Жауапты редакторлар
жүктеу/скачать 8,4 Mb. Pdf көрінісі
|
ЖАНДАЛБАСАЛА е т. Жанын сақ- тау үшін қандай да бір іс-əрекетке бару. ≈ Ж а н д а л б а с а л а п жүріп, ағынды судан əрең шықты. ЖАНДАЛБАСАЛАУ Жандалбасала етістігінің қимыл атауы. ЖАНДАЛБАСАЛЫҚ з а т. Жандал- баса еткендік, жанұшырғандық. «Мүмкін танымас» деп, ж а н д а л б а с а л ы қ п е н бетін теріс бұрды (Б. Тоғысбаев, От пен күл, 128). ЖАНДАР з а т. к ө н е. Əміршінің жеке басының қауіпсіздігіне жауапты жасауыл; телохранитель. Меңді-Жамал аз уақыт ішінде сарай төңірегіндегі жасауыл бегінен ж а н д а р ғ а дейінгі аралықтағы еркек атаулының бəрінің балағын көріп шықты (М. Мағауин, Аласапыран, 165).
Сеңгір сырлары, 176). ЖАНДАС е т. Соғысу, алысу, арпалысу, жағаласу; өліспей беріспеу. Боз ағаштан биік мен едім, Бұлтқа жетпей шарт сынбан. Ел құтқарар ер едім, – Ж а н д а с п а й ақыры бір тынбан (Үш ғас., 131). ЖАНДАСУ Жандас етістігінің қимыл атауы. Алыстан жау табылмаса, жақынмен ж а н д а с у ғ а да əзір (М. Мағауин, Ала- сапыран, 76). ЖАНДЫ с ы н. а у ы с. Өмірде бар, нақтылы, дəл. Еңбектің бақыт-байлық кіл- ті екендігін, еңбексіз тапқан бақыт-бай- лықтың баянсыз болатындығын ж а н д ы мысал, нақты дəлелдермен көрсетіп, еңбек- тің қыры мен сырын егжей-тегжейлі түсін- дірді (А. Нүсіпоқасұлы, Ағаш бесік., 2, 13). Жанды дауыс. ж а ң а. Таспаға жазылған дауыс емес, өз даусы. Ендігі есеп беру концертімді ж а н д ы д а у ы с т а өткізейін деп, дайындалып жатқан жайым бар (Айқын, 12. 02. 2009). Жанды су. Қайнатпай-ақ ішуге бола- тын таза су. Ең дұрысы – тау басында еріген қардың суы. Оның «ж а н д ы с у д ы ң» ішіндегі пайдалысы екендігі анықталды (Қ. Олжай, Қанат байла., 7). Ғалымдар да қарап жатпай, «ж а н д ы с у д а н» кейін «өлі суды» тапқаны мəлім (Бұл да). ЖАНЖАЛ: Жанжалдың отын жақты. Жанжал туғызды, ушықтырды. Азырақ ұрттап алсаң-ақ Керістің ашып сағасын. Өзіңді жұрттан нəн санап, Ж а н ж а л д ы ң
тойым., 44). ЖАНКЕШТІЛЕУ с ы н. Өлермендеу, өжеттеу. Егер ж а н к е ш т і л е у біреулердің қағаздан жасап берген оғы болса, атқылай беріңіз (Ə. Əбішев, Ғала- мат, 22). ЖАНҚҰРДАС с ы н. Жасы емес, жаны (ниеті) құрдас (адам). Біздің тілімізде ж а н қ ұ р д а с деген де бар. Мұның мағынасы – бірі үлкен, бірі кіші адамдардың бірін- бірі құрдас деп қабылдауы. Бұл жасы емес, көңілі, жаны құрдас деген сөзден шыққан (С. Кенжеахметов: Ана тілі, 29. 11. 1996, 7 ).
дың үні шықпай, болмашы ғана қорқырады (С. Елубай; Ақ боз., 445).
тіпті хан ордасына келуден де қаймықпайды (Ə. Əлімжанов, Махамбет. жебесі, 149).
