Жеке жазылушылар үшін 65367 1 жылға 3083,04 3274,80 3427,68 Мекемелер мен ұйымдар үшін
жүктеу/скачать 2,46 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Талдыбұлақ – ауыл.
- Ескі Шанақ – ауыл.
- Шарбұлақ – ауыл.
- «Оңтүстік Қазақстан облысындағы жерсу, елді мекен атауларының қысқаша тарихы» кітабы бойынша дайындаған өлкетанушы
- Молдияр СЕРіКБАЙҰЛЫ 6 №6 (1316) 11 – 17 ақпан 2016 жыл АНА ТІЛІ
- Қали Сәрсенбай есімі зиялы қауымға жақсы таныс. Белгілі қаламгер. «алматы ақшамы» газетінің Бас редакторы. атақ-дәрежесі де бір басына жетерлік.
- Қазақстан Республикасының еңбек сіңірген қайраткері, ҚР президенті сыйлығының лауреаты, «Құрмет» орденінің иегері, Халықаралық тҮРКСоЙ
- Қайдар Дулаттың «тарих-и-Рашиди» еңбегіне сілтеме жасайды да сол үш билеушілер арасындағы текетіреске тоқтай береді.
Рахымберді НАУРЫзБАЙАТА – нағашыдан» бұл нақыл баланың анасының тегіне (төркініне) баса назар аударуды меңзейді. Биологиялық сарап- тама жасаған ғалымдардың пікірінше, баланың қан құрамының 70 пайызы анасынан беріледі деген тұжырымдар бар. Ендеше, біз неге кейінгі уақытта «жиен» сөзінен ат-тонымызды ала қашатын болдық. Балаларымыздың баласының бәрі – немере. Немере емесі де немере болып кете береді. Сіз ұлыңызды үйлендіріп, қызыңызды ұзаттыңыз дейік. Енді екеуінің ба- ласын көресіз. Екеуінің жақындығы бірдей. Айырмасы ұлыңыздікі – не- мере, қызыңыздікі – жиен деп ата- луында. Кейінгі кезде осы қағиданы мойындағысы келмейтіндердің саны көбеюде. Себебі біреуде ұл жоқ, біреуде қыз жоқ. Бұл адамның қолындағы дүние емес, әрине (бүгінде Тәңір жарылқаушы бермегенді қолдан жасап алатын заман болды). Бір күні аялдамада бір әріптес апайым (аты Майра) екі кішкентай қыз баланы ертіп, қасыма келіп тұрды. Амандық-саулық сұрасқан соң, сөз балаларға қарай ойысты. – Немерелеріңізді қайда апара жа- тырсыз, – дедім мен үнсіз тұра беруге ыңғай сызданып. – Жоқ, – деді апай жұлып алғандай, бұл немерелерім емес, жиендерім, қызымның қыздары. Бізде екі қыз, бір ұл. Ұлым әлі үйленген жоқ. Үлкен қыз балаларды мектептен алыңызшы деген соң, көмектесейін дегенім. Жалғызымнан жарылқасын. Болады немерелер, – деп ойын ортаға сал- ды. Қасымызда тағы бір ұл бала ерт- кен әйел тұрған. Күткен көлігі келді де, екі жиенін жетектеп алып кетіп қалды. Содан-ақ, қасымда қалған әйел әңгімесін бастады. «Осы қазақ қыз бен ұлды бөлуді қашан қояды. Өзімде осы – жалғыз қыз. Мен оның баласын жиен демеймін. Немерем деймін, балам деймін» деп сөзін бастаған ол орысша-қазақша ара- ластырып біраз сілкініп алды. Мен де қарап тұрмай, білгенімді айтып, жиен сөзінің мәнісін түсіндірудемін. Тыңдап жатқан ол жоқ. Әке-шешесінде үш қыз болғанын, ұлы болмаса да олардың ұлы барлардан