Жауапты редакторлар

426

Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі

м о й ы н б а у д ы байлаудың эстетикалық 

қажеттіліктерін егжей-тегжейлі баяндапты 

(Б.Омарұлы, 11-ші қаламұш, 38). 

МОЙЫНСАЛ:  Мойынсал  болды. 

Көнді,  құптады,  мойындады.  Əрине 

кішкене  зорекерлік  көрсетпесе  өздігінен 

ешкімнің м о й ы н с а л  б о л а т ы н түрі жоқ 

(Т.Мəмесейіт, Таңжарық, 2, 128). Бұл кез-

де  тағдыр  бастарына  салған  тақсіретке, 

əлжуаз  күйлеріне  қазақтардың  өздері  де 

м  о  й  ы  н  с  а  л    б  о  л  ғ  а  н  (Қ.Толыбаев, 

Бабадан., 66).

МОЙЫНСЕРІКШІ з а т. Мойынсерік 

мүшесі, мойынсерік құрушы. Əлгі, иə, əлгі 

м о й ы н с е р і к ш і л е р д і ң түнде жор-

тып жүретін жыны тағы бар, қараң-құраң 

көрінбей  ме  маңайда!? (А.Жүнісов,  Өмір 

ізі, 18).

МОЙЫНТАСТАР э т н. Күйеуге мойын 

омыртқа  ұсынған  əйелге  берілетін  кəде. 

Жібек орамалды «м о й ы н т а с т а р» 

кəдесі  ретінде  күйеуге  мойын  омыртқа 

ұсынған  əйел  алады ( Х.Арғынбаев,  Қаз. 

халқы., 204).

МОЙЫНТҰҒЫР  з  а  т.  с  ө  й  л. 

Мойыншақ.  Бүрге  шал  əр  жерде  шашы-

лып  жатқан  отын  жаңқасын  жиыстырып, 

бұзаудың м о й ы н т ұ ғ ы р ы, қозы-лақтың 

көгені  сияқты  көр-жерді  теріп  алып, 

баспаның  астына  апарып  ілді  (Лен.  жас, 

12.10.1971, 4).

МОЙЫНТҰРЫҚТА е т. Өгіздің мой-

нына мойынтұрық салу (Т.Иманбеков, Тұт 

ағашы, 165).

МОЙЫНТҰРАҚТАУ Мойынтұрықта 

етістігінің қимыл атауы.

МОЙЫНШАҚ з а т. Бұзаудың, тананың 

мойнына  тағылған  жіп.  Əділгерей  тез 

жетіп,  бұзаудың  м  о  й  ы  н  ш  а  ғ  ы  н  а 

жармаспағанда,  жығып  кетуі  де  мүмкін 

еді (Қ.Жұмаділов, Сəйгүлік., 131). Есегінің 

құйрығына марқа бұзаудың м о й ы н ш а ғ 

ы н а байлап, «бисмилла» деп қарғып мінді 

(З.Жəкенов, Күн көрерім., 241).

МОЙЫНШАЛҒЫ ... Ертілеудің м о й 

ы н ш а л ғ ы с ы пальтосының сыртында 

салпылдап  жүр  (Т.Нұрмағамбетов,  Ата 

қоныс, 101).

МОЙЫС с ы н. ж е р г. Иір-қиыр, бұраң, 

ирелең. Сусағанды сулатып, Шаршағанды 

қунатып,  Кезегенді  тура  атып,  М  о  й  ы  с 

жерден төтелеп, Ағылайын ақпадай (Дулат 

жырау: Нар заман., 183).

МОЙЫСТЫҚ  з  а  т.  Қайсарлық, 

қайтпастық, бірмойындық. Қара сұр өңі, 

тесіле қарайтын қоңырқай көзі, жуандық, 

қысқалау мойны табандылық, м о й ы с т 

ы  қ  т  а  н  хабар  бергендей  (М.Ошыбаев, 

Соңғы., 24).

МОЛ:  Мол  қолдылық.  Қолының 

ашықтығы, жомарттық. Ертең үш колхоз 

біріккесін Ауқынбайдың м о л  қ о л д ы ғ 

ы н ы ң зардабын басқалар қоса көтермей 

ме? (Ұ.Доспанбетов, Шығ., 4, 30).