ж а ң а. Аурухананың науқасы ауыр адам- дар жататын арнайы бөлімі. Олар ж а н с а қ т а у б ө л і м і н д е жатыр (Жас Алаш, 26. 03. 2009). Аға ж а н с а қ т а у б ө л і м і н д е жатқанда ізін басқан інілері барыпты (Астана хабары, 18. 03. 2008). 193 Байынқол Қалиев ЖАНСАУҒА з а т. а у ы с. Жанын аман алып қалатын нəрсе. Орындығының астындағы жəшіктен ж а н с а у ғ а с ы н суырып алып, қалайы кружкаға лекіте құйды (Ж. Қорғасбек, Жынды қайың, 4). ЖАНСАЯ з а т. Жанға пана, тыныш- тық. Ойдан осында қашып келуінің себебі де сол ж а н с а я іздеп шыққаны секілді (О. Бөкеев, Өз отыңды., 165).
л. Өлерменденіп, жанкештіленіп. Ол Нұрашының атам заманғы тер сіңді ит көйлегін иіскеп-иіскеп əл-қуат жинайды да, ж а н с е б і л д е п тұрып кетеді (Ж. Мусин, Туған үй.., 42). ЖАНСЫЗ з а т. Ел ішінде жасырын жүрген жау адамы; шпион. Əмірхан Ақт арланын іздеп келіп , Ақырын қағыстырып жөнін біліп. Жылқымен ж і бе р ге н і н к ө з і к ө р ге н , С о ң ы н а н жылқышының ж а н с ы з еріп (И. Байзақов, Құралай сұлу, 188). ЖАНСЫЗДАН е т. а у ы с. Жасырын жүру, құпиялану. Əйтеуір, ол ауыл үй арасы қайда барса да мен ж а н с ы з д а н ы п сыртынан бақылап жүрем (С. Мұратбеков, Жабайы алма, 22). ЖАНТАҚШЫЛ с ы н. Жантақты жақсы көретін, жантаққұмар. Түйе – ж а н т а қ ш ы л, бие – б е т е г е ш і л (Қаз. əдеб., 25. 04. 1979, 1). ЖАНТАНУ... Абай мен Шəкəрімнің ж а н т а н у іліміне не Батыстың, не Шығыстың ақындары көтеріле алған жоқ (Алаш айнасы, 08. 08. 2013).
көтеріп сарайға тасып жүр (Ғ. Мүсірепов, Таңд. əңгім., 19).
өшімді алам (Қаз. əдеб., 23. 01. 1987, 12). ЖАНТЫҚТЫҚ з а т. Біреуді біреуге атыстырғыштық, шағыстырғыштық; жымысқылық. – Қойыңызшы осы ж а н т ы қ т ы ғ ы ң ы з д ы. Біреуді мақтап, біреуді даттағаннан мəртебеңіз биіктей қоймас (М. Мəжитов, Аманғали, 28).
жолдастарының бірде-біреуі алдымнан қия баспайды (Қ. Қазиев, Иманжапырақ, 77).
– Қойшы, ей, – деді Бектенберген ж а н ы ғ а түсіп. – Бұл сөзді кімге айтып жүр? (Қ. Сəрсекеев, Қызыл жалау, 2, 145). 2. Жанын жеу, жан ұшыру, жанталасу, аласұру. Аю- кеге тағы да жаушы шаптырып, «қос қоса көріңіз» деп ж а н ы қ т ы (Ə.Кекілбаев, Үркер, 277). Рас, көкпарға келгенде ж а н ы ғ а жөнелетін қырғыз жігіттері де теке- жаумыттың өзі (С. Ақтаев, Дала тур., 57). ЖАНЫМА з а т. т а б у. Пышақ. Бұл сөздердегі сарқыраманың – өзен, сылдыраманың – қамыс, маңыраманың – қой, ұлыманың – қасқыр, ж а н ы м а н ы ң – пышақ, білеменің – қайрақ екенін біле қояды (Қ. Толыбаев, Бабадан., 183). ЖАНЫМПАЗ с ы н. с ө й л. Жанғыш. Таран бастаған жігіттер танкілердің соңынан дүре тиіп, ауыр граната, ж а н ы
талқанын шығарды (І. Есенберлин, Маңғ., 109).
№10, 9).