артық тұрғанын баяндады. Ертедегі қазақ ертегілерінде айты- латын осы бір ойға орайлас жайлар есіме түсіп кетті. «Ертеде бір байдың үш қызы болыпты. Бай ұлы жоқ болған Қазақ елінде Кеңес өкіметі тұ- сында айтары жоқ, әсіресе қазақ елінің басына тексіздендіру шоқ- пары дүркін-дүркін үйіріліп тұрды. Ата-дәстүрді ауызға алу, жөн- жоралғыны сақтау сияқты асыл құндылықтар ескінің сарқыншағы деп күресінге лақтырылды. Қазақ баласы өзінің ататегін төлқұжатқа жаздыра алмай пұшайман күй кешті. Бұрынғылардан қалған Шорманның Мұстафасы, Қаракерей Қабанбай, Қанжығалы Бөгенбай тағы да сол сияқты ататектегі тіркемелерді қолдануға үзілді-қарсылы тый- ы м с а л ы н д ы . Ұ л т с ы з д а н д ы р у саясатының нәтижесінде «ов», «ев» жалғаулары күштеп қосылып, қазақтың ататегі мүлдем таныма- стай өзгерген қалыпқа түсті. Арада үш ұрпақ ауысып, 1991 ж ы л ы К е ң е с О д а ғ ы ы д ы р а п , Қазақстан өз егемендігін қолына алғаннан кейін ғана барып, кейбір азаматтар «ов»,«ев» жалғауларынан бас тартып, жеке куәліктері мен төлқұжаттарын қазақыландыра бас- тады. Түрік ағайындарға ұқсатып Наурызбай Махмуд Дүйсекұлы бо- лып жазу үрдісі қалыптасты. Бұған мемлекет және қоғам қайраткері Шерхан Мұртаза сияқты ұлтжанды тұлғалар алғашқылардың бірі бо- лып үлгі көрсеткені анық. Сөйтіп, төлқұжат пен жеке куәлікті толтыру барысында фамилиясы мен өзінің атын жазатын дәстүр бой көрсете бастады. Содан көп ұзамай кейбір кісілер фамилиясының соңына «тегі» деген жалғауларды дұрыс Мәселен, қазіргі уақытта құжат бойынша Мөлдір есімі орысша нұсқада 16 түрлі жазы- лады екен. Бұл факті мектеп бітірушілер ҰБТ тапсырғанда, олардың аты-жөндері «Егемен Қазақстан» газеті мен «Казахстанская правда» газеттерінде жарияланғанда анықталған. Мөлдір есімді қыздардың әрқайсысына өзінің «көзі үйренген» аты-жөні ыстық болса керек. Соны мақтаныш етері сөзсіз. Ертең орысша жазылған сол есімдердің бірін түзетіп, қазақшалап жазсақ басымыз дауға қалатыны анық. Себебі, біз «қазақшалап» жазып жіберген есім нұсқасын талап еткен мекеме жеке куәлігіндегі аты- жөнімен салыстырып, қабылдамай қоюы әбден мүмкін ғой. Қабылдамайды да. Ал сергелдеңге түскен Мөлдір: «Менің аты-жөнімді туу туралы куәлігімде, жеке куәлігімде жазылған нұсқада жазбай «өзімбілемдікке» салып бұрмалап жазды. Соның кесірінен қаншама уақытымды зая етіп, жүйкемді жұқарттым» деп сотқа шағымдануы да ғажап емес. Бұл, әрине, өз кезегінде мемлекеттік тілдің қолданыс аясын кеңейтуге өз нұқсанын келтіріп отырғаны жасырын емес. Сот әлбетте, Мөлдірдің талабын заңды деп табуы мүмкін. Осы орайда бір айта кететін мәселе, мемлекеттік тілдің тұғырын биіктету үшін ең әуелі, барлық төлқұжатты қазақ шаландыруға назар аударғанымыз жөн.