Мол  пішілген.  Денесі  ірі,  жуан-

дау.  Денесі  м  о  л    п  і  ш  і  л  г  е  н,  көзі 

қысықтау,  селдір  мұртты  Абыл  да  келген 

(Ұ.Доспанбетов, Шығ., 4, 34).

МОЛА ... 2. а у ы с. э к с п р. Үй д. м. 

Қиюы қашқан бұл дүниеден не қызық көріп, 

не мəмпағат табамыз деп отыр екенбіз мына 

м о л а д а (Жалын 1975, №2, 59).

МОЛАҚ  з  а  т.  Діңі  кесіліп  немесе  сы-

нып,  қурап  кеткен  ағаш  түбіртегі.  Ав-

томатын  іздеп  еді,  сипалап  түк  таппады, 

балқарағайдың түбінде шіріген м о л а қ қ а 

сүйеніп қалғып отырыпты (Қ.Ысқақ, Ақсу., 

286). Ішінен дүр етіп жабайы кептер ұшып 

шықты  да,  күркілдеп  барып  күйе  басқан 

қу м о л а қ т ы ң тұтқылына барып қонды 

(бұл да, 388).

МОЛАҚТАН  е  т.  с  ө  й  л.  Моқалу, 

доғалдану, тұқылдану. Сол жауыз қолыңа 

түссе, қайғы-мұңға батып, м о л а қ т а н 

ы п қалған ағаштың басына аспаққа асып 

өлтіргің келеді (О.Бөкеев, Мұзтау, 126). 

МОЛАҚТАНУ Молақтан етістігінің 

қимыл атауы. 

МОЛАҚТАУ  с  ы  н.  Шолақтау, 

қысқарақ (Ж.Орманбаев, Қос басшы, 50).

МОЛДАБАС ... Кесірткенің  сыртқы 

келбеті,  əсіресе  басы  сəлде  ораған 

молданың басына ұқсастығына қарай «м о 

л д а б а с» атауы халық арасына кең тараған 

(Б.Аққожина, Қаз. тілі. жəнд., 8).

МОЛДАП ү с т. Мол етіп, көптеп. Ішін 

тазалап,  су  астына  тары  сабанын  м  о  л

д а п тастап, үстіне бірнеше ескі туырлық 

жайдық  (Қ.Сегізбаев,  Беласқан, 252). 

Бүкшеңдеп  шөптен  м  о  л  д  а  п  жұмсақ 

төсеніш жасады (Жалын, 1974, №1, 62). 

МОЛДАПАТША з а т. с ө й л. Медресені 

шала бітірген адамды ол кезде молдапат-

ша деп атайтын (Қаз. əдеб., 31.08.1984, 10).

МОЛДАСОҚЫН е т. Молдаша жүгініп 

отыру.  Олар  аласа  есіктен  бұға  еңкейіп, 

427

Байынқол Қалиев

ішке  кіргенде  бірінші  көргендері – төрде

м о л д а с о қ ы н ы п, есікке шаншыла қарап 

отырған еңгезерде мұртты кісі (Т.Əбдіков, 

Өліара, 62). Қарт намазын оқып болды да, 

жайнамазын іліп, қоңыр аю терісінің үстіне 

м о л д а с о қ ы н а отырды (С.Жүнісов, 

Ақан сері, 2, 137).

МОЛДАСОҚЫНУ Молдасоқын етіс-

 тігінің қимыл атауы.

МОЛДАША  ү  с  т.  Молда  сияқты, 

молдаға ұқсап. Кей м о л д а ш а қаптатпан, 

Жылан  менен  шаянды.  Айтпасам  да  бұл 

гəпті, Жалпыңа түгел аян-ды (А.Үлімжіұлы, 

Шығ. жин., 2, 328).

МОЛҚОРСУ  Молқорсы  етістігінің 

қимыл атауы. 

МОЛҚОРСЫ е т. Жомартсыну, мырза-

сыну. Мəлике кекілік сойылған соң шалына 

қой сойып беріп отырғандай м о л қ о р с ы 

д ы (Ғ.Білəл, Ғасырлық., 24). Кесек-кесек 

қанттарды дастарқанға төгіп тастап, м о л 

қ о р с ы ғ а н бейнемен қарқылдап күлді 

(Бұл да, 99).