Жа ң а қ а з а қ . Қ а з і р г і з а м а н ғ а бейімделген қазақ. Мен ж а ң а қ а з а қ п ы н, өзге ұлттармен бауырмал қазақпын (І. Есенберлин, Шығ. жин., 1, 273).
Төле Əлібекұлы – қоғамда қалыптасқан құқықтық қағидалар мен нормаларды өзгеше өрнекпен жаңғыртушы, ж а ң а л а у ш ы əрі жалғастырушы, толықтырушы болған кісі (Н. Мыңбатырова, Төле би., 80). ЖАҢҒАҚ з а т. Жаңғақ ағашының сүрегі. Ж а ң ғ а қ су тисе ісінбейтін, жа- рылмайтын мықты ағаш. Содан ұсталар колхоздың арбаларына күпшек жасайды (Қаз. əдеб., 21. 10. 1988, 3). ЖАПҚАҚ з а т. Бір нəрсенің тесігін ашып-жауып, реттеп тұратын тех- никалық немесе биологиялық құрылғы; кла- пан. ≈ Машина маторының ж а п қ а ғ ы. Жүректің ж а п қ а ғ ы . ЖАПҚЫ 1 з а т. с ө й л. Жапқыш. Амал жоқ, айтылған нəрсенің бəрі кереу-
194 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі ет ж а п қ ы ғ а мұқият оралып буылған (Қ.Тоқмырзин, Үш кие, 210).
Сұңғақ, ақ торғын келіншек есік ж а п қ ы с ы н ы ң бір шетін желп еткізіп ашып, сыртқа қайта шығып кетті (М. Айымбетов, Құмөзек., 7).
Киіз ж а п қ ы л ы есіктің етегін бүктелген қамшының ұшымен көтере ашып, сырттан кеуделі, ақсары өңді, дөң мұрынды жігіт кірді (М. Айымбетов, Құмөзек., 9).
Əйелім аздап ж а п о н ш а, аздап кəрісше сөйлейді. Қызым өзбекше сөйлеп жүр (Қ.Əбілқайыр, Текес., 124). Хиросимаға кел- гелі үйренген бар ж а п о н ш а м д ы тауы- сып, сөйлесіп көрсем бе екен? (Б. Омарұлы, 11-ші қаламұш, 96). 2. Жапон халқының
қараған жоқ (М. Байғұт, Бұла бұлақ, 354). ЖАПСАР: Жапсар көз. Қысық, қиық көз. Бет терісі қатыңқы, ж а п с а р к ө з, кейуана кісіге екіленіп, шалықтап қарайды екен (Ж. Ахмади, Айтұмар, 205).
қалта жəне жан қалта болып ажыратылады (Шаңырақ, 328).
біріне-бірін итіндіріп, жалбайтып, ж а п с ы р м а л а т ы п сала берген қора қопсысы жатқан бір əлем (Э. Төреханов, Таудан түс., 96).
ескілеу, күміс ж а п т ы р ы л ғ а н білтелі мылтық, қылыш, ескі қорамса ілулі тұр (Жұлдыз, 1972, №6, 99). ЖАПТЫРЫЛУ Жаптырыл етістігінің қимыл атауы. ЖАПЫРАҚ: Жапырақ алақаны. б о т. Жапырақтың жазық беті. Өсімдікте бір ғана ж а п ы р а қ а л а қ а н ы болады (Биология, 66). Жапырақ бүршігі. б о т. Өсімдіктің жапырағы бастау алатын (өсетін) бүршігі. Өсімдіктердің ж а п ы р а қ б ү р ш і к т е р і н е н басқа, оның гүл бүршіктері де болады (Ботаника, 82). Жапырақ жүйкелері. б о т. Жапырақ алақанында болатын жіңішке талшықтар. Жапырақ алақанында жүйкелер болады. Оны ж а п ы р а қ ж ү й к е л е р і деп атайды (Биология, 128). Жапырақ кіндігі. б и о л. Жапырақтың өркенге бекіген жері. Қолтық бүршігі ж а п ы р а қ к і н д і г і н і ң үстінде орналасады (Биология, 65). Жапырақ қолтығы. б и о л. Жапырақ пен одан жоғары орналасқан буынаралық арасындағы бұрыш. Сабақта, ж а п ы р а қ қ о л т ы қ т а р ы н д а түйнектер пайда бо- лады (Ботаника, 126). Жапырақ негізі. б и о л. Пиязшықтың жапырақ өсетін түйіні. Басты пияздың басын пиязшық деп атайды. Пиязшықта түбіртек, шашақ тамырлар, бүршік жəне
сатын сағақтан құралады (Биология, 63). Өсімдіктер жарықты (күн сəулесін) негізінен ж а п ы р а қ т а қ т а л а р ы арқылы қабылдайды (Бұл да).
