Жауапты редакторлар
жүктеу/скачать 8,4 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- ДЕСІСУ
- Д Е Ф О РМ А Л А Н У
- Д Е Ц И М Е Т РЛ Е У
- ДИДАР : Дидар ғайып.
- ДИЛАНДЫРУ
- ДИСКІЛЕНУ
- ДИУАНАШЫЛЫҚ
- ДОБАЛ
- ДОҒА: Доға жүйкелі жапырақтар.
- ДОДАПАЗ
- ДОЖЫНА
- ДОҚТАНУ
- ДОЛДАНДЫРУ
- ДОЛДАНЫСУ
- ДОЛЫЛАНУ
- ДОМАЛАҚ: Домалақ қалың.
- ДОМБАЗДАУ
- ДОМБЫҒЫҢҚЫРАУ
- Домбыра контрабас.
- ДӨДІЛДЕТУ
- ДӨКЕЙЛЕТ
ДЕСІС Дес етістігінен жасалған ортақ етіс. Айнымайық, д е с і с к е н уəдеден (Ғашық-наме., 60). Анам əжемді қатты сыйлайтын, екеуі ищəй д е с і с к е н емес (Қазақст. əйелдері, 1975, 8, 27). ДЕСІСУ Десіс етістігінің қимыл атауы. ДЕУЛІ с ы н. с ө й л. Деген. – Сенің атыңды неге осылай қойды екен? – д е у л і сұрағына мүдіргенім бар (Лен. жас. 30.12.1972. 3). ДЕФОРМАЛАН е т. Əуелгі (бастапқы) формасын жоғалту. Сондай-ақ біреуінің бірінші компоненті, біреуінің екінші компоненті əрі делексикаланған, əрі д е
(А. Ысқақов, Қазіргі қаз. тілі, 138). Д Е Ф О РМ А Л А Н У Д еф о рм а л а н етістігінің қимыл атауы. ДЕЦИМЕТРЛЕ е т. Дециметрмен өлшеу. Əлдеқайдан линейка табылып, ал- дымен метрлеп, д е ц и м е т р л е п, сосын сантиметрлеп өлшенді (М. Байғұт, Бұла бұлақ, 152). Д Е Ц И М Е Т РЛ Е У Д е ц и м е т рл е етістігінің қимыл атауы. ДЕШТІ: Дешті қыпшақ. Ертедегі күшті түрік мемлекеттерінің бірі. Ежелгі египет, грек мемлекеттерімен үзеңгілес: скиф, сақ-ғұн, массагет, сармат, д е ш т і
(Ə. Ыдырысов, Таңшолпан, 200). ДЖЕРСИ з а т. Сырт киім тігілетін қалың матаның бір түрі. Оған қарасұр д ж е р с и пальто киген Берітарт қарсы жолықты (Қ. Сатыбалдин, Қараторғай, 334).
150 сомға америкалық д ж и н с ы сатып алып киген еді (Н. Исабаев, Өмір., 319).
өкпе тұсынан өңмендей кірген үлкен қара д ж и п автокөлігі шеттеу орналасқан ақ үйдің алдына келіп тоқтады (Д. Рамазан, Жылап аққан., 49).
көтере алады» дейді қазақ. Сұмдық қой! Болашақ д и а б е т и к т е р! (Р. Тоқтаров, Ғасыр наны, 278). ДИАЛА з а т. с ө й л. Орыстың «дело» сөзінің қазақша айтылуы. Жеке д и а л а с ы н тағы бір ашып көру керек екен (Қ.Жұмаділов, Соңғы көш, 72). ДИВАН-КЕРЕУЕТ з а т. Əрі диван, əрі кереуеттің қызметін атқаратын үй жиһазы. Үйіндегі д и в а н-к е р е у е т к е жатып, бірер сағат ұйықтап алды (Соц. Қазақст., 18.04.73, 2). ДИВАН-КРЕСЛО з а т. Əрі диван, əрі креслоның қызметін қатар атқаратын үй мүлкі. Бөлмедегі жасыл масатымен қапталған шетелдік д и в а н-к р е с л о л а р бұларды бірден жасқап тастағандай болды (Т. Нұрмағанбетов, Жер иісі, 42). ДИДАР : Дидар ғайып. э т н.