МОЛЛАСҮРЕЙ  з  а  т.  ж  е  р  г.  Мол-

дасымақ.  Басына  бірдеме  орнатайын  деп 

едім, ескі қабырдың топырағын жаңарту-

ға болмайды деп ауылдың м о л л а с ү р е 

й л е р і ұлықсат бермеді (Қ.Ысқақ, Тұйық, 

160).

МОЛОТИЛКАШЫ  Молотилкамен 

астық  бастырушы  адам  (Б.Дəулетбаев, 

Сүмбілшаш, 165). 

МОЛШЫЛЫҚСЫЗ с ы н. Молшылығы 

болмаса, байлықсыз. Ол өзін күшті, айбар-

лы,  ерікті  сезінуі  абзал.  Ал  ондай  сезім 

байлықсыз, м о л ш ы л ы қ с ы з келмейді 

(І.Есенберлин, Шығ. жин., 9, 238).

МОМА  з  а  т.  ж  е  р  г.  Ортасы  аязда-

нып  тұратын,  шикі  піскен,  қара  ұннан 

даярланған  нан.  Қорегі  екі  уақыт  бере-

тін  бір  тостаған  қара  су  мен  жүгері-

нің  кебегінен  қайнатылған  умаш,  шикі 

м о м а (Т.Мəмесейіт, Таңжарық, 2, 227). 

Күндегі ел қатарлы ішетін қара су мен шикі 

м  о  м  а  д  а  н  да  қағылып,  нəр  татпастан 

күні бойы тыным көрмей жер қазды (Бұл 

да, 306).

МОНГОЛОЙДТЫҚ с ы н. Монголойд 

нəсіліне  жататын,  монголойд  нəсіліне 

қатысты.  Марқұмның  антропологиялық 

типі – анық м о н г о л о й д т ы қ белгілері 

бар  аралас  еуропейдтік  түрге  жатады 

(Қ.Назырбаев Қотанқарағай, 23).

МОНДРОН з а т. х и м. Арамшөптерге 

қарсы қолданылатын гербицидтердің бір 

түрі. Соңғы жылдары бау-бақтарда өскен 

арамшөптерге қарсы симазин, атразин, м о 

н д р о н жəне прпазин сияқты гербицидтер 

кеңінен қолданылуда (Қазақст. ауыл. шару-

аш., 1966, №11, 29).

МОНОЛОГТЫҚ ... М о н о л о г т ы қ 

элементтер көп ақындарымыз да бар (Қаз. 

əдеб., 10.09.1976, 3).

МОНПАР ... М о н п а р ғ а арналған 

етті ұсақтап турап, майға қуырады, үстіне 

тұздық  қосып  бұқтырады  (И.Сариев, 

Дастарқан, 40).

МОНТАҚАН с ы н. с ө й л. Момақан. 

М  о  н  т  а  қ  а  н  құстың  көкшіл  көздері 

ызбар шашып шақырайған кəдімгі астам-

шыл адамның көзіндей жайсыз елес берді 

(Ж.Қорғасбек, Жынды қайың, 22).

МОНТЕКЕЙ с ы н. с ө й л. Момын. ≈ 

Мына м о н т е к е й бала кімнің баласы?

М О Н Т Е К Е Й С У   М о н т е к е й с і 

етістігінің  қимыл  атауы.  –  Балаларды 

бетімен жер бастырғалы отырып м о н т е 

к е й с у і н. Мына қылығыңды Мұрат естісе 

өлең-тойдың  үлкені  сонда  болар, - деді 

(Қ.Мұқажанұлы, Ортеке, 34).

МОНТЕКЕЙСІ  е  т.  Момын  болғансу, 

момынсыну. М о н т е к е й с и қалуын қара-

шы! –М о н т е к е й с і м е, кеңірдегіңді кеу-

деңнен шығарып əкететін дəлелден аттай ал-

майсың! – деді (Қ.Мұқажанұлы, Ортеке, 38).