ҚОСТАНАй
барлық баяндамаларын қазақ тілінде жа- сап, жиындарды тек қазақша өткізуі керек. Сондықтан мемлекеттік қызметшілерді оқытуда олардың сөйлеу мәнерін шыңдауға мән беретін уақыт келді. Оқыту жүйесінде мәтінді оқуды орфоэпиялық нормаға сай оқыту (дауысты, дауыссыз дыбыстардың орфоэпиялық оқылымын меңгерту); мәтінді абзацтарға бөліп, әр абзацты бір сөйлеммен мазмұндауды үйрету; мәтін бойын- ша көзқарасты білдіруге икемдеу сынды мәселелер назарға алынса артық болмас еді. Мәтінді оқуды үйретудің жалпыла- ма әдістемесінен қол үзу керек. Негізі, жалпылама сөйлеу, жалпылама оқыту ешқандай нәтиже бермейді. Бүгінгі күні әсіресе орыстілді азаматтардан қазақ тілінде орфоэпиялық норма бойынша оқу жоқ дегенді естиміз. Бір жағынан, олардың айтып тұрғандары дұрыс. Өйткені қазақ тілінің мұғалімдері оқулықта қалай жазылса (орфографиялық норма бойынша), со- лай оқытады. Бұл дегеніміз –мұғалімдерге ешқандай талап қойылмайтынын да аңғартады. Қалай дегенмен, сөйлеу тілді меңгерумен тығыз байланысты. Дұрыс сөйлеу нормаларын және дискурс мәдениеті мен дағдысын игеру мемлекеттік қызметшінің кәсіби біліктілігін байқатады. Дискурсты дұрыс ырғақпен, үйлесіммен, үндесіммен дыбыстай алмайтын жайттардың орын алуы, біздің ойымызша, ауызша дис- курс нормасының бұзылуынан. Сондай-ақ, тілдің фонетикалық және фонологиялық си- патын ескермеуден туындайды. Фонетикада сөздің жазылуы емес, дыбысталуы, айтылуы, естілуі маңызды екені даусыз. Дауыстап оқи білу өз кезегінде кәсіби даярлықты қажет етеді. Тілдің ауызша фор- масында дыбыстар үндестік заңына сәйкес үнемі үйлесіп, жымдасып қолданылады. Егер дискурсты көпшілік алдында жеткізуде осы үндестік сақталмай, бұзылатын болса, мұның өзі сөздің айтылуы мен жазылуының арасын айыра алмауды көрсетеді. Өйткені жазу сөздің айтылуын дәл бере алмайды. Қазақ тілінің сөздік қорындағы төл сөздер үндестік заңына бағынатыны белгілі. Мәселен, сөз түбірі жуан /жіңішке болса, оған жалғанатын қосымша да жуан/ жіңішке лып, ілгері қарай жылжып отырған. Одан кейін де, дәл осы маңда сол үрдіс үнемі қай таланып келген. Сыр бойына қайтарда да, осы жерде демалып, ойын-сауық, той- думан жасап отырған. Бірлік пен берекенің, дәм-тұздың молшылығы болғандықтан осы жер «Майлыошақ» деп аталып кеткен. ҚР Жоғарғы Кеңесі президиумының 1992 жылғы 19 наурыздағы Қаулысымсн Киров атауы өзгертіліп, елді мекеннің тарихи аты қайтарылды.
мен жаңа асу аралығында қатар ағып жатқан суы тәтті үш бұлақ бір-біріне қосылып, төмен қарай өзенше болып ағады. Ортадағы бұлақтың жанында бір кезде үш ағаш өсіп тұрған. Соған байланысты бұл Талдыбұлақ деп аталған.
