Рисунок 2 – Соотношение капитальных вложений и чистого дохода на полное освоение

б)  в  среднегодовом  исчислении  на  поддержание  мощностей  по  добыче  нефти  и 
постепенным ухудшением в динамике основных экономических критериев.  
При этом к концу третьей стадии по большинству мелких месторождений чистый 
доход  начинает  принимать  отрицательные  значения.  Завершающая  стадия  разработки 
характеризуется, прежде всего, необходимостью крупных инвестиций на реконструкцию 
объектов  обустройства  и  замены  изношенного  оборудования,  а  стало  быть,  дальнейшим 
ухудшением основных экономических показателей разрабатываемых месторождений. 
Для  дальнейшей  рентабельной  разработки  месторождений,  уменьшения  темпов 
ежегодного  снижения  объемов  добываемой  нефти  проводится  большой  перечень 
мероприятий.  Наиболее  важными  из  них  являются  методы  увеличения  нефтеотдачи 
пластов  (МУН),  которые  приобретает  все  большее  значение  для  извлечения  остаточных 
запасов,  обеспечения  установленных  объемов  добычи  нефти  и  улучшения  финансового 
положения  компании.  Методы  увеличения  нефтеотдачи  пластов  развиваются  по  двум 
направлениям:  гидродинамические  и  физико-химические.  Опыт  показал [9], что  МУН 
позволяют  регулировать  состояние  разработки  месторождений  и  стабилизировать  темпы 
падения добычи нефти. 
В  настоящее  время  определились  наиболее  эффективные  технологии  применения 
физико-химических методов, по которым предполагается добывать значительные объемы 
нефти.  В 1997-2000 годах  добыча  нефти  за  счет  методов  составляла  около  семи-восьми 
процентов  общей  добычи  по  компании.  В  сложных  условиях  на  поздней  стадии 
разработка  многих  месторождений  традиционными  способами  значительно  осложнена, 
требует  высоких  затрат  и  малоэффективна,  что  приводит  к  низким  достигаемым 
значениям коэффициента нефтеотдачи. Физико-химические методы в течение последних 
10  лет  по  результатам  свыше 2000 испытаний  демонстрируют  эффективность  по  схеме 
скважинных обработок призабойных зон и малотоннажных 56 закачек композиций через 
кустовые  насосные  станции [2]. Эти  методы  воздействия  можно  разделить  на  три 
основные группы: 
•
 
технологии,  позволяющие  частично  или  полностью  изолировать  водопромытые 
зоны  пласта  с  целью  вовлечения  в  разработку  малоактивных  запасов.  К  ним  относятся 
применение  водоизолирующих  составов  на  основе  силиката  и  щелочей,  полимерное  и 
микробиологическое  воздействия  как  накрупных  участках,  так  и  в  отдельных 
нагнетательных  скважинах,  применение  биореагентов,  различные  композиции 
осадкогелеообразующих  реагентовна  основе  силиката,  щелочей,  хлористого  алюминия  и 
др.; 
•
 
обработка  призабойных  зон  в  добывающих  скважинах  химическими  реагентами, 
повышающими их продуктивность; 
•
 
технологии,  позволяющие  интенсифицировать  одновременно  работу  добывающих 
и нагнетательных скважин с системным подходом. 
В  последние  годы  масштабное  внедрение  методов  на  месторождениях  региона 
осуществлялось  согласно  разработанной  Программе  повышения  нефтеотдачи  пластов  в 
АНК  "Башнефть"  на 1996-2000 годы,  в  которой  автор  принимал  участие  по 
экономическому  обоснованию  прогнозируемых  к  внедрению  технологий  МУН.  На 
основании  опыта  и  текущих  показателей  разработки  продуктивных  пластов  на 
месторождениях внедряется около 50 технологий и их модификаций [1], в том числе: 
•
 
физико-химические методы: закачка композиций поверхностно-активных веществ, 
полимеров,  глинистой  суспензии,  щелочей,  дистеллерной  жидкости,  жидкого  стекла, 
алюмохлорида и др.; 
•
 
микробиологические  методы:  активизация  пластовой  микрофлоры,  закачка 
активного ила, биоцидов, продуктов биосинтеза; 
•
 