М О Н Т И М А   с   ы   н .   Мо н т и ғ а н , 

момақан, момын. Ішінде м о н т и м а жас 

кілегейленген  Қоңырқай  көздері  имене 

мөлдіреуге  бейім  тұрушы  еді  (Қ.Қазиев, 

Иманжапырақ, 62).

МОНШАҚ з а т. с ө й л. Көкмоншақ 

(тувалық д. м.). «Азып, шаршап, қиналып 

келеміз. Бізге сусын беріңдер?» - деді қол-

аяғы  байлаулы  тұрған  м  о  н  ш  а  қ  т  а  р 

(З.Қинаяұлы, Көшпенді., 33).

МОРЛА  е  т.  Жаңбыр  суы  үйге  кіріп 

кетпесін  деп,  қазақ  үйдің  айналасын 

арықшалап қазып тастау. Айналасын м о р 

л а п тастаған киіз үйдің ортасына Қаратай 

темір  пеш  орнаттырып  қойған  болатын 

(А.Жүнісов, Өмір ізі, 54).

МОРЛАН Морла етітігінен жасалған 

ырықсыз  етіс.  Іргесі  айналдыра  м  о  р  л 

а  н  ы  п,  туырлықтың  етегі  топырақпен 

көмілген  төрт  қанатты  киіз  үйдің  іші 

күнгірттеу (Қ.Толыбаев, Əсет, 204).

428

Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі

МОРЛАНУМорлан  етістігінің  қимыл 

атауы. 

МОРЛАУ  Морла  етістігінің  қимыл 

атауы. 

МОРСЫЗ с ы н. Мор қазылмаған, мор 

жоқ. Күрегін алсаң, жаңбырда қосы м о р 

ы с ы з қалып, қосының іргесінен су кірер 

(М.Разданұлы, Алтай., 126).

МОРОШАҚ ... –  М  о  р  о  ш  а  қ  қ  а 

молырақ от жақ. Қазанға көбірек тамақ сал, 

балам, - деді Қалиқа (Ж.Тұрлыбаев, Тамыз 

таңы, 277).

МОРТЫҚТЫ  с  ы  н.  Мортық  өскен, 

мортығы көп. 

МОРЫҒЫШ  с  ы  н.  Мори  беретін, 

морымпаз.  Сасық  еттен,  кемік  сүйектен 

жаралған,  м  о  р  ы  ғ  ы  ш  пенде  адамдық 

тізгінді  сəл  босатсақ,  аңдып  тұрған  шай-

тан малғұн жетелей жөнеледі (Ж.Ахмади, 

Айтұмар, 90).

М О Р Ы Ғ Ы Ш Т Ы Қ   з   а   т.   Мо р и 

бергіштік, омырылғыштық.

МОСЫАҒАШ з а т. э т н. Өрмек тоқуға 

қажетті, ағаштан жасалған мосы тəрізді 

құрал.  Өрмек  қылыш,  адарғы,  м  о  с  ы  а

ғ а ш, серу, күзу (күзеу), ерсі, арқау жіптер 

арқылы тоқылады (Шаңырақ, 105).

МОТОР  з  а  т.  а  у  ы  с . Жүрек  д.м. – 

Қандай  сырқат  болушы  еді?  М  о  т  о  р 

тозған да тəйірі (Ə.Нəбиев, Бейтаныс., 76).

МОТОРИСТ  з  а  т.  Мотордың  тілін 

білетін  маман,  мотор  жүргізуші. – 

Шырағым, ат-көлік аман жеттің бе? – деді 

Байғоныс, бұрынғыдай емес, м о т о р и с 

к е деген көңілі өзгеше елжіреп (Ə.Асқаров, 

Өр Алтай., 131).

МОТОРҚҰМАР  с  ы  н.  Моторлы 

машиналарды  жақсы  көретін,  техни-

каны  ұнататын.  Кіл  маман  м  о  т  о  р 

қ  ұ  м  а  р  балаларың  Жонында  дархан 

егіп  дала  дəнін,  Жаңалық  жұлдызынан 

жаңылмайды, Жеңістің жылда алады ора-

малын (М.Əлімбаев, Көңіл күні, 114).

МӨЛДЕК: Мөлдек атты. Толықсыды, 

пісті. М ө л д е к атып, тырмиып тұрған сеп-

семіз  күріш  сабақтары  кешкі  самал  түгіл 

зілзалаға да басын иетін емес (Тоғызыншы 

шежіре, 24).