округіндегі елді мекен атауы. Қазығұрт тауы сілемінен басталып, Бадам, Арыс өзеніне жалғасатын үлкен аңғар. Тереңдігі 5-6 метр келетін жарлар ертеде бұл жерлерде су мол болғанын дәлелдейді. Топырағы құнарлы, жері шүйгін, табиғаты жайлы. Үлкен жарлардың ақ топырағы алыстан көрінеді. Осыған байланысты елді мекен Ақжар деп аталған. Ескі Шанақ – ауыл. Ескі Шанақ елді мекені Шанақ ауылдық округіне қарайды. Ызабұлақ пен Шанақ елді мекендерінің орталығында биіктігі 1000 метрге жуық үлкен тауға ұқсас жоталар кездеседі. Қазақтың ер- теден қолданылып келе жатқан диірменінің бидай салатын шанағына ұқсас аңғары болған. Сол себепті Шанақ деп аталған. Шарбұлақ – ауыл. Шарбұлақ атауының шығуы әулие Ысмайыл Ата жайындағы аңызға тікелей байланысты. Аңыз бойын- ша жоңғар калмақтары қазақ жерін басып алғаннан кейін, ауыр алым-салықтарына қанағат тұтпай, тіпті су ішкені үшін де салықтар салған. Су шығатын бұлақ көздерін бақылау қиын болғандықтан қалмақтар су көздерін киізбен жауып тастайды. Осы кезде Ысмайыл Ата қалмақтардың тұтқынынан шығып келген еді. Келгеннен соң, елдің ауыр халін көрген ЬІсмайыл Ата таяғын төрт жерге сұққан екен. Ысмайыл Ата таяғының орнынан төрт қайнап шыққан дейді аңызда. Шындығында да, «Шарбұлақ» атауының ер- теден келе жатқанына белгілі. Ғалымдардың пайымдауынша, «Шар» парсы сөзі «төрт» деген мағына береді, яғни төрт жақ. Осы бұлақтардың жанында мекен еткен ауылда Шарбұлақ ауылы деп атаған. «Оңтүстік Қазақстан облысындағы жерсу, елді мекен атауларының қысқаша тарихы» кітабы бойынша дайындаған өлкетанушы Молдияр СЕРіКБАЙҰЛЫ 6 №6 (1316) 11 – 17 ақпан 2016 жыл
АНА ТІЛІ АНА ТІЛІ 7 №6 (1316) 11 – 17 ақпан 2016 жыл
Бүркітбай АЯҒАН, Мемлекет тарихы институтының директоры, тарих ғылымының докторы, профессор жаңа кітап
танымал және белгісіз билеуші тандық тарихшылар XV ғасырдың ортасындағы Қазақ хандығының құрылуына үлес қосқандар мен билік жүргізушілер арасынан Керей мен Жәнібекті ерекше көрсетеді. Сонымен қатар олар негізінен Керей мен Жәнібек сұлтандардың қолдаушыларына XV ғасырдың ортасындағы Моғолстан өңіріне Әбілқайыр ханнан көшуіне мән беріледі. Және негізінен осы арада зерттеушілер Мұхаммед Қайдар Дулаттың «тарих-и-Рашиди» еңбегіне сілтеме жасайды да сол үш билеушілер арасындағы текетіреске тоқтай береді. Бабаларды ұлықтау мақсатында Жәнібек пен Керей қазақтың тарихи романдарының кейіпкері ретінде оқырмандар жадында сақталды, ғылыми еңбектер мен туындылар жазылды және жалғасуда. ұлы хандарға арнайы, астана төрінен ел еңсесін көтерер ескерткіш қойылған. ханмен (XVIIIғ.) шатастырып жатады. Оларды шын мәнінде үш ғасыр за- ман бөліп тұр, әрі олардың аталары Шыңғыстан таралғанымен жеке тармақ екенін де шатастыратындарды оқып және естіп жүрміз. Бірақ қалай дегенмен Әбілқайыр – тек өзбек ханы, қазаққа жат болып көрсетіліп жүргені құпия емес. Ал сол Әбілқайыр бозбала кезінде «қазақ» болып жүрген.