газовые  методы:  закачка  газа  высокого  давления,  конденсата,  углекислоты,  пены, 
микрозародышевой газожидкостной смеси; 
•
 
термические методы: внутрипластовое горение, термозаводнение, закачка парогаза 

и минерализованной воды повышенной температуры; 
•
 
волновое и вибросейсмические воздействия. 
Выводы 
На  ближайшую  перспективу  период  разработки  характеризуется  доразработкой 
уникальных  и  крупных  месторождений,  масштабным  внедрением  методов  увеличения 
нефтеотдачи  пластов,  интенсивным  ведением  эксплуатации  средних  и  мелких 
месторождений  с  низкими  значениями  дебитов  и  при  ухудшении  структуры  остаточных 
запасов нефти. 
ЛИТЕРАТУРА 
 
          1.  Макаров  А.В. «Экономические  проблемы  добычи  нефти  в  регионе  истощающимися 
ресурсами и методы их решения» Уфа: издательство УГНТУ 2002г. 
          2. Макаров А.В. «Экономические критерии приделах эксплуатации добывающих скважин в 
условиях  рыночных  отношений».  Проблемы  формирования  механизмов  эффективного 
функционирования  производственной  деятельности  компании.  Уфа, 2000, выпуск 101 (Труды 
Башнипитнефть).  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
УДК 338.43 
 
Искаков Санимжан Ербозымович – ізденуші (Уральск, Батыс Қазақстан 
гуманитарлық академиясы)  
 
АЗЫҚ-ТҮЛІК РЕСУРСТАРЫН БӨЛУ, ЖƏНЕ ОБЛЫСТАҒЫ АЗЫҚ ТҮЛІК 
САЯСАТТЫН  ЖАҚСАРТУ 
 
Аймақтық азық-түлік нарығының дамытуды құрастырудың көп жағдайы мемлекеттің 
азық-түлік саясаты мен байланысты болғандықтан, жалпы АӨК – нің қазіргі жағдайы мен 
байланысының арасындағы тенденциясын бағалау болып табылады. 
Азық-түлік  мемлекеттік  реттеудің  ең  басты  объектісі  екендігін  атап  айтқан  жөн. 
Сонымен  қатар  аграрлық  саланы  реформалау  тəжірибесі  мен  азық-түлік  нарығын  құру 
мынаны көрсетті: 
•
 
Үкімет  өндірушілердің  басқарушы  субьекті  ретінде  азық-түлікті  тұтынушылардың 
көз-қарасын əр дайым қарастыра алмайды. (азық-түліктегі астықтан басқаларын); 
•
 
Статистика, халықтың азық-түлік мəселелерінің көлемін нақты көрсетпейді; 
•
 
Теория  мен  тəжірибе  жүзінде  де  мына  көз  қарас  басым  болады – нарық,  төлеуге 
қабілетті сұраныс пен ұсыныстың тепетеңдігі арқылы халықтың қажеттілігін реттейді; 
•
 
Негізінен  мемлекет  азық-түлік  импортының  келуіне  жəне  мұнайдың  айырбасына 
есебінен жүргізгенімен, ішкі қорға көңіл аудармай қалып отыр; 
•
 
Ведомстволық  қарама қайшылықтар, азық-түлік мəселесінің шешіміне байланысты. 
Тəжірибені  өткеруге  пайдалану  үшін  азық-түлік  саясатын  қалыптастыру,  ол  өзі 
шаралар кешенінен тұру қажет. Олардың ішінде: 
•
 
Еліміздегі азық-түлікті шикізатты экспортауды шектеу («шекаралық кіршіксіздікті» 
ескергенде). 
•
 
Азық-түлік  операцияларындағы  реттеу  сатушылар  тұтынушылар  тек  қана  тауар 
нарығында  кездесуі керек, барлық ірі сатылым келісімшарттар дұрыс жүргізілу тиіс. 
•
 
Есеп  жүргізуде  тіркеу  қажет,  азық-түлік  тауарларының  статистикалық  қозғалысын 
толық  максималды  жəне    реттеу  жүргізуді  сақтайтын  қатарлардың  қызметін  түзетуде 
ережеге сай жетекші ету керек; 
•
 