МӨЛТ  с  ы  н.  Мөп-мөлдір,  мөлдірдей. 

Сонан соңҮлкен үйдің алдына із құрғатпай 

бірі  келіп,  бірі  кетіп  жатқан  шаңқа  ақ,  м 

ө  л  т  қара  машиналарға  назар  аударды 

(Ə.Нұрпейісов, Соңғы., 316). Астына тұла 

бойында бармақтай меңі жоқ м ө л т күрең 

торы  ат  мінген  қырық  жігіт  табақ  тасуға 

жүреді (Ə.Кекілбаев, Дала баллада., 117).

МӨНДІБАС с ы н. Жуас, момын, бос. 

Нағашылары кілең боз өкпе, аяғының ба-

сынан арғы жерді көрмейтін м ө н д і б а с 

т а р еді (Жалын, 1977, №2, 9).

МӨҢКЕ з а т. с ө й л. Сиыр. Əлгіндегі 

бар əбігер: біреу м ө ң к е с і н іздеп, біреу 

көкқасқасын  «əукімдеген»  дабыра  абыр-

сабыр басыла қалған (Ш.Құмарова, Сəуір-

дің., 78).

МӨР з а т. Тістің бедері. Жылқы жи-

ырмадан ары қарай қартаяды. Қартайғанда 

алдымен  тісінің  м  ө  р  і  кетеді  екен 

(Н.Қазыбеков, Дала., 7).

МӨРДЕШКЕ з а т. Талдан тоқылған, 

порымы бүйен тəрізді ау. Сазандардың жа-

ралылары шанышқыныкі болады екен де, 

бүтіндері – «м ө р д е ш к е н і к і» көрінеді. 

М ө р д е ш к е (мордочка) талдан тоқылады 

екен. Порымы үрген бүйен тəрізді ұзынша 

боп келеді (Жалын, 1972, №6, 61). 

МӨРЛІ: Мөрлі жүзік ... М ө р л і ж ү 

з і к сəнді бұйым болумен бірге жазылған 

хатқа, қағазға таңба басатын мөр қызметін 

атқарған (Қаз. этнография., 2, 484).

МӨРТ з а т. ж е р г. Рет, жөн, ыңғай. 

Енді  несіне  сыр  жасырып  сезіктендірем. 

Одан  да  осындай  м  ө  р  т  і  кеп  тұрғанда 

өздерін  шын  сенетін  пейіл  білдіретін 

(З.Жəкенов, Күн көрерім., 203).

МӨРТАС  з  а  т.  Бетінде  өрнегі  бар, 

түрлі  түсті  тас;  мозайка. – Не  құбыр 

екенін біліп алмасақ ... М ө р т а с төсеуге 

кедергі  болып... (Ж.Қорғасбек,  Жынды 

қайың, 19).

МӨШЕК з а т. Негізінен астық салуға 

арналған  қап;  мешок.  Қырманнан  бес 

м ө ш е к бидай алып келіп, диірменге ұн 

тартқызып алыпты (Лен. жас, 12.09.1989, 3)

МӨШЕКТЕП  ү  с  т.  Мөшек-мөшек 

етіп,  мөшекке  салып.  Япыр-ау,  ақшаны 

м  ө  ш  е  к  т  е  п  арқалаған  кей  қоңыздың 

ниетіне,  ындынына  не  болған? (Қ.Ысқақ, 

Ақсу., 282).

МӨШКЕ // МҮШКЕ з а т. Сауын сиыр 

(Ана тілі, 28.02.2013, 12).

МӨШТЕКТІ  с  ы  н.  Мөштегі  бар, 

мөштек кигізілген. – Үй не болды? – деп 

күле сүре тастады, қалтасынан м ө ш т е 

к т і темекісін алып жатып (Т.Əліқанұлы, 

Тірліктен., 153).

429

Байынқол Қалиев

МУƏСІП з а т. а р. Тиесілі, тəн. «Қайып 

ханның астындағы тағы баласы маған м у 

ə с і п» дейтін ол (С.Сматаев, Елім-ай, 2, 

60). Тағылыққа өнеге м у ə с і п пе еді (Бұл 

да, 274).