XIV ғасыр – XV ғасыр басында Тоқтамыс, Темір және Едіге саяси сахнадан кеткен соң, тарихтан жаңа кейіп керлер орын алады. Соның бірі, Әбілқайыр – Шейбан әулетінен шыққан хан екені күмәнсіз. XV ғасырдың басы мен ортасындағы оқиғалармен Шыңғыс хан империясы (Моңғол империясы) дәуірі кейінге ығысады. XV-XVII ғасырлар ортасында Орталық Азиядағы жаңа мемлекеттің қ ұ р ы л у ү р д і с і к ү р д е л і г е о с а я с и жағдайда өтті. Бұл Еуропа мен Ресей дамуының бастама кезеңі болатын. Бұл Ұлы географиялық ашылулар кезеңі болатын. Оңтүстікте севефидтік Иранның жедел қару-жарақтарын жаңғыртты. Шығыста Құбылай динас- тиясы нығайды. Енді бұрынғы кезеңге ұқсамайтын және қайталамайтын мүлде жаңа кезең басталады. Мәдениет, өмір- салты, этникалық бөліну, қаруланудың жаңа түрі, еуропалық халықтардың қарқынды өсімі – мұның барлығы тіпті де жаңаша әлем құрады. Әлсіреген Ал- тын Орда шашыраңқы ордаға айналды да оның орнына жаңа: Ноғай, Ақ және Көк Ордалар құрылады... Ақ Орда билігін қолға алған үлкен ұлы Жошы ханнан, Шыңғыс ханның немересі Ор- да-Еженнен (Тоқай Темірден) бастау алуы, Ұрыс – Ақнияз ханның ұрпағы Құйыр шық және Барақ Жәнібектің тіке лей аталары Ұрыс хан баласы Тоқ- тақия дан – Керей тарайды. А л Ш е й б а н ( Ш и б а н , С ы б а н ) Жошының бесінші ұлы болатын. Бұл жерде сөз болып отырған Әбілқайыр Шейбанның (Шибан, Сыбан) ұрпағы. Шейбан ұрпағы – Әбілқайыр тегінің ұрпағына қатысты кең тарауына орай, осылай жазуды жөн көрдік. Әбілқайыр қазіргі қазақ (қыпшақ) тілінде сөйлеген болуы керек. Мұны сол кезді суреттеген замандас тарда н айрықша ерекшеліктерін сезін беуінен де байқауға болады. Кейінгі заман- дастары (Рузбихан, Кухистани) және басқа да зерттеушілер Әбілқайыр хан жөнінде қалай жазса да, Әбілқайыр хан Шейбанид Қазақ хандығы құрылған XV ғасырдың ортасындағы негізгі және басты тұлға болды және солай бола бермек. Ол кезеңде «көшпелі өзбек тердің» Самарқанд және Бұхарға, сол сияқты Мәуереннахр аумағына жылжы ғанға дейін «өзбектер» атауы- м е н , ш ы ғ ы с Д е ш т і - Қ ы п ш а қ т ы ң к ө ш п е л і т ұ р ғ ы н д а р ы а т а л а т ы н . Дәлірек айтқанда, Шейбан ұлысының көшпелілері ғана емес, сонымен бірге қазақ хандарының ата-бабалары Ұрыс хан (Ақ Нияз), тіпті Тоқтамыс та бірде Ақ Орда, Алтын Орда, ал кейбір тұстары өзбектердің қолбасшылары деп аталды. Татар ғалымы Махмұд Сафаргалиев «Дешті Қыпшақтан көршілес Орта Әбілқайыр ханның ерте жетім қалғанмен, жас та болса он жеті жаста «туыстық заңдылығы бойынша» Ақ Орда ханы, Едігенің баласы Жұмадыққа жақын болғаны айтылады.1428(?) жылы Жұмадық хан қаза болады, ал Әбіл қайырды Қажы Мұхаммед хан тұтқынға алады. Ертеректе айтылған М.Сафарга- лиев тың көрсетуі бойынша, сол жылғы қыркүйек айында ол өзінің ұлысына бо- сатылып жіберілген. Шамалауымызша, бұл оқиғалардың барлығы еуропалық Жайық пен Еділ және Қазақстанның батыс жағындағы аумақта өткен болу керек. Сапар Ибрагимовтың пайымынша, тұтқыннан босаған Әбілқайыр, өзінің жақтастарын топтастыра бастайды да, 1429-1430 жылдары «мемлекеттік таққа бекиді». Ол кезеңде Әбілқайыр ноғай тайпасын, бәрінен бұрын Едігенің немересі Уақасты (Баққас)белсенді түрде қолдады. Н.