Мұсылмандардың түсінуінше дүниеде үш ғайып бар. Олар: нəсіп ғайып, неке ғайып,
тор ішкілікті татып алмайтын, ет жемей- тін д и е т ш і к (Д. Досжанов, Жол- барыс, 330). ДИЕТШІЛ с ы н. Диетаны сақтайтын, диетаны ұнататын. «Ауыр асты көтерер, Сүлдем мынау, қай түрім?» Десе дағы д и е т ш і л, Керегің жоқ ағың деп, «Ко- ньякка ниетшіл, Бола қалды бағым деп, Екі жүзді қағып салды (Лен. жас, 03.06.1972, 4).
ауыр техникамыз д и з е л ь д і к қуатқа көшпекші, сол кезде оларға керекті жанар- жағармайдың жетпіс процентін конденсат бермек (Қаз. əдеб., 19.09.1986, 10).
күнде ағалықтан асып, аталыққа алшаң адымдап бара жатқан Əнуарбектің д и к
01.04.1983, 15). 160 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі ДИКТОРША ү с т. Диктор сияқты, диктор тəрізді. Əйел даусына салудың орнына еркек д и к т о р ш а самбырлап кетеді (Т. Əлімқұлов, Көкек айы, 80).
мифологиялық пірлерінің бірі – Д и қ а н а т а (Жалын, 1974, 3, 147). ДИЛАНДЫРУ Диландыр етістігінің қимыл атауы. ДИЛАНУ Дилан етістігінің қимыл атауы. ДИЛЫЛАУ с ы н. Күйлілеу, қуаттылау. Əйелі де, өзі де жілік майы үзіле қоймаған, д и л ы л а у еді (Б. Шаханұлы, Таңд., 1, 50). ДИНАМИТСІЗ с ы н. Динамиті жоқ, динамитпен қаруланбаған. Онысы да рас. Бүгінде д и н а м и т с і з орманшының күні жоқ (Қ. Ысқақ, Ақсу., 23).
делініп екіге бөлінеді (Ж. Алтайбаев, Таңд. шығ., 201).
тасында медицина колледжының дипломы болмаған, дегенмен бір д и п л о м д ы қ білімі бар еді (А. Мархабаев, Ғарышта., 80). ДИПЛОМШЫ з а т. Диплом жазушы, диплом алушы. Д и п л о м ш ы қандай кітаптар оқыды екен, кімдердің еңбегіне сүйенді екен деген оймен пайдалан- ған кітаптарының тізімін қарадық (Б. Нұржекеев, Өзендер., 125).
(Ə. Нұршайықов, Махаб. жырлары, 388). ДИСКІЛЕНУ Дискілен етістігінің қимыл атауы. ДИСТИЛЛЯЦИЯЛАНУ Дистилля- циялан етістігінің қимыл атауы. ДИУАНАШЫЛЫҚ з а т. Диуана болушылық, тақуалық (Д. Исабеков, Тіршілік, 86). ДИІРМЕНТАС з а т. Диірменнің астық үгетін астылы-үстілі дөңгелек екі үлкен тасы. Бір орыс жігіті д и і р м е н т а с т ы қашады. Өзі жап-жас жігіт, түйедей алып екен (М. Əлімбаев, Көңіл күнд., 94). Мойнына ілген жалпақ қайыс белбеуге д и і р
жалғыз өзі қозғап, көтеріп алды (Бұл да). ДОБАЛ с ы н. с ө й л. Жуандау. Біздің жылқы жабы емес, қарабайыр мен қазанат. Жабы деген жалдас, мойыны жуан, аяғы қысқа да д о б а л, жүні қалың, жал-құйрығы қою келеді (Ер қанаты, 84). ДОБИЯ з а т. м и н е р. Білезіктің көздеріне орнатылатын қызғылт түсті тас. Д о б и я əдетте күмістен соққан жалпақ білезіктердегі ойыққа, ұяға орна- ластырылып бекітіледі (Қаз. этнография., 1, 640). ДОГМАТШЫЛДЫҚ з а т. Догматизм- ді жақтаушылдық, соны қорғаушылық. Мен, аға, поэзиямыздағы д о г м а т ш ы л д ы қ т а н қорқамын (Ə. Тəжібаев, Жаданов əңгім., 141). ДОҒА: Доға жүйкелі жапырақтар. Жүйкелері доға пішінді иіліп келген жапырақтар. Кейбіреулері д о ғ а ж ү й к е л і ж а п ы р а қ т а р деп аталады, мыс., інжугүл (Биология, 128). ДОҒАЛАҚ з а т. к ə с і б. Құдықтың шынжырын (арқанын) өзіне орап, долыны көтеріп сыртқа шығаратын жуандау ағаш білік. Шығыр, арқан, долы – бəрі сақадай сай. Айыр, д о ғ а л а қ т а р ы н а дейін бар (Лен. жас, 13.12.1988, 3).