МУДДАРИС  з  а  т.  а  р.  Мектеп,  ме-

дреселерде  сабақ  беретін  аға  оқытушы. 

(Қ.Мамин, Əруақты аталар, 22). 

МУЗЕЙ-ҮЙ  з  а  т.  Мемлекетке  еңбегі 

сіңген  белгілі  бір  қайраткердің  музей-

ге  айналған  үйі.  Қазақ  ССР  Ғылым 

академиясының  М.О.Əуезов  атындағы 

əдебиет жəне өнер институтының бір бөлімі 

саналатын м у з е й-ү й д і ң меңгерушілігіне 

Лəйла Мұқтарқызы Əуезова тағайындалған 

болатын (Қаз. əйелдері, 1975, №8, 16).

МУЗЫКА: Музыка мектебі. Балаларға 

музыкадан  білім  беретін  мектеп.  Зəуре 

биыл мектепке барады, оны жай мектепке 

бермейді, мамасы оны м у з ы к а  м е к т 

е б і н е береді (Ə.Тарази, Тасжарған, 354).

МУМИЯ ... М  у  м  и  я  н  ы  шығыс 

халықтары  сонау  ерте  заманның  өзінде-

ақ  қолдана  білген.  Ол  сынған  сүйектің 

тез  жетілуіне  септігін  тигізеді  (Орталық 

Қазақс., 04.09.1969, 3). 

МУСКУСТЫ:  Мускусты  сабау-

құйрық. з о о л. с ө й л. Ондатр. Еті жеуге 

жарамды  болғандықтан  ондатраны  кейде 

м у с к у с т ы  с а б а у қ ұ й р ы қ деп те 

атайды (Балқаш өңірі, 96).

МУХТАСИБ з а т. а р. Мұсылмандарды 

түзу жолға бағыттап отыратын діни ла-

уазым иесі (Қ.Манин, Əруақты аталар, 22). 

МҰҒАЙЫМ  ү  с  т.  ж  е  р  г.  Ізім-

қайым.  Мұнан  үш  күн  бұрын  өлердей 

шаршағанымыз м ұ ғ а й ы м ұмыт болған 

(Ө.Қанахин, Өз ақылымен., 12).

МҰҒАР  с  ы  н.  ж  е  р  г.  Ұшар  (тау 

басы). Беткейінде қына өскен найзатастың 

дөкірлеу біткен, м ұ ғ а р биігінде қыран 

бүркіт отыр (С. Шаймерденов, Инеш, 280).

МҰҒДАР  з  а  т.  а  р.  Мүдде,  мақсат. 

Барластың осындай «қызыл үгітіне» өзінің 

ішкі  м  ұ  ғ  д  а  р  ы  үндескендей  болған 

Нұртуған  əуелгі  кезде  «барып  кел,  алып 

келдің» айналасында жүрді (О.Сəрсенбай, 

Шығ., 4, 106). Келіп  м  ұ  ғ  д  а  р  ы  м  ы 

з  д  ы  айтпаймыз  ба  енді,  шырағым-ау! 

(Қ.Мұханбетқалиев, Жаңғырық, 38).

МҰҒДАРЫ ү с т. Шамалы, жуық. Бір 

көше м ұ ғ д а р ы өткеннен кейін барып, 

түндегі  салған  суретім  есіме  түсіп  кетіп, 

кейін бұрылдым (І.Есенберлин, Ғашықтар, 

29). Арада бір ай м ұ ғ д а р ы өткенде əлгі 

сай табанындағы сіреу қардың əр жері үкі 

көздене тесіліп, бу шығады дейді (Соц. Қаз. 

18.10.1981, 4).

МҰЖЫҒЫН з а т. б о т. Ылғалды жер-

де өсетін, көпжылдық шөптесін өсімдік. 

–  Жазың  жəне  аласа  таулы  жерлерде, 

арық  жағаларында,  сайлардың  дымқыл 

жерлерінде  өсетін  м  ұ  ж  ы  ғ  ы  н  дейтін 

шөп болады (Т.Əбдірайым, Алабұға., 165).

жүктеу/скачать 8,4 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: