлап саудырар ем, Аспан- нан ақ меруерт жаудырар ем. Кенелтіп Маңырақтың кең етегін. Ұрпаққа абзал мұра қалдырар ем (Ноғайбай ақын: Қаз. əдеб., 20. 13. 1974, 4).
нау, ж е л і л е у, көгендеу, қазықтау əрекеті басталады (Ө. Қанахин, Қарт сарбаз., 123).
топалаң, күл, ж е л і м, сарып, ақбас, əлім, мəлік, қарасан, кебенек секілді індеттерге жан-жақты талдау жасалған (Білім жəне еңбек, 1986, №1, 33).
сабы бар сопақша пішінді, жеңіл тостаған тəрізді жасалынады (Қаз. этнография., 2, 305). Ж е м а я қ т ы қарағай, терек, қайың ағаштарынан ішін ұңғылап ойып, сопақша етіп жасайды (Ана тілі, 19. 09. 1991, 8). ЖЕМЕҢГЕР з а т. ж е р г. Жемқор, жегіш. «Халық би білімді болса, ел-жұрт берекелі болады, би ала аяқ, ж е м е ң г е р болса, ел жұрты азып-тозады» деп қараған (А. Нүсіпоқасұлы, Ағаш бесік., 1, 121). ЖЕМЕҢГЕРЛІК з а т. ж е р г. Жемқорлық. «Халық аш-жалаңаш, кедей тұрып, əкімнің қарын салуы – ж е м е ң г е р л і к т і ң белгісі» деген даналықты ұмытпау керек (А. Нүсіпоқасұлы, Ағаш бесік., 1, 122).
лік, жауапкершілдіктерін арттырып, ж е м е ң г е р ш і л і к сияқты пасық, жиреніш- ті қылықтардан өз бойларын аулақ ұстауға баулиды (А. Нүсіпоқасұлы, Ағаш бесік, 2, 95).
ЖЕМҚАЛТА з а т. Саят құстарын шақыру үшін беретін етті салатын қалта. Ж е м қ а л т а көлемі шағын, қолдануға ыңғайлы етіп жасалады (Қаз. этнография., 2, 306).
аяқтың сабы болғандықтан оны ж е м с а п т ы а я қ деп те атайды (Қаз. этнография., 2, 305).
ЖЕМСЕТАЙ з а т. Мойынға байлап жүретін жеңіл орамал. Мойнына байлаған ж е м с е т а й ы н ы ң екі ұшы екі қолында (Жалын, 1977, №1, 81). ЖЕМТЕМІР з а т. Жер өлшеуші маман (орысша «землемер» сөзінің қазақша ай- тылуы). Ауыл адамдары: - Бұл кім болды екен?! – деп анталап тұр. – Ж е м т е м і р болмаса (З. Ақышев, Жаяу., 42).
құс жемді қарбытып жеп жүріп, ж е м т ұ з а қ т ы да қылғып өтеді. Ж е м т ұ з а қ қайтып аузынан шықпай, құс ұсталады (Б. Кəмалашұлы: Ана тілі, 11. 03. 1993, 4).
Ашылмаған сыр, 28). Майланып матасы ж е м т і р л е н і п қалған ескі ағаш столдың басында Қамбар жалғыз өзі шоқиып отыр екен (О. Бөкеев, Өз отыңды., 325).
бидай жармаларына қосып, ж е м і к те төгіп қойыпты.
208 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі толы қызыл сусынмен ж е м і р е жұтып салды (Ə. Асқаров, Таңд., 205).
Ойраншөптің бастапқы мекенінен ж е м і р қ о ң ы з əкелініп, кеңінен таратылды (Лен. жас, 31. 08. 88). ЖЕМІС-ЖИДЕКТІ с ы н. Жемісі, жидегі бар, жеміс-жидек өскен. ЖЕМІС-ЖИДЕКСІЗ с ы н. Жемісі де, жидегі де жоқ, жеміс-жидегі болмайтын. Қайран қазақы ауыл тал-дарақсыз, ж е м і с- ж и д е к с і з қаңқиып күнсіп жатыр (Ж. Қорғасбек, Жынды қайың, 124). ЖЕМІСТІК 1 с ы н. Жеміс боларлық, жеміске пайдаланатын. Дəнге қоса бір десятинадай жерге картоп, маркоп, қияр сияқты ж е м і с т і к шөп-шалам егіп ек, о да жақсы шығып, жұрт қарық боп қалды (С. Мұқанов, Мөлдір., 118).
з а т. б о т. х а л қ. Аналық. Гүлдің қақ ортасында аналық яки ж е м і с
қабырғасы қатаяды. Оны ж е м і с қ а п деп атайды. Мыс: жаңғақ, шошқа жаңғақ. Олардың ж е м і с қ а б ы тұқым пісіп жетіліп, өнген кезінде ғана жарылады (Бо- таника, 76). ЖЕМІСШАЙЫ з а т. Жемістен жасалған шай. Мырзағұл дүкенге барып, бір көмеш нан, жарты кило қант, бір пəшкі ж е м і с ш а й ы н əкелуге тиіс болды (Ө. Қанахин, Өз ақылымен., 14). ЖЕМІТ з а т. с ө й л. Жемтік, өлексе. Қо- лыма берермісің бір! Желкесін үзіп, ж е м і т і н жер едім (С.Сматаев, Елім-ай, 2, 245). ЖЕҢ з а т. Екі трубаның арасын жалғастыратын иілгіш зат. Үшеуі өзара ақылдасып, жағасы сəл төмендеу ізбес пештерінің тұсын ж е ң өткізуге дұрыс деп тапты (І. Есенберлин, Алыста., 297). Бəрібір ол арадан ж е ң істеуге болмайды. Екі жағы өзге жерден анағұрлым биік (Бұл да, 297). ЖЕҢ: Жең мылтық. ж е р г. Наган. Бір күні молдалығы үшін əкесін тұтқындауға ауылға мықынына ж е ң м ы л т ы қ іліп алған Шəкей келіп түседі (З. Қинаятұлы, Көшпенді., 30).
ұзатылатын қыз құрбы-құрдастарымен, ж е ң г е-ж е л е ң д е р і м е н арнайы бөлек тігілген отау үйде отырады (Қ. Толыбаев, Бабадан., 146).
Рахияның сұрқия қылық, зəндемі айласы ж е ң д е п, өзін əлдеқайда дəрменсіз сезінген (О. Бөкеев, Өз отыңды., 71). Ынтықшыл көңілдің жел тұрмай желіккен көбік нəпсісі ж е ң д е п, Гүлияның талдыр- маш білегінен қыса ұстады (Бұл да, 128).
тандырдың аузын ашып, ішіне үңілді де, білегін шынтағына дейін жауып тұратын
Қарайғанды күйдіріп, Бұл дүние жан- ған өрт дейді. Ақыреттің белгісі: Ж е ң с і з
(Ө. Ақжолұлы, Үриятнама, 12). ЖЕҢСІК: Жеңсік бермейді. қ. Жеңістік бермеді. Кішкентайсың десем, ж е ң с і к б е р м е й с і ң (Қ. Омарұлы, Əке, 324). ЖЕҢШЕ з а т. к ө н е. Соғыста білекке киетін сауыт. Сауыт-сайманға дулыға, қалқан, ж е ң ш е, сауыт т.б. жатады (Аңыз адам, 2011, №19, 33).
жүктеу/скачать 8,4 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|