Таяу шет елдердің  азық-түлік нарықтарын бақылау жəне олармен бірігіп азық-түлік  
тауарларын  өндіру  кезіндегі  қарым-қатынасы  (осы  қарым-қатынаста  бірлескен  сауда 
үйлерінің  ұйымдарымен,  акционерлік  бірлестіктермен  жəне  т.б.  құрылымдарға 
жəрдемдесуі керек); 
•
 
Азық-түлік балансына ұзақ мерзімді жоспарлау жəне осы негізде аграрлы кризисті 
жеңуге мемлекеттің қолдау бағдарламаларын қайта өңдеу. 
Қазақстандағы  азық-түлік  базасы  бірдей  мөлшерде  өзіндік  өндіріс  ресурсы  мен 
импортқа бөлінеді, осыған орай сыртқы экономикалық азық-түлік саясатының маселелерің 
шешкен  кезде    көңіл  бөлу  қажет.  Халықтың  қызығушылық  жағдайының  негізгі  шешімі 
болып  баға  сұрағы  табылады,  ол  аз  қамтылған  тұтынушыларға  мемлекеттік  ұйымдардың 
дотациясымен əлемдік баға деңгейіне біртіндеп шығады. 
Барлық шарттарды алғанның өзінде  де кризистен шығу мүмкін емес, егер азық-түлік 
өндірісінде талап етілген көлемде реттелмесе, бұны төмендегі өндірушілер топтары жүзеге 
асырады: 
•
 
Өнеркəсіптік  кешен – жұмыртқаны , құс  еті  мен  жартылай  шошқа  етінен  (жалпы 
көлемінен-25%)  негізгі  тасымалдаушылар.  Қазіргі  таңда  олар  ережеге  сай,  нан  өнімдері 
жүйесінен тамақ , жеке өзіндік одақтарын иеленеді; 
•
 
Қала маңында жəне ауылда тұратын азаматтардың жеке шаруашылығы халықты сүт 
жəне ет өнімдерімен қамсыздандыруға үлес қосады. Ауыл шаруашылығына пайдаланатын 
жердің 2% иеленетін  бұл  шаруашылықтар,  статистикалық  көрсеткіштер  көрсеткендей, 

бірлескен  шаруашылықтар  арқылы 31% ет, 26% сүт,  жəне 22% жұмыртқалар  əкелінді. 
Бірақ  бұл  көрсеткіш  өндіріс  деңгейінен  төмен.  Бұндай  шаруашылықтағы  өнімнің  несібе 
салмағы  алаңдарда  жоғарғы  тиімділікті  көрсетеді.  Жеке  қожалық  шаруашылықтарына 
фермерлердің жəне аула маңындағы шаруашылықтардың сыртқы келбеті тартымды болып 
келеді.  
Бірақ  олардың  нақты  тиімділігі  жоғарғы  деңгейде  алдамшы.  Өркениетті  дамыған 
елдерде  аула  мыңындағы  шаруашылық  жоқ.  Бұл  мыналардан  анық  көрінеді,  негізінен 
технологиялар 100 жылдан  артық  қолданылады  жəне  бұл  қол  еңбегінің  шығындарын 
көбейтеді. Ал ет жəне сүт өндірістері, аула маңындағы шаруашылықтың жетістіктері бұл 
ауыл  шаруашылықтың  жалпы  қоғамдық  жерлерден  қоректенуінен  түсіндіріледі.  Соңғы 
жылдары ауыл шаруашылықтың қоректену базасы егістікке жылжыды.  
  Сондықтан  тауар  ұсыну  нарығының  өсуін  аула  маңындағы  шаруашылықтың 
нығайуымен байланыстыруы дұрыс болмас еді. Бұған дəлел, тарихта бар, 1940ж олар 70% 
ет, 72% сүт, жəне 94% жұмыртқа берілді, ал елдің 72%-ын құрайтын ауыл тұрғындары қала 
тұрғындарын толық тамақтандыра алмады; 
 
Азық-түлікті  қосымша  қамтылған  жүйесін  орындайтын  азаматтардың  бау-бақша  
тілімдері.  Бұнда    тауарлар  мүлдем  төмен.  Өркениетті  елдерде  бау-бақша    жоқ,  онда 
саяжайлар (қала маңында) жəне аз тауарлы фермалар бар; 
 
Фермерлердің шаруашылығы – ауыл шаруашылық жердің 6%-ын құрайды. Олар 
əзірше нарыққа ет жəне сүт өндірушілер орнын иеленбейді. Бұл шаруашылықтар белгілі-
бір көмекті қолданады. Сондықтан олар аграрлы саланың прогрессивті болашағының көзі 
болып табылады; 
 
Айтылғандардан  қорытынды  жасауға  болады,  яғни  бүгінгі  күннің  өзінде  де  өз 
мəртебесін  өзгерткен  колхоздар,  софхоздар  жəне  шаруашылықтар  еліміздің  аграрлы 
экономикасының негізгі саласы болып табылады. 
Аграрлы саланың реформасын анықтау жолында жеке 
қызығушылықтың  құрылымдық  күшін  қайтаруға  болмайды,  немесе  өз  мүддесін 
ұстануға қызығушылық танытатын субъект болмаса, шаруышылық көтеруге болмайды. 
Сонымен қатар ауылдарда шаруашылық қатардағы өзгеріс процесін жəне бағаларды 
өлшеуін  талап  етеді.  Мойындау  қажет,  алдын-ала  қабылданған  жекешелендіру  жəне 
акционерленген  шаралар  шаруашылық  жүйенің  құрылымына  əсер  еткен  жоқ.  Сондықтан 
олар өнімді жоғырғы деңгейде шығармайды.  
Қазақстандағы  ауыл  шаруашылығының  тиімділігіне  фермерлік  даму  жолын  қолдау 
керек,  бұл  сұрақты  шешу  үшін  ұзақ  уақыт  қажет,  əр  бір  облыстарда  немесе  аудандарда  
100-деген  фермалар  салу  қажет.  Сонымен  қатар  осы  фермалар  электрмен,  су  жəне  жол 
коммуникациясымен  қамсыздандырылуы  қажет,  көлеміне  шарттарына  байланысты  біраз 
қарыздар  бөлуді  талап  етеді.  Сондықтан  ірі  шаруашылықтар,  Акционерлік  қоғамдар 
алдағы  уақытта  азық-түлік  нарығына  негізгі  тауар  жеткізушілер  болып  қалады.  Сонымен 
қатар, əр түрлі жеке меншік түрдегі ірі кəсіпорындарды жүйелендірудің арнайы режиміне 
аудару қажет, сонда мемлекет олардың қызмет деңгейін натуралды көрсеткіштер бойынша 
бақылап  отырады  жəне  барлық  əкімшілік  нарықтық  көздерді  қолдану  арқылы  өндірістің 
төмендеуін  болдыртпайды.  Саясатты  жүзеге  асыру  шегінде  мемлекеттік  қолдау, 
өндірушілерді  жұмыс  істеу  деңгейіне  қарай  сұрыптау  қажет,  рентабельдік  көрсеткішін 
бағдарлау қажет, бұған ауыл шаруашылық емес қызмет факторлеріде əсер етеді, сонымен 
қатар  жерді  қолдануда  өнімділік  көрсеткішінің  қаншасына,  тауар  өнімін  өндіру  көлемін, 
натуралды  өлшеуіштер  негізіндегі  ауыл  шаруашылық  бірлігінің  рентабельділік 
көрсеткішіне бағдар жасауы қажет (астық пен мал шаруашылығына). 
Мемлекеттік  саясат  шаралардың  қатарында  тауар  өнімінің  көлеміне  нақтылы  несие 
кепілі болу керек. Ауыл шаруашылықтың негізі болатын, ол  өндірістің циклі бір жылдан 
екі  жылға  дейін  болады.  Қаржылық  өзгерістер  жағдайында  өндірушілер  нақты  нақышқа 
келе бермейді. Олар ережеге сай тек бағамен шағылысуы мүмкін жəне  бір уақытта өнімнің 
шығарылуын араласқан факторлар қысымымен  төмендетеді.  