Қазақтар жақтан басын беторамалмен тас қып байлап алған əйгілі д о д а г е р Бей- сенбай шықты (Ер қанаты, 144). ДОДАПАЗ з а т. с ө й л. Додашыл. Олар той-думанды қыздырып, кəдімгі көкпаршы, д о д а п а з д а р ғ а ұқсап бір-біріне өлеңмен кезек сөз тастап отырады (Жалын, 1974, 3, 123).
қасқасы д о д а ш ы л мал еді (Ш. Мұртазаев, Қызыл жебе, 34). Ақеділдің тақымына
(Р. Ниязбеков, Отағасы, 9). ДОЖЫНА з а т. Бір текті заттардың
Радиациялық жағдайды шамалайтын при- борлар, д о з и м е т р л е р қайда? (Қаз. əдеб., 28.06.1989, 2). 161 Байынқол Қалиев ДОЙБЫШЫЛ с ы н. Дойбы ойнағыш, дойбықұмар. Карташыл, шахматшыл, д о й б ы ш ы л, кроссвордшыл хирург досы ай- тады (Д. Досжанов, Жолбарыс, 231). ДОК з а т. Кемені құрастыру немесе оның су асты бөліктерін жөндеу үшін пайдаланылатын инженерлік құрылыс. Кемені судан шығарып д о к к а қойды (ҚСЭ, 4, 5).
- Əй, қалай-қалай сөйлейсің?! – деді өзіне- өзі келе бастаған Əлмырза д о қ т а н ы п, дауыс көтере (Б. Шаханұлы, Таңд., 1, 343). ДОҚТАНУ Доқтан етістігінің қимыл атауы. ДОЛАНА с ы н. Долана ағашынан, долана сүрегінен жасалған. Атасы жонып берген д о л а н а шоқпарымен жерді ұрғылап барады (К. Мұқажанұлы, Ортеке, 5). ДОЛАНАЛЫ с ы н. Долана қалың өскен, доланасы мол. Əкем д о л а н а л ы сайдан отын сүйреп əкелді (Т. Жақыпбайұлы, Асан ата, 26).
лер шаруақор келеді (Т. Қосуақ, Мəрмəр., 10). ДОЛДАНДЫРУ Долдандыр етістігінің қимыл атауы. ДОЛДАНЫС Долдан етістігінен жасалған ортақ етіс. Сонда бүкіл Алмалы бойының аюлары тегіс үн қосып: «Біздің алмамызда адамзаттың не қасы бар» десіп
етіпті (С. Мұратбеков. Жабайы алма, 20). ДОЛДАНЫСУ Долданыс етістігінің қимыл атауы. ДОЛОТО з а т. т е х н. Тасты бұрғылайтын құрылғының алмастан жасалған басы. Олар қанша тырысса да, д о л о т о гүрс етіп тиеді де, дəл бір оның басын біреу ұстап алып, əдейі жібермей тұрғандай (І. Есенберлин, Алыста., 233).
Баймұқан үнемі беліне байлап жүретін кендір жібімен Биғалидың қолын артына қайырып таңып тастады да, д о л ы қ тар- татын үлкен кебеже шелекке отырғызды (Жалын, 1977, 6, 108). ДОЛЫЛАНУ Долылан етістігінің қимыл атауы. ДОЛЫША ү с т. Долы адамша. – Қатының көк егіннің үдесіне шыға ал- май жүргенде сен д о л ы ш а көшесің! (Т.Əлімқұлов, Сырлы наз, 246). ДОМАЛАҚ: Домалақ қалың. э т н. Əдепкі (ресми) кəделерді орындамай-ақ, ақшалай берілетін қалыңмал (Қаз. этно- графия., 1, 643). ДОМАЛАТПАЙ з а т. м е д. Өте жұқпалы ішек ауруы. Бертін келе д о м а л а т п а й д а н ол байғұс та дүние салды. Əйтеуір, артында үш күшігі қалды. Соны медет қылдық (С. Бердіқұлов, Егеулі най- за, 38). Д о м а л а т п а й (холера) ішек ауруларының ішіндегі ең жұқпалысы жəне ең қауіптісі болып саналады (Балқаш еңбеккері, 22.08,1970, 4).
Далада құлан, д о м б а й шұбырса, О-дағы бір егеулі оққа жолығар! (Шалкиіз: Бес ғасыр жырл., 1, 47). Біз жаңылып д о м б а й д ы құлан деп жүрміз. Құлан – пре- жевальский жылқысы (Б. Қыдырбекұлы, Түгел сөздің., 125).
шаңқы түрмен сипалап өткен жігіт күреңіте түсті (Т. Мəмесейіт, Таудан., 67).
бүгжең қаққан бітік көз, д о м б ы қ б е т қараның мысы басылып, даусы əдеттегі- дей мияулап шықты (Р. Отарбаев, Біздің ауыл., 391).
ішекті болып келетін домбыра прима, д о м б ы р а б а с, домбыра контрабас түрлері кəдімгі екі шекті домбырадан өрбіген аспаптар (Қаз. əдеб., 27.12.1974, 4).
кестр жинап алсаң да жетерлік, - деп Сиғат 162 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі Əбдіден кейін жұрттан төбесін жасырып отырған д о м б ы р а ш ы л, жігіт-желеңді желеу етті (Қ. Ысқақ, Ақсу., 262). ДОН: Дон жылқысы. Жылқының Дон бойынан тараған тұқымы. Д о н ж ы л қ ы с ы мініске де, жегуге де төзімді, аса күтім талғамайды (ҚСЭ, 4, 21). ДОНЖУАН з а т. Бозбалашылықтың əсерімен моральдықтың этикалық норма- ларын бұзған ер адамның бейнесі. ≈ Ол бір жүрген д о н ж у а н. ДОНКИХОТ з а т. Кедей, бірақ сері жігіттің бейнесі. Д о н к и х о т серілік қиялдың шырмауында болып, зорлық- зомбылығы жоқ заман орнатуды арман етеді (ҚСЭ, 4, 22). ДОНКИХОТТЫҚ з а т. 1. Орынсыз батырлық, қажетсіз батылдық. Ал мұндай д о н к и х о т т ы қ екінің бірінің қолынан келе бермейді (І. Есенберлин, Шығ. жин., 1, 206). Оның кейде дүниедегі əділетсіздік атаулыға бір өзі қарсы шаба- тын «д о н к и х о т т ы ғ ы» да бар еді (Қ. Жұмаділов, Таңғаж., 184). 2. а у ы с.