неді (Қызықты ботаника, 78). ЖАПЫРАҚТЫ с ы н. Жапырағы бар, жапырақ өскен. ≈ Мұнда ж а п ы р а қ т ы өсімдіктер мол. ЖАПЫРАҚШАЙЫР з а т. б о т. Жапырағы шайырлы болып келетін өсімдік түрі. Бұлардың ішіндегі ең көп кездесетіні жусан, күйреуік, изен, ж а п ы р а қ ш а й ы р, раң шөптері болып табылады (Оңт. Қазақст., 16. 08. 1963). ЖАПЫРАҚШАЙЫРЛЫ с ы н . Жапырақшайыр өскен, жапырақшайыры мол. Жылқыны – бетеге, майқара, бұйырғын, бидайық, изенге, қарамалды – тарлау, жұмыр, қияққа, қойды – қарғатұяқ,
195 Байынқол Қалиев қызғалдақ, ж а п ы р а қ ш а й ы р л ы жайылымдарға жайды (С. Мəуленов, Жұлдызды., 125). ЖАР: Жар қабақтау. Қабағы шығыңқы, тіктеу. Кең маңдайлы, ж а р қ а б а қ т а у, шұңғылша біткен өткір көзді жас жігіт сахнаға шықты (И. Байзақов, Таңд. шығ., 2, 113).
Жар қарлығашы. з о л. Қарлығаш тұқымдасына жататын, өзендердің жарқабақтарын мекендейтін кішкентай құс. Ж а р қ а р л ы ғ а ш ы – жыл құсы. Қыстау үшін қыркүйекте Африкаға ұшып кетеді (Қаз. табиғ., 2, 54).
салты., 57). ЖАРАҚШЫ з а т. Қолына қару-жарақ ұстаушы, қару-жарақты қолданушы. Не түзем құрған қол, не доп атып, мылтық барсылдатқан ж а р а қ ш ы – тірі жан көрінбейді. Тып-тыныш. (М. Мағауин, Аласапыран, 213).
тұяғы қалмай ж а р а п а з а н ш ы л а р д ы ң соңынан шұбырып жүр (Қ. Ысқақ, Тұйық, 152). ЖАРАМСЫЗДАУ с ы н. Ешнəрсе- ге жарамайтындай, қажеті шамалы (Ш. Айтматов, Қош бол., 16). ЖАРАУҚҰРСАҚ с ы н. Бабына кел- меген, іші тартыңқы. Малымыз күйлі, ж а р а у қ ұ р с а қ бірлі-жарым тоқты- торым болса, ағаштың бүрін берсек те өлтірмейміз – деп күпіршілік ойлады (О. Бөкеев, Қайдасың., 63). ЖАРАША ү с т. Жара сияқты, жара тəрізді. ≈ Киіміме ж а р а ш а жабысып, мазамды алды. ЖАРҒЫШ з а т. в е т. Уақ малда бола- тын ауру түрі. Ешкі малы қойда болатын топалаң, күл, сарып, бөгежек, баспақ, қара түйнек, ж а р ғ ы ш, қызылшу сияқты ауру- лармен ауырады (Ана тілі, 25. 10. 1990, 8). ЖАРҒЫШАҚТАНДЫР Жарғы- шақтан етістігінен жасалған өзгелік етіс. «Аулым көшіп барады-ау» деп ж а р ғ ы ш а қ т а н д ы р а əн созған белгі естілісімен Са- палай үзеңкі қағып қалды (К. Ахметбеков, Егіз қала, 375).
деді тағы сұмырай дауысты ж а р ғ ы ш ы (І. Есенберлин, Алтын орда, 1, 116).
тойдың төріне шығарып салады (Қ. Толы- баев, Бабадан., 151).