Еліміздің 
ауыл 
шаруашылық 
тəжіребиесімен 
нарықтық 
реформаның 
қорытындысында  мыналар  куəландырады:  тұрғындардың  азық-түлікке  қызығушылығы 
нақтылы жəне заманға сай аграрлы концепцияны жүргізуді талап етеді. Еліміздің аграрлы 
саясаты негізгі екі бағытты таңдауы тиіс: ауыл шаруашылық жүйесін жүргізуді иеленетін 
көмек  жəне  жаңа  жүйенің  құрылысы.  Бұл  бағыттар  таза  бағытталуы  қажет.  Ертерек 
белгіленген,  аграрлы  дағдарысты  белгілі  бір  салаға  жататын  ықшамдалған  түрде  қарамау 
керек.  Аграрлы  жəне  сатылым  мəселелері  қазіргі  таңда,  оларға  жалпы  қоғам  мен 
экономикалық даму тұжырымдамаларын жасау керек. Осы аталған мəселелер реформасын 
шешу  экономиканың  аграрлы  секторына  тəуелді.  Бұл  мəселені  мемлекеттік  қарыздарды 
жабу  үшін  қаралды,  шетел  өнімдері  мен  шетел  несиесінің  арқасында  азық-түлік 
мəселелерін  шешуден  бас  тартпау  қажет;  жоғалтқан  құнарлы  жерлерді  қайта  қалпына 
келтіру жəне салалық инфраструктуралар, жоғарғы тиімділіктегі шаруашылықтың өндіріс 
концепциясы, фермерлік қызметтердің кеңейуі қаралады.  
Алдағы  уақытта  реформалау  кезінде  тарихи  тəртіптің  жағдайын  ескеру  қажет, 
мемлекеттің  агралы  базасы  жаңа  аймақтарда  шаруашылық  бекіту  жолымен  жүрген 
жерлерді көбейту керек. 
Көрсетілген пікірлер аграрлы реформаны экономикалық тарихи 
негізгі сызық тəрізді өзгерту керек екендігін көрсетеді. Экономика ұстанымында аграрлы 
реформа  фермерлер  жүйесін  инвестициялау  процесіне  бағытталған  кəсіпорынның 
мемлекеттік отаншылдығы жəне олардың салаларын қолдайды.  
Инвестицияның  негіздеріне  тоқталып  кетейік,  олар  аграрлы  өнімнің  жоғарғы 
бағасында  тиімсіз  болады,  ақша  салымдарына  қарағанда  адам  мен  табиғи  факторларға 
тəуелді  болады,  сонымен  қатар  ірі  көлемдегі  жəне  мерзімнен  өтіп  кеткен  əсерлерді 
иеленеді.  Инвестицияны тартудың негізгі шарты болып, жоғарғы нормада табыс табатын 
аграрлы  өнімнің  жоғарғы  бағасы.  Тек  қана  ауыл  шаруашылығының  артықшылық 
қатынасының қалыптасуы жəне олармен байланысқан салалар əртүрлі өндірісті шығаруға 
мүмкіндік  береді  жəне  аграрлы  қолдау  жүйенің  қиындатқан  техникамен  дамуы  жəне 
агросервистің  дамуы.  Аграрлы  реформаға  инвестицияның  əсері  табиғи  жəне  субъект 
факторларымен  тығыз  байланысты.  Нақтылы  аграрлы  саланың  жоғарғы  серпінін 
анықтайды  жəне  бұл  əсердің  кідіретінгі  көрініс  табады.  Ескере  кету  қажет,  аграрлы 
реформаны инвестициялау жүріп жатыр. Оны бірінші нəтижелері көрсеткендей, фермалар 
жайлы  дұрыс  түсінік  қалыптаспағаны  жəне  жетік  кадрлар  мен  құрылымдардың 
жетіспеуінен  көптеген  тиімсіз  салымдар  қалыптасты.  Сондықтан  түпкілікті  сұрақты 
анықтап  алу  керек,  алдағы  уақытта    фермалар  қандай  мінезде  жəне        қандай  түрде  болу 
керектігін  анықтап  алу  керек.  Қала  маңындағы  бақша  фермаларын  (көлемін,  түрі  мен 
жылудың көлемін жəне қаруландыру қорын);    қала маңындағы бау-бақша  фермаларын; 
сүтті-тауарлы  фермалар  жəне  оның  барлық  технологиялырымен  сонымен  қатар  тағы  да 
басқа түрлердегі фермаларын ғылыми бағытта анықтау қажет.  
Уақытылы үкімет ауылдардың даму стратегиясын анықтап алу қажет. Біздің 
көзқарасымызша,  аграрлы  реформа,  прогресске  тарихи  жолмен  жету  шаралары  шарасыз 
болып  келуі  біріншіден,  инвестициялық  мəселелермен  тығыз  байланысты.  Шарттарында 
тек  үкімет  ғана  инвестициялық  процесті  ұйымдастырушы  болады.  Елдің  сатылым 
қауіпсіздігінің жалпы шарттары болып аграрлы саясаттың қосымша бөлігі тəрізді сатылым 
саясатының  заңмен  бекітіп  жүргізетіндігі  болып  табылады  (өз  алдына  маңызды  екі 
түрлерді  иеленеді),  жəне  басқару жүйесінің  сəйкестігімен  мемлекеттің  сатылым  саясатын 
жүргізудің негізгі инструментіне біздер  белгілегендей елдің жалпы аграрлы нарық шегінде 
мемлекеттік  келісімшарттар  бөлінді,  аймақтық  бағдарламалардың  сатылым  саясатына 
бағдары  аймақтық  келісім  бойынша  ауыл  шаруашылық  өнімнің  белгілі-бір  түріне 
өтімділік,  АӨК-нің    сферасының  салаларымен  кəсіпорындарды  қосқандағы  азық-түлік 
өндірістерін қолдауға арналған мақсаттылық бағдарламалар.  
  Азық-түлік  саясаты  өзіне  жиынтық  негіздерін,  əдістерін  жəне  құқықтарын, 
экономикалық  жəне  ұйымдық  тəртіп  формаларын  қосады,  жəне  азық-түлік  нарығына 
мемлекет  басшылық  етеді.  Азық-түлік    саясатын  жүзеге  асырғанда  мыналармен 