Тышқан қағып жүрсе де, ханға сəлем бермейтін Ситан сыболышының д о н к и
(Қ. Ысқақ, Ақсу., 454). ДОП з а т. к ө н е. Оқ. Беркініп садақ асынбай, Біріндеп жауды қашырмай, Білтеліге д о п салмай,... Ерлердің ісі бітер ме?! (Махамбет: Жеті ғасыр жырл., 1, 166). Сол зеңбіректерге Беққара мен Түлекбайлар ие болмақ. Олар дəрі толтыру, д о п салу, от қою тəрізді шеберлікті қазір үйреніп жатыр (С. Сматаев, Елім-ай, 2, 386). ДОП: Доп айдаушы. э т н. Қазан- доп ойынындағы допты домалатып, қазаншұңқырға түсіру үшін əрекетте- нуші ойыншы. Бір ойыншы д о п а й д а у ш ы болады. Ол допты қазанға түсіру үшін айла іздейді. Басқалары қазан- ды қорғайды (Қ.Толыбаев, Бабадан., 126). Басқа ойыншылар өзінің ұясын да д о п а й д а у ш ы ғ а алдырмауға тырысады (Бұл да). ДОПҚҰМАР з а т. Доп ойнауды ұнататын (адам). – Жігітім, поэзияны футболға айырбастағанды қайдан көрдің?! – деп тыйып тастады. Анау əдепсіз де, д о п
(М. Əлімбаев, Көңіл күнд., 220). ДОПТЫ: Допты соқ. о й ы н. э т н. Көпшілік жиналған жерде ойналатын ойын: Бөлменің ортасына доп қойылады да, біреуді допқа арқасын бере тұрғызып, көзін басатын қағаз қалпақ кигізеді. 8 қадам ілгері жүргізіп, үш рет айналды- рып жібереді. Ол барып допты аяғымен тебеді. Тебер кезде басындағы қалпағын ала қояды. Д о п т ы с о қ ойынын ойнау- шы допты тебе алса, оған жүлде беріледі (Ойын-сауық, 236).
алмен қоршалып, салықшылар, д о п ш ы л а р тұратын биік тұрғылары мен көземдері, қарауыл мұнаралары бар (Т. Зəкенұлы, Мəңгітас, 403).
қызыққан ұсақ балықтар мен ас шаяндар д о р б а у ы з д ы ң дəл қасына жүзіп келеді, сол кезде ол аузын тез аша қояды (Су асты. тіршілік, 63).
кəдімгідей бастап кеткен кезде керуенба- сына д о р ғ а б е к шақырып жатыр деген хабар келді (Ж. Бейсенбаев, Жасын- тағдыр., 163).
Қара маржан, 163). ДОС-ҚАС з а т. э т н. Жастардың көңілді кештерде ойнайтын ойыны. Сол жерде жастар таң атқанша « д о с-қ а с» ойы- нын ойнады (Д. Исабеков, Тіршілік, 238).
Айтұмар, 510). ДОСПЕЙІЛ з а т. Досына ақ пейілді адам. Ол сол бұрынғыша: аңқылдаған д о с п е й і л, жайсаң мінез, көрген жерден сал- дырлай жөнелетін бала көңіл... (Жұлдыз, 1975, 4, 127).
қатты жүріске шыдай алмай, алдындағы машинаға «д ө д і л д е т і п» белгі берді (Жалын, 1974, 2, 30). 163 Байынқол Қалиев ДӨДІЛДЕТУ Дөділдет етістігінің қимыл атауы. ДӨЙДАЛА з а т. ж е р г. Айдала. Ат ырыққа көнетін емес, басын кекжитіп алып д ө й д а л а шауып барады (Қ. Жұмаділов, Атамекен, 182). Үйді қапырық, ауланы қой сасиды деп, дастарқанды д ө й д а л а ғ а жасатқан (Қ. Ысқақов, Қараорман, 206). ДӨЙПАС с ы н. ж е р г. Мықты, зор; дүлей. Дегенмен уақыт шіркін одан да қа- тал ғой, қанша д ө й п а с болса да кəрілік- тің ыңыршағын мықтап-ақ салыпты (Н. Қазыбеков, Тұсаукесер, 46). ДӨКЕЙЛЕТ е т. ж е р г. Үлкейт. Бірақ бұзауымды д ө к е й л е т і п бересің деп, екі қызыл бұзауға бір пұт астық берді (Ж. Аймауытов, Шығ., 37). ДӨКПЕК с ы н. с ө й л. Дүңк-дүңк етіп қалған, жайсыз. Ұзақ жыл д ө к п е к желіспен шоқырақтатып жүріп, Ағыбай оны да ұмытыпты-ау (Қ. Жұмаділов, Сəйгүлік., 87). жүктеу/скачать 8,4 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|