И.Березин ертеден қалған әңгімені былай деп келтіреді. Бұл дерек одан кейінгі авторлардың да жазбаларынан орын алған: «олар хан- мен, кейбір деректе оның әмірімен бір табақтан бал ішкен (жалаған)». Бірақ, Әбілқайыр өзі үшін «қылыштасқан» Уақас (Баққаспен) кейін жолдары айырылысып тынды, бір қақтығыста У а қ а с қ а й т ы с б о л ы п , м ы ң д а ғ а н ноғайлардың жеңілісіне және құлауына әкелді (Бұл жерде сол кезеңде Орда мен ұлыстың шекаралары, этнонимдер сияқты бір қалыпты болмағанын баса көрсету қажет). Шамамен, 1430 жылы Әбілқайыр батыс аймақ үшін, Еділ мен Орал үшін жорық жасады және Тара (немесе Чимга-Тура) қаласын алады. Бұл қаланы ол «мемлекеттік таққа отыру орны мен астанасы етті» (С.Ибрагимов). Сібірді ұзақ уақыт Шей- бан әулетінің басқаруы, Әбілқайырдың Сібірде орнығуынан болуы мүмкін. Бірақ, жаратқанның тәубесіз жолдары! Бүгін бұл «Тара» немесе «Чимга-Тура» Сібірде орналасқан, ол қазіргі Түмен қаласының маңайы, яғни бүгінгі күнгі Ресей Федерациясы аумағына жата- ды. Көп ұзамай кезінде тұтқыннан Әбілқайыр хан Дешті-Қыпшақ дала- сынан Түркістан мен Сығанақ жағынан Темір иелігіне әскери жорық жасаған. Әбілқайыр хан және оның жорығы тура- лы осы заманның өзбек ғалымдары кең түрде қалам тартады. Мысалы, 8 сынып оқушыларына арналған оқулықтың (Ташкент қ., «Шарк», 2001 ж.) автор- лары Н.Норкулов пен У.Джураевосы оқиғаны былайша береді: «ХV ғасыр- дың 20-шы жылдарынан бас тап Шей- бан ұлысы күшейе түседі: Шейбанның ұрпағы Әбілқайыр хан (1412-1468) Дешті-Қыпшақтың шығыс бөлігін жаулап алып, өзінің мемлекетін құрды. 1447 жылы Әбілқайыр хан өзінің иелігіне Сырдарияның орта ағысындағы қалаларды – Сығанақ, Аққорған, Арқұқ, Үзген және Созақты қосып алды да, өзінің мемлекетінің астанасын Чимга-Турадан (қазіргі Түмен қ., РФ) Сығанаққа көшірді. 1447 жылы Шахрух өлімі туралы білген соң, Ұлықбектің Мәуереннахрда жоқтығын пайдаланып, Әбілқайыр хан Самарқанд төңірегіне жорық жасады». 1449 жылы Ұлықбек өлімінен кейін Темір әулетінің арасында Самарқанд тағы үшін күрес күшейе түседі. Бұл жағдайды пайдаланған Әбілқайыр 1451 жылы Самарқандқа жорық ұйымдастырып және Темір әулетіндегі өзінің жақтасы сұлтан аймағы, оған Мемлекет тарихы инсти- туты ғалымдары арнайы экспедиция жасаған болатын. «Орда Базар» маңы Ұлы қыпшақ даласының тайпалары еркін көшіп жүретін орны болған. Ал қаланың өзі 1430 жылы Әбілқайыр ұлысының астанасына айналды. Ұлытау таулары оңтүстік аймақпен шекаралас, ал Арқұқ, Сауран, Сығанақ қалалары осы таулардан алыс емес (Қазақстандық мәміле бойынша). Жаңадан құрылған хандық осы 1430 жылға қарай, Әбілқайыр басқарған Ұлыс немесе «Өзбек ұлысы» аталуы мүмкін. XV ғасырда «өзбек» атауы әлі ұлттық мәнге ие болмаған болатын және ол Алтын Орданың мықты ханы болған – Өзбекпен байланысты бо- луы әбден мүмкін. Бірақ Өзбек хан Қырымда жерленген, ал Әбілқайырмен байланысты оқиғаларда қыпшақ тайпаларының (протоқазақтардың барлық рулары болды) басымдылығы белгілі рөл атқарды. Басқа бір тұжырым (Г.