қамтамасыз  етеді:  елдегі  өнімнің  барлық  түрлеріне  азық-түлік  тəуелсіздігі  жəне  ауыл 
шаруашылық  шикізатын  табиғи  климаттық  шартына  қарамастан  өндіру  мүмкіндігі;  елдің 
ішкі  қажеттілігін  қанағаттандыруға  мүмкіндік  беретін,  қажетті  инфраструктуралары  бар 
азық-түлік  нарығын  құру;  запастарды  қосатын  жəне  экспортқа  қорлар  құру;  сапасы  мен 
өнімнің  шығыны  бойынша  бəсекеге  қабілетті  сатылым  өнімін  шығару;  аурулар  мен 
мүгедектерді  қоса  адам  денсаулығына  экологиялық  қауіпсіз  өнімді  шығару;  тауар 
өндірушілердің нарыққа тікелей шығуы, əр түрлі делдал құрлымдарды қысқарады немесе 
керекті минималға дейін делдалдарды қысқарту.  
 Азық-түлік саясаты, азық-түлік қорларын қалыптасуымен бөлінуін қоса мемлекеттің 
қызметі  болып  табылады,  сондықтан  заңдық    жəне  атқарушы  бақылау  органдары,  осы 
саясатты  жүзеге  асыруға  жəне  жетілдіруге  тікелей  байланысты.  Мемлекеттің 
инвестициялық, несиелік жəне салық саясаты тиімді болады, тек мынадай жағдайда, егер 
максималды  сақтандырумен  қамсыздандырса,  қайта  өңдеудің  тереңдігімен    жəне  ауыл 
шаруашылық  өнімнің  жоғарғы  сапасымен  қамтамасыздандырса.  Ол  мынадай  шарт 
негізінде  жүзеге  асады,  жоғалтудың  төмендеуі  барлық  жағдайларда,  фермерлердің 
жерлерінен тұтынушыға дейін  сатылым өндірісінің өсім көлемінің негізгі қоры қаланған 
жағдайда.     Сонымен қатар, мемлекет отандық өндірушілерді ынталандыру қажет, шетел 
фирмаларының  интервенциясынан  ішкі  нарықтағы  сатылымдарды  қорғау  керек, 
протекционистік саясатты бірқалыпты жүргізу қажет. 
Қорытынды 
Қорытындылай  келе  қазіргі  таңдағы  ауыл  шаруашылық  кəсіпорындар  орталығын 
агроаймақ  орталығындағы  көптеген  дүкендерге,  фермерлерге  арнайы  қызмет  көрсететін 
орталық  жəне    агросервис  кəсіпорындарына    қайта  құру  қажет.  Жаңа  жүйені  қайта  құру 
мүмкін тек реттелінетін бағамен немесе инвестициялау шегіндегі аппараттардан. Осындай 
шек қоюды жүзеге асыру үшін елдегі қоғамдық келісім керек.  
 