Компания келісім жолын біржола кесіп тастайтын ж а р и я л а м а жасады (Ғ. Мүсірепов, Жат қолында, 306). ЖАРИЯЛАТУШЫЛЫҚ з а т. с ө й л. Біреуге жария жасатушылық. Диваевтың этнографиялық материалдар жинағына жазған рецензиясында Н. Катанов оның
берген (Жалын, 1974, №4, 139). ЖАРИЯЛАУШЫЛЫҚ з а т. Жария- лағандық, жария еткендік. ЖАРИЯСЫЗДАУ с ы н. Арнайы ха- барламай, жария етпей; жасырындау. Ауылдағылардан бұрын аудандағылар жариялы түрде де, ж а р и я с ы з д а у, жасырындау жағдайда да түсе бастады (М. Байғұт, Бұла бұлақ, 208).
Жұртқа күлкі жарым ес (Қаз. мақал., 165). ЖАРҚАБАҚТЫ с ы н. Жарқабағы бар, жарқабақ болып келген. Жайпауыт- ты жағалау қайықты сыртқа шығаруға қолайлы-ақ. Бұл жер тік ж а р қ а б а қ т ы болса, не істер едік? (Қ. Омаров, Əке, 100). ЖАРҚҰС з а т. з о о л. Таулы аймақтарда тіршілік ететін, тұмсығы ұзын, қанаттарының ортасында үлкен қызыл дағы бар кішірек (салмағы 15-20 г-дай) құс. Ж а р қ ұ с таудың ең жоғарғы қабатындағы құздар мен шөгінділерде тіршілік етеді (Қазақст. жануар., 100).
– фосфор шұғыласын шашу қабілеті- мен танымал қоңыздар тұқымдасы (Жəн- діктер, 34). ЖАРЛЫ с ы н. Жары бар, жар болып келген. Əлім тентек сайдың шаппа ж а р л ы арғы кемеріне жағалай көз сүзді де, 196 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі аяғын сылти басып өткелге қарай жүрді (Ə. Сараев, Тосқауыл, 18).
жатыр осындай кеп, Бар болып, жоқтың ісін істейтін көп. Малы көп, көңілі жарлы адамдарға Ат қойған қанша теріс ж а р л ы б а й деп? (А. Байтұрсынов, Шығ., 74). ЖАРЛЫ-ЖАҚЫБАЙШЫЛ с ы н. Жарлы-жақыбайды жақтаушы, жоқ- жітікті қолдаушы. – Қошқарға мінуге ерінетін қу жалқау еді. Ж а р л ы-ж а қ ы б а й ш ы л бола қалыпты (З. Иманбаев, Қос қайың, 495). ЖАРЛЫҚНАМА з а т. с ө й л. Жарлық. Князь бұл ж а р л ы қ н а м а н ы тізе бү- гіп қабылдауға əрі ханға өзінің бағы- нышты екенін айтуға тиіс еді (СССР та- рихы., 32).
з а т. к ө н е. Төрт доңғалақты арба үстіне тігілген алты қанат боз үй; хан ордасы. Бұдан соңғы бір айырма – ж а р м а ғ а түпте төрт, алда тіркесе қосарлан- ған жеті жұп, жиыны он сегіз түйе жегілген (М. Мағауин, Аласапыран, 39).
з а т. ж е р г. Канал. Керіз бой- ынан ж а р м а қазып, Сырдың суын құмға шығармақшы болдым (Ы. Жақаев, Менің бақытым, 15). Ж а р м а қазыла бастады, оған араласпасқа шарам қалмады (Бұл да). ЖАРМА: Жарма қалта. Аузы тілік сияқты екіге жарылып тұрған қалта. Қалтаның жапсырма қалта, ж а р м а қ а л т а, төс қалта, омырау қалта, ішкі қалта т.б. түрлері болады (Шаңырақ, 328). ЖАРМАҚ 1 з а т. ж е р г. Лəңгі. Күндіз əр түрлі ойын: қашпа доп, асық, ж а р м а қ тебу, бəлди ойнап, сілеміз қатып ұйықтап қалатын едік (Қ. Ахметұлы: Жетісу: 30. 06. 2001, 8).
жүктеу/скачать 8,4 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|