Вамбери, А.П.Чулошников) өзбек этнонимі – «өз-өзіне би», «өз-өзіне бек», «бағынбайтын» деген ұғымнан шыққан дейді. Олай болса «қазақ» және «өзбек» атаулары бірдей мағыналы – «еркін, азатшыл» деген ұғымды білдіреді.Та- нымал шығыстанушы Василий Бар- тольд өзінің «Орта Азияның түркі халықтарының тарихы бойынша он екі лекциясында» (Түріктер), Орта Азиядағы Темір империясының тари- хына жан-жақты тоқталады. Ол кезеңде Мәуереннахр (араб тілінен аударғанда «Өзеннің арғы жағы») толықтай Темір әулетіне бағынған. «Мәуереннахр» еуропалық әдебиеттерде «Трансаксо- ния» деп те аталады. Темір дәуірінде оның империясы Азияның, Кавказдың және Түркістанның кең аумағын қамтыды. Темірдің Алтын Ордаға (1391ж., 1395ж.) екі рет жорығы және Тоқтамыс ханды талқандағаны белгілі. 1404 жылы Темір Отырарға жақын жер- де қайтыс болады (бұл қаланың қираған жұрты қазіргі Оңтүстік Қазақстан облы- сы, Шәуілдір ауданында орналасқан). Темірдің ұрпағы Ұлықбек тұсында, Ә б у с а и д т ы ң т а қ қ а о т ы р у ы н а көмектеседі. Кикілжің басылғасын Әбілқайыр отанына бай олжамен ора- лады. Көрсетілген көмекке «сұлтан Әбулсаид ризашылығын білдіріп, оған жар ретінде Ұлықбектің қызы Рәбия Сұлтанбегімді береді» (Көрсетілген шығарма, 8-96 бб.). Мұндай нұсқаны басқа да авторлар көрсеткен бола- тын. Темірдің немересі Әбусаид Әбілқайырды Мәуереннахардағы Аб- дулламен күреске бірігуге шақырады. 1451 жылы Әбілқайыр Яксарт өзенінен өтіп, Самарқанды алады. Александр Чулошников Әбусаидтың Әбілқайырға байлықпен бірге оған әйелді де сыйға тартып, өздерінің«Дешті- Қыпшағына әзер дегенде шығарып салғаны» жөнінде әңгімелейді. Бірақ кейінірек Әбілқайыр Темір әулеті күресіне тағы да араласады. Ал, өзбек ғалымдары Әбілқайыр ханның от- анына оралу жөніндегі дерек бойын- ша әңгімелегенде, Әбілқайырдың отанының қайда екенін көрсетпейді. Біз үшін Әбілқайыр ұлысының «от- аны» немесе астанасы қайда болғанын анықтау өте маңызды. Біз айтып отырған деректер- ге жа салған талдау, ол Ұлытау жері және Сығанақ, Сауран, Түркістан қалалары болуы мүмкін. Шындығында, табандылық тұрғысында, жоғарғы хан ставкасы көшпелі мемлекет пен кең-байтақ жерді тиімді басқару үшін, Дешті-Қыпшақтың орталық бөлігінде орналасуы қажет болатын. Сондықтан болар, әлде басқа да себептер болды ма,40-шы жылдардың ор тасында Орда-Базардағы Әбілқайыр- дың жақтастары «жайлы қыстау үшін Сығанақ қаласын жаулап алуға атта- нады». Әбілқайырдың әскерін көрген қала хакімі (билеушісі) бағынғандығын білдіріп, олардың алдынан шығады және қала кілтін тапсырады. 2015 жылғы экспедиция кезінде Сығанаққа барғанда Қаратау тауларына қарап, авторлардың айғақтағанындай, осы биік қыраттан Әбілқайыр әскерінің төменге бағыт ала, қала көшелерімен ұласатынын көз алдымызға елестет- жүктеу/скачать 2,46 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|