ƏДЕБИЕТ 
 
1.
 
Оспанов М.Т. «Агробизнес, теориясы  мен  тəжірибесі». Алматы,  Қайнар, 1997, 320  б.  
2.
 
Жуматова  А. «Ауылды  бірлесіп  көтерейік.  Ақжайық  ауданыңда          Нұрғали  Əшимов». 
Орал өңірі 2007 жыл. 10- қараша. 
3.
 
Сағатов Д. Алтын  бесігіміз – ауылға   қамқорлық аясы   жақсартылады. Жайық үні. 2007 
ж.  
4.
 
Кəсіпорын экономикасы: Оқу   құралы М.Өтемісұлы атындағы  БҚМУ, Орал, 2006, 80  б.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
УДК 628.162.8 
 
Дегембаева Улболсын Куспановна - соискатель (Алматы, АИЭС) 
Бахтаев Шабден Абуович - д.т.н.,  профессор (Алматы, АИЭС) 
Жумагулов Куаныш Калтаевич - д.т.н.,  профессор (Алматы, АИЭС) 
Шарипова   Сара Аубакировна – к.х.н.,  (Алматы, КазНТУ) 
                                                              
ЭКСПЕРИМЕНТАЛЬНЫЕ ИССЛЕДОВАНИЯ ЭЛЕКТРОХИМИЧЕСКОЙ 
ОКИСЛИТЕЛЬНОЙ ДЕСТРУКЦИИ ОРГАНИЧЕСКИХ ЗАГРЯЗНИТЕЛЕЙ 
СТОЧНЫХ ВОД 
 
Механизмы  электрохимического  окисления  (или  восстановления)  органических 
соединений  зависят  от  материала  электродов,  природы  подвергаемых  электролизу 
исходных  продуктов,  температуры  и  состава  электролита  (активной  реакции  среды, 
присутствия  посторонних  веществ  ионного  или  молекулярного  тина,  наличие 
ингибиторов  и  т.п.).  Эти  зависимости  необходимо  учитывать  при  проведении  процесса 
очистки. 
Правильный  выбор  материала  электродов  является  важным  условием  для 
проведения процесса очистки. В качестве катодов можно использовать практически любые 
материалы,  имеющие  необходимую  электропроводность:  железо  (Ст. 3), нержавеющую 
сталь. 
Выбору  типа  анодных  материалов  необходимо  уделять  особое  внимание. 
Основная  трудность  состоит  в  том»  что  большинство  металлов  в  условиях  анодной 
поляризации или растворяется, или пассивируется. 
Несмотря  на  многообразие  особенностей  анодных  процессов  и  явлений, 
происходящих на поверхности электродов в процессе электролиза, их принято делить на 
две большие группы в зависимости от природы материала электродов: растворимые и 
нерастворимые. В ряде случаев это деление носит условный характер, тж. при изменении 
некоторых условий растворяющийся под действием анодной поляризации металл может 
превратиться в нерастворимый и наоборот, 
Природа продуктов, получаемых при окислении органических соединений, зависит 
от плотности тока, т.к. направление реакции зависит от потенциала электрода. 
Скорость  процесса  V
m
  можно  определить  по  количеству  вещества  Дгп, 
перешедшему  в  раствор  за  единицу  времени,  т.е. V
m
 = dAm/dt. Согласно  первому  закону 
Фарадея: 
m = К
э * 
Q, 
 
где Q — количество электричества, равное произведению силы тока I на время t; К
э
, - 
электрохимический  эквивалент,  пропорциональный  химическому  эквиваленту M/z; М - 
атомная масса элемента. 
Изменение  массы  электрода  в  процессе  его  электрохимического  растворения 
можно определить исходя из массы иона (а), умноженной на их количество N, т.е.: 
 
m = = a *N. 
 
а= М / N
a, 

жүктеу/скачать 